Թիֆլիս :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

176 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Թիֆլիս (Քաղաք)

Պատմություն
12 դ․

Ամենայն հավանականությամբ և համաձայն առկա որոշ նյութերի՝ մինչև ԺԲ դարի երկրորդ կեսը և ԺԳ-ԺԷ դարերի միջակայքում ևս Տփղիս-Թիֆլիսն ունեցել է իր քաղաքագլուխները՝ իշխանը, ամիրապետը, ավագը, մելիքը, մելիք-տանուտերը, բայց, ցավոք, այդպիսի տվյալները խիստ կցկտուր են, և այդ աղբյուրների հանրագումարը, այնուամենայնիվ, քննվող հարցի առնչությամբ ամբողջական պատկեր չի ապահովում, ուստի խնդրո առարկա նյութի քննությունը սկսում ենք միայն ԺԲ դարի երկրորդ կեսից: Նշված ժամանակաշրջանում և մինչև ԺԲ դարի վերջը Տփղիսի ամիրայության պաշտոնում հանդես են եկել Մահկանաբերդի Արծրունյաց իշխանական տան ներկայացուցիչները: Այդ շրջանում միմյանց հաջորդել են Վասակ և Քուրդ ամիրա եղբայրները:

Օրինակ, հետազոտող Վեյդենբաումը նշել է, որ քաղաքի մելիքի գոյությունը փաստված է վրացական ԺԵ-ԺԶ դարերի վավերագրերում և ի մասնավորի` 1684 թ.: Նկարագրելով թագավորության շրջանի Թիֆլիսը՝ Վեյդենբաումը նշել է. «Ինչպես երևում է, քաղաքի գլխավոր դեմքը մելիքն էր: 15-16-րդ դդ. վրացական վավերագրերից պարզվում է, որ նրա ազդեցության ներքո գտնվում էր ոչ միայն Թիֆլիսը, այլ նաև թիֆլիսյան հողերը, այսինքն՝ մերձակա գյուղերը: Նրա պաշտոնը հաստատում էր թագավորը: Թիֆլիսյան հողերի բոլոր ազնվականներն ու ոչ ազնվականները, ասված է Շահ Սուլեյմանի մի հրամանագրում (1684 թ.), պետք է ճանաչեն մելիքին, ենթարկվեն նրա պահանջներին ու կարգադրություններին և չխուսափեն թագավորի շահերին ծառայելուց» (բնագրում՝ “Главным лицом в городе был, по-видимому, мелик. Из грузинских актов 15 и 16 столетий видно, что в его ведении находился не только Тифлис, но и тифлисския земли, т. е. окрестныя селения. Он утверждался в должности царем. Все знатные и незнатные жители тифлисских земель, сказано в одном повелении шаха Сулеймана (1684 г.), должны признавать мелика, повиноваться его требованиям и распоряжениям и не уклоняться от служения шахским интересам“. Вейденбаум Е., Путеводитель по Кавказу, Тифлис, 1888, стр. 313¤: Տե՛ս նաև Լեո, Երկերի ժողովածու, չորրորդ հատոր, Երևան, 1984, էջ 78-79: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 6:

17 դ․

Տևական ընդմիջումից հետո՝ միայն ԺԷ դարի սկզբներին, մելիքի կոչումով երևան են գալիս Տփղիս քաղաքի և համանուն գավառի կառավարումը ստանձնած նոր դեմքեր՝ Բեհբուդյան տան շառավիղները: Գրավոր բազմաթիվ աղբյուրներ փաստում են, որ Բեհբուդյանները քաղաքի կառավարումն իրենց ձեռքն էին առել առնվազն ԺԷ դարի կեսերից, սակայն, համաձայն տոհմի վերջին ներկայացուցիչ մելիք Դարչիի՝ 1802 թ. մայիսի 21-ին գեներալ Կնորինգին հղած մի գրության՝ նրանք քաղաքի մելիքության պաշտոնը ստանձնել էին սկսած միայն 1714 թ-ից. «300 տարի է, ինչ հայ ժողովրդի պետականության դադարումից հետո մեր նախնիները գաղթել են Թիֆլիս: Այդ ժամանակներից մինչ այժմ տարբեր իշխանությունների օրոք մենք մշտապես հարգանք ենք վայելել. 1714 թ-ից հետո վրաց թագավորները մեր նախնիներին հաստատել են որպես մելիք, մամասախլիս և նացվալ. տարբեր ժամանակներում, երբ Վրաստանը ենթարկվել էր Թուրքիայի և Պարսկաստանի բռնատիրությանը նրանք ոչ միայն չէին զրկվել պատիվներից և կոչումներից, այլև իրենց աշխատանքի, հերոսության և ջանասեր ծառայության համար տիրապետողներից հաստատվել էին իրենց դիրքերում, ինչպես վկայում են թուրքական սուլթանի, պարսից շահերի և վրաց թագավորների հրովարտակները...»:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том I, Тифлис, 1866, էջ 475 (բնագրում՝ “300 тому лет, как предки наши по прекращении состояния народа Армянскаго переселены в Тифлис. С того времени понине при разних сею землею владетельствах ползовались мы завсегда надлежащими почестями; потом 1714 года царями Грузинскими пожалованы предки наши в Тифлисе меликами, мамасахлисами и нацвалами; когда-жь Грузия в разныя времена подвергалась державам Турецким и Персидским, не толко не лишались они своих почестей и чинов; но по трудам своим, подвигам и усердной своей службе получали они от держав вищшее состояния своего утверждение, как явствует в грамотах Турецкаго султана, персидских шахов и Грузинских царей”): Տե՛ս նաև Լեո, Երկերի ժողովածու, չորրորդ հատոր, Երևան, 1984, էջ 78: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 6:

Բեհբուդյան մելիքները (մոքալաքներն առհասարակ) վայելում էին վրաց թագավորների հովանավորությունը: Նրանց շնորհած արտոնությունները հավասարազոր էին վրաց ազնվականությանը տրված արտոնություններին. «Հայք կամ մոքալաքներն մեծ արտօնութիւններ կը վայելէին Տփղիսի մէջ: Վրաց թագաւորներն անձամբ ամէն կերպ օժանդակութիւն կը մատուցանէին իրենց: Քրէական յանցանաց համար մոքալաքներն մահուան պատժի չէին ենթարկուեր, ինչպէս միւս հասարակ դասակարգն, այլ դրամական տուգանք միայն կը տուժէին: Վրաց Վախթանգ արքային օրինադրութեան համեմատ` մոքալաքի եւ Վրաց երկրորդ կարգի ազնուականի արեան գինը նոյն էր: Այն աղետալի ժամանակներն որ Վրաստան պարտաւոր էր Պարսից Շահերուն կոյսեր և պատանիներ տալ իբրեւ հարկ, որ արբաբ կը կոչուէր, Հայք ազատ էին այս տուրքէն, դրամական վճարի փոխարէն: Հայերն որոշ տուրք (մախթա) կը վճարէին թագաւորին. կարող էին պետական պաշտօնի մէջ մտնել, եւ նոյն իսկ քանի մի պաշտօններու համար իրենց առավելութիւն կը տրուէր: Նոքա առ հասարակ և արուեստներով զբաղէին: «Քաղաքացիներուն» այս արտօնութիւններն աչքի առաջ ունենալով ալ` Վրացիք քաղաքացի չգրուեցան: Երբ Ռուսերն տիրեցին Տփղիսի` մի Վրացի գերդաստան միայն մոքալաք գրուեցաւ...»:

Տիւրեան Կ., Շաբաթ մի՛ Տփղիս (ուղևորի յիշատակարանէն), «Հանդես Ամսօրեայ», 1890, էջ 155: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 7:

Քանի որ մինչև 1864 թ. Թիֆլիսի մելիքներն ու քաղաքագլուխները բացառապես բնիկ քաղաքացի (մոքալաք) տոհմերի ներկայացուցիչներ էին, կարծում ենք արժե ստորև մեջբերել մարմնական պատժից ազատելու վերաբերյալ 1859 թ. հունիսի 7-ին բարձրագույնս հրամանագրված տոհմական առաջին կարգի քաղաքացիների (մոքալաքների) ցուցակը: Ի դեպ, ցուցակում ընդգրկված 79 ազգատոհմերից 14-ը նրանք էին, որոնց ներկայացուցիչները տարբեր ժամանակներում հանդես էին եկել իբրև քաղաքագլուխ: Ահա նրանք. «1. Աբիսողոմովներ. Ստեփան Հասրաթով, Հարություն Գասպարով, 2. Աբիսողոմովներ. Ստեփան Շաքարով և Սողոմոն Շաքարով, 3. Ամիրանով, 4. Հախնազարով, 5. Բայսողոլով, 6. Բաստամով, 7. Բեզիրղանյան, 8. Բուզգուլով, 9. Գարսոև, 10. Գզիրբեժոև, 11.Գուլակով, 12. Գուլիբաշով, 13. Գուլուլով, 14. Գուրգենբեկով, 15. Դիլակբերով, 16. Եվանգուլով, 17. Հեջուբով, 18. Զաքարբեկով, 19. Զոհրաբով, 20. Իզանշադինով, 21. Իզդանով, 22. Իզմիրով, 23. Իփրումով, 24. Կալինաանի, 25. Ղամազով, 26. Ղամբարով, 27. Քափանակով, 28. Քեփինով, 29. Քեթխուդով, 30. Քիշմիշև, 31. Կուզանովներ: Դավիթ Գեուրգով, Կարապետ Գեուրգով, Միքայել Գեուրգով, Օսեփ Սանվելով, Սողոմոն Սանվելով, Նասղիդ Խաչատուրով, Ալեքսեյ Ստեփանով, Գաբրիել Օհանեսով, Գրիգոր Ոսկիև, Գեուրգ Ասատուրով, Իժան Ասատուրով և Հակոբ Մաթոսով, 32. Կուզանով Ստեփան Զալիև, 33. Կուկուջանով, 34. Մալակով, 35. Մանանով, 36. Մանգոև, 37. Մանդենով, 38. Մատինով, 39. Մելիք Զուրաբով, 40. Մելիք Սահակով, 41. Մելիք Շերմազանով, 42. Մեսանտլով, 43. Միրզոև, 44. Միրիմանով, 45. Մունթոև, 46. Մուշրիբով, 47. Նազարբեկով, 48. Օկոև, 49. Պարկուզատով, 50. Փիրով, 51. Փիթոև, 52. Փորակով, 53. Փրիդոնով, 54. Փուղիև, 55. Ռոտինով, 56. Սարաջև, 57. Թավլդարով, 58. Թակոև, 59. Թամամշև, 60. Թաթոև, 61. Տեր-Ասատուրով, 62. Տեր-Ղազարով, 63. Տեր-Պողոսով, 64. Տեր Շմավոն Տեր-Իսաև, 65. Յուզբաշևներ: Եսայի Շաքարով, Գևորգ Շաքարով, Գաբրիել Շաքարով, 66. Յուզբաշևներ: Սողոմոն Իսաև և Մկրտում Իսաև, 67. Ուստա Իասով, 68. Խանկալամով, 69. Խարազով, 70. Խատիսով, 71, Խախուտով, 72. Խուդադով, 73. Ցուգադուզով, 74. Ծուրինով, 75. Չաոլան Բաբանասով, 76. Չիթախով, 77. Շահբուդաղով, 78. Շերգիլով, 79. Շիոև»:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XII, Тифлис, 1904, էջ 226-227 (բնագրում՝ “1. Абесаломовы: Степан Асратов и Арутин Гаспаров, 2. Абесаломовы: Степан Шакаров и Согомон Шакаров, 3. Амиранов, 4. Ахназаров, 5. Байсоголов, 6. Бастамов, 7. Безирганов, 8. Бузгулов, 9. Гарсоев, 10. Гзирбежоев, 11. Гулагов, 12. Гулипашов, 13. Гулулов, 14. Гургинбегов, 15. Дилакберов, 16. Евангулов, 17. Еджубов, 18. Захарбегов, 19. Захрабов, 20. Изаншадинов, 21. Изданов, 22. Измиров, 23. Ипрумов, 24. Калинаани, 25. Камазов, 26. Камбаров, 27. Капанаков, 28. Кепинов, 29. Кетхудов, 30. Кишмишев, 31. Кузановы: Давид Геурков, Карапет Геурков, Михаил Геурков, Осеп Санвелов, Соломон Санвелов, Наскид Хечатуров, Алексей Степанов, Габриел Оганезов, Грикур Оскиев, Геурк Асатуров, Ижан Асатуров и Акоп Матузов, 32. Кузанов Степан Залиев, 33. Кукуджанов, 34. Малаков, 35. Мананов, 36. Мангоев, 37. Манденов, 38. Матинов, 39. Мелик Зурабов, 40. Мелик Сааков, 41. Мелик-Шармазанов, 42. Месантлов, 43. Мизоев, 44. Мириманов, 45. Мунтоев, 46. Мушрибов, 47. Назарбегов, 48. Окоев, 49. Паркузатов, 50. Пиров, 51. Питоев, 52. Пораков, 53. Придонов, 54. Пугиев, 55. Ротинов, 56. Сараджев, 57. Тавлдаров, 58. Такоев, 59. Тамамшев, 60. Татоев, 61. Терасатуров, 62. Терказаров, 63. Терпогосов, 64. Тершмоан Тер Исаев, 65. Узбашевы: Исай Шакаров, Геурк Шакаров, Гаприел Шакаров, 66. Узбашевы: Согомон Исаев и Микиртум Исаев, 67. Устаиясов, 68. Ханкаламов, 69. Харазов, 70. Хатисов, 71. Хахутов, 72. Худадов, 73. Цугадузов, 74. Цуринов, 75. Чаолан Бабанасов, 76. Читахов, 77. Шабудагов, 78. Шергилов, 79. Шиоев”). Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 7:

Ինչ վերաբերում է բնիկ քաղաքացի տոհմերի ցուցակում վրացիների՝ համարյա իսպառ բացակայության հանգամանքին, ապա այդ խնդիրն իր ժամանակին պատճառաբանվել է այսպես. «Բնիկ վրացիների հակվածությունը քաղաքային կյանքի, առևտրաարդյունաբերական գործունեության հանդեպ այնքան թույլ էր, որ չնայած բոլոր օգուտներին և առավելություններին, մոքալաքների դասը բաղկացած էր գրեթե միայն հայերից...»:

Бакрадзе Д., Берзенов Н., Тифлис в историческом и этнографическом отношениях, СПБ, 1870, էջ 88 (բնագրում՝ “Нерасположение природных Грузин к городской жизни, к Торговой промышленной деятельности, было так сильно, что не смотря на все выгоды и преимущества сословие мокалаков состояло почти из одних Армян...”). Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 7-8:

Սկսած 1640-ական թվականներից մինչև 1801 թ., երբ Վրաստանը միավորվեց Ռուսաստանի հետ, Թիֆլիսի մելիքության պաշտոնը ժառանգական իրավունքով վարել են Բեհբուդյան իշխանները: Հիշյալ ժամանակահատվածում իրար են հաջորդել հիշյալ տոհմից 15 մելիքներ (քաղաքագլուխներ):

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 8:

Քաղաքի մելիքները, բացի հավաքվող հարկերի իրենց բաժնից, տիրապետում էին նաև անշարժ կալվածքների: Դրանցից էր «մելիքենց» իջևանատունը, որը Թիֆլիսի հայապատկան 14 իջևանատներից (ընդամենը 17-ն էր) գլխավորն էր: «Մելիքենց» անվամբ էր հայտնի նաև քաղաքի 8 բաղնիքներից գլխավորը. «Մէլիքենց, որ պատկանի Հայկազն իշխան Բէհբուդեանց, և գլխաւորն է բոլոր բաղնիսների մէջ, թէ շինութիւնով և թէ ջրով»:

Ստորագրութիւն Թիֆլիզոյ, «Գարուն», 1866, N 4, էջ 249: «Գարուն», 1866, N 2, էջ 102: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 8:

Եկամտի նշանակալի աղբյուր էին հարկերը: Դրանց չափերն ավելի մեծ էին այն ժամանակ, երբ մեկտեղվում էին մելիքի և մամասախլիսի պաշտոնները: Դրա վերաբերյալ մելիք Դարչի Բեհբուտյանցը նշել է. «Ինչքան որ եկամուտ է ունեցել Թիֆլիսի մելիքը, նույնքան էլ՝ մամասախլիսը: Առաջներում այս պաշտոնները եղել են տարբեր մարդկանց ձեռքին, և ամեն մեկը ստացել է իր եկամուտը, իսկ երբ այս երկու պաշտոնները շնորհվել են իրենց նախնիներին, այդ դեպքում երկուսն էլ օգտվել են եկամտից: Թիֆլիսում ապրող պետական վաճառականներից և գյուղացիներից, ամեն ամուսնացածից տարեկան գանձվել է 1 ռ. 20 կոպ, այս գումարից ցարական հարկը կազմել է 1 ռ. 5 կոպ, իսկ 15 կոպեկը ստացել են մելիքն ու մամասախլիսը: Թիֆլիսում ամեն մի անշարժ գույքի վաճառքի դեպքում առուծախի փաստաթուղթը պետք է հաստատվեր մելիքի և մամասախլիսի կողմից: Եթե գույքը բարձր գնի չէր, փաստաթղթի հաստատման համար երկու պաշտոնյաներին հասնում էր 2 չերվոնեց, իսկ ավելի բարձր գնի դեպքում հարկն առավել էր: Գույքի հետ կապված ցանկացած տարաձայնություններ լուծում էին մելիքն ու մամասախլիսը, իսկ հարկերը գանձվում էին ըստ վերը նշված հոդվածի: Վաճառականների և այլ անձանց գործերի ցանկացած գործավարության և հաստատման համար նրանք ստանում էին իրենց եկամուտը: Երբ որ Թիֆլիսի քաղաքացի եղբայրների մեջ առկա էր որևէ գույքի բաժանման կամ միացման խնդիր, ապա այդ դեպքում մելիքն ու մամասախլիսը ստանում էին ինչ-որ իր՝ 30-40 ռուբլի արժողությամբ, կամ էլ երբեմն ավելի քիչ՝ կապված նրանց կարողության չափի հետ: Կախված կարողության չափից՝ այդ պայմանագրերը հաստատելու համար յուրաքանչյուր եղբորից գանձվում էր 2 չերվոնեց կամ ավելին՝ առավել մեծ կարողության դեպքում: Թիֆլիսի վաճառականները, օրենսդրական որոշմամբ, օտար երկրներից ժամանելիս իրենց կարողության չափով մելիքին և մամասախլիսին նվերներ էին մատուցում: Թիֆլիսի մոուրավը մաքսից ստանում էր իր բաժին հարկը, իսկ մելիքն ու մամասախլիսն օգտվում էին վերոհիշյալից: Թիֆլիս մտնող չոր ձկան ամեն մի սայլաբեռից մելիքն ու մամասախլիսը ստանում էին 15 կոպեկ: Գործում էր մի դրույթ, ըստ որի արհեստավորները պարտավոր էին որոշ տոների մելիքին ու մամասախլիսին հատկացնել 120 ռ. արժողությամբ ինչ-որ մի բան...»: Այսուհանդերձ, մելիքի տարեկան եկամուտները՝ կախված այդ պաշտոնի միջամտության առիթների հետ, անկայուն էին, որի պատճառով եկամտի չափը ստուգապես անհնարին էր հաշվարկել:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том I, Тифлис, 1866, էջ 196 (բնագրում՝ “Сколько имел доходу мелик Тифлисский, столькожь и мамасахлис. В прежния времена чины сии были у разных людей и каждый получал особенно свои доходи; а когда оба сии чины были пожалованы предкам нашим, тогда обеих должностей доходами пользовались вместе. В Тифлисе жительствующих государственных купцов и крестьян с каждаго женатаго получалось в год по 1р. 20к.; из сего числа поступало в царские доходы по 1р. 5к., а по15к. получали мелик и мамасахлис. При продаже в Тифлисе всякаго недвижимаго имения следовало утвердить купчую мелику и мамасахлису. Если имение бывало неважной цены, то для утверждения купчей по двум сим чинам получалось 2 червонца; если-же имение бывало важной цены, то тогда получалось больше. В Тифлисе какие только бывали споры в разсуждении имения, то по решении тех дел подписки бывали утверждаемы от мелика и мамасахлиса и доходами по случаю сему пользовались сообразно вышеписанной статье. Какия только от мелика и мамасахлиса бывали изследываемы дела купцов и других, то по приличию каждаго дела за утверждение онаго и за труды пользовались они доходом. Когда из Тифлисских граждан братья между собою делились или соединялись, тогда мелик и мамасахлис получали по сему случаю от них какую либо вещь, стоющую 30 или 40 руб., а иногда и менее сего, смотря на их движимое и недвижимое имение и состояние. По сему же разделу и соединению братьев мелик и мамасахлис, для утверждения их договоров получали, смотря на их состояние, по маловажному имению с каждого брата 2 червонца, а с достаточных больше сего. Тифлисские купцы, приезжая из чужих земель, каждый в силу учреждения мелику и мамасахлису привозил по состоянию своему подарок, ибо Тифлисский моурав имел учрежденные из пошлин доходы, а малику и мамасахлису было предоставлено пользоваться оным. Сколько привозилось в Тифлис сухой рыбы, то с каждаго воза мелик и мамасахлис получали 15 коп. Тифлиские ремесленники имели положение в некоторые праздники отдавать что либо мелику и мамасахлису, что и составляло каждый по 120 руб.”). Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 8:

Մելիքի գլխավոր արտոնություններից էր նաև քաղաքի բոլոր 5 դարպասների (մուտքերի) բանալիներն իր մոտ պահելը. «...Քաղաքը ունէր հինգ դուռն` 1, դէպ ի հարաւ, ուր է թագաւորական այգին (ботанический сад) և ասվում է Գանջու դուռն, ըստ որում Գանջու քարվանը էն կողմից ներս կգար. 2, դէպ ի արևելք բաղանիսների կամուրջի գլխին, և կոչվում էր Երևանու դուռն, այս տեղից էլ Երևանու քարվանն էր ներս գալիս, և դռան կըշտին էր մաքսատունը (ռախտարխանէն, տամօժնեայ). 3-դ և 4-դ դէպ ի արևմուտ, մէկն Ջկրաշէն եկեղեցու մեծ քուչի գլխին, Զէյդլենց և Տէր Ասատուրովենց տներու մէջ տեղը, և ասվում էր Ծաւկիսու դուռն, իսկ միւսը Աւթանդիլ Կուկուջանեանցի տանը մօտ, և կոչւում էր Դեղոմի դուռն, և 5-դ դէպ ի հիւսիս ջրի միւս կողմն Մէտէխի և Ճիպինենց քարավանսարայի մէջ տեղը, որի անունն էր Հալվաբարու դուռն: Դռներն էին երկաթէ, և երեկոյեանները կփակէին, որոց բանալիքները կպահէր քաղաքապետը, որ մէլիք էր կոչւում»:

Ստորագրութիւն Թիֆլիզոյ, «Գարուն», 1866, N 1, էջ 62: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 9:

Հնուց ի վեր՝ և մասնավորապես մինչև 1801 թ., որքան հայտնի է, Թիֆլիսի բոլոր մելիքներն էլ հայազգի էին: Այս երևույթը, օրինակ, պատմաբան Շ. Չխեթիան բացատրել է քաղաքում հայ բնակչության թվային գերազանցությամբ. «Այստեղ մենք պետք է ընդգծենք, որ վրաց թագավորների օրոք Թբիլիսիի մելիք (քաղաքագլուխ) ավանդաբար հայ էր նշանակվում: Սա խոսում էր այն մասին, որ պետական բարձր իշխանությունը հաշվի էր նստում Թբիլիսի քաղաքի բնակչության մեծամասնությունը կազմող հայերի հետ և քաղաքագլուխ նշանակում հայի: ԺԸ դարի վերջին Թբիլիսիի թագավորության շրջանի վերջին մելիքն էր Դարչո Բեհբուտովը»:

Чхетия Ш., Армяне в Тбилиси в шестидесятых годах XIX века, “ИФЖ’, Ереван, 1958, N 3, էջ 161-162 (բնագրում՝ “Здесь мы должны подчеркнуть, что меликом городским головой Тбилиси при грузинских царях традиционно назначался армянин. Эта говорит о том, что высшая государственная власть, считаясь с тбилисским армянским населением, составлявшим в городе большинство, назначала городским головой армянина. Последним царским меликом в Тбилиси к концу XVIII в был Дарчо Бебутов...”): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 9:

Առկա տվյալները, սակայն, հուշում են, որ միայն վրաց թագավորները չէին, որ հայազգի անհատներին քաղաքագլուխ էին նշանակում: Գոնե ԺԷ-ԺԸ դարերի համար այդպիսի վկայություն հայտնի չէ (օրինակ` Մելիք Բայանդուրը քաղաքի իշխանությունը ստացել էր պարսից Շահ-Աբաս Փոքրից, իսկ Բեհբուդյաններն այդ պաշտոնը վարել են ժառանգաբար): Վրաց թագավորներին, թերևս, միայն վերապահված է եղել ժառանգաբար քաղաքագլխի պաշտոնում ամեն անգամ հորը փոխարինող որդու իրավունքների վերահաստատման դերը:

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 9:

1629 թ. մի ձեռագրի հիշատակարանում պարզապես նշված է. «...ի Տպխիս Հայոց քաղաք...»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Բ, Երևան, 1978, էջ 321: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 9:

Սա այն իրողությունն էր, որը պայմանավորել էր վրաց թագավորների, պարսիկ շահերի և թուրք սուլթանների կողմից ինչպես` մելիքի, այնպես էլ` մամասախլիսի պաշտոնները հայերին շնորհելը:

Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ մելիքի կամ քաղաքագլխի պաշտոնը հայազգի անհատին վստահելը պայմանավորված չէր սոսկ հայերի մեծամասնությամբ: Դիցուք XIX վերջերին կամ XX դարի սկզբին հայերն այլևս մեծամասնություն չէին, և պաշտոնն էլ նշանակումով չէր, այլ` ընտրությամբ, բայց, ինչպես կտեսնենք ստորև, այդ ոլորտը շարունակաբար կենտրոնացած էր ազգությամբ հայ անհատների ձեռքում (բացառությամբ 2 դեպքի): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:

1801 թ․

Երբ 1801 թ. ռուսական իշխանությունները դադարեցրին քաղաքի վերջին մելիք Դարչի Ավետիքյան Բեհբուդյանցի պաշտոնավարությունն ու վայր դրին նրա իրավունքները, միառժամանակ, մինչև 1840 թ. Թիֆլիսն այլևս քաղաքագլուխ չունեցավ: Ամբողջ 4 տասնամյակ քաղաքը գտնվում էր կայսեր կողմից ռազմական գծով նշանակում ստացած երկրամասի կառավարիչների հոգածության ներքո: Արդեն այդ տարիներին սկիզբ է դրվում քաղաքի բարեկարգման լայնածավալ աշխատանքների:

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 11:

Համեմատության մեջ դնելով անցած մի քանի տարիների ընթացքում քաղաքի կրած փոփոխությունները՝ գերմանացի Մորից Ֆոն Կոցեբուն 1817 թ. գրել է. «Ճանապարհները բոլոր նահանգներում անգործածելի էին, և Թիֆլիսն իսկ թաղված էր ցեխի մեջ: Այս քաղաքը իր ներկա բարգավաճ վիճակը պարտական է գեներալ Երմոլովին: Կարճ ժամանակվա ընթացքում նա կառուցել է տներ, մայթել է փողոցներ, և բացել է հրապարակներ, որպեսզի ոտը շարժի քաղաքի նեղ ու աղտոտ փողոցներից: Կարճ խոսքով, ով որ մի տարի առաջ հեռացել է Թիֆլիսից, հիմա չպիտի ճանաչի այդ: Երբ բնակիչները վերջապես զգացին թե շատ ավելի հաճելի է ապրել տների քան ցեխակույտի մեջ...»:

Հակոբյան Հովհ., Ուղեգրություններ, հ. Զ, Երևան, 1934, էջ 501: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 11:

Բարեկարգման ընթացող աշխատանքների մեկ այլ վկան` անգլիացի նկարիչ-հնագետ Ռոբերտ Կեր Փորտըրը, նույն` 1817 թ. նշել է. «...կառավարիչը իր բնակարանն ընտրել է քաղաքի կենտրոնից հեռու մի բերդի կողքին, գետի դիմաց, Կովկասյան լեռների գեղեցիկ տեսարանով...: Այս շենքը, ինչպես նաև զինարանը, հիվանդանոցը, եկեղեցիներն ու շրջակայքի մի քանի վիլլաները՝ միակ շենքներն են քաղաքի մեջ, որոնք հիշեցնում են որևէ կերպով Եվրոպա: Մնացածը զուտ ասիական է, բայց բոլորովին տարբեր այն գաղափարից, որ Եվրոպայում ունեն Արևելքի մասին. — զվարթ մինարեթներ, գունավոր գմբեթներ և ոսկեզօծ որմեր: Այստեղ կա միայն ցած հողե կտորներով տների հավաքածու, կառուցված հողե աղյուսից, խառնված քարի ու ցեխի հետ, դռներն ու պատուհանները չափազանց փոքր, վերջիններս ծածկված թղթով, որովհետև ապակի շատ քիչ են գործածում, թանկության ու հազվագյուտ լինելու պատճառով...: Փողոցները առանց բացառության նեղ են և ճանապարհի նախնական վիճակի հետևանքով, անհանդուրժելիորեն ցեխոտ են` անձրևոտ և փոշոտ` չոր եղանակին: Սակայն, նորին գերազանցությունը, կառավարիչը, ջանադիր է վերջ տալու այս անհարմարության, հրամայելով որ փողոցները մայթեն. և այս լավ գործը արդեն սկսել են: Նույնպես նա ուրիշ բարեփոխություններ է կատարում, հրաման տալով որ բոլոր կիսաքանդ տները վերանորոգվեն և կամ բոլորովին քանդվեն և նրանց տեղը նորերը շինվեն վայելուչ և ավելի առողջապահական պլանով...»: Շարունակելով բնակարանների, խանութների, շուկայի, մարդկանց վարք ու բարքի բավականին ուշագրավ նկարագրությունները՝ Ռ. Կեր Փորտըրն իր խոսքն ավարտում է այսպես. «Այս է Թիֆլիսը 1817 թվին: Բայց եթե ներկա ընդհանուր կառավարչի պլանը` տների կառուցման մասին, լիովին իրագործվի, մի քանի տարի հետո այսպես չպիտի լինի Թիֆլիսը: Հասարակական շենքերի բարեփոխման տեսակետից ինչ-որ արդեն իրագործել է նորին գերազանցությունը, հույսեր են տալիս ապագայի մասին...»:

Հակոբյան Հովհ., Ուղեգրություններ, հ. Զ, Երևան, 1934, էջ 72, 713-714: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 11:

Տակավին 1835 թ. գերմանացի դր. Էյխվալդն իր «Ուղևորություն ի Կովկաս» (”Reise in der Kaukasus”) աշխատության մեջ, անդրադառնալով Թիֆլիսի բարեկարգության վիճակին, նշել է. «Թիֆլիս մինչեւ անգամ չի համապասխաներ կէս-եւրոպական քաղաքի: Անձրեւային ժամանակ Թիֆլիսի փողոցները չափազանց ցեխոտ են, իսկ չոր ժամանակ եւ մանաւանդ երբ քամի կայ, փոշին ամպերու պէս կը պատէ քաղաքն: Ամեն տեսակ աղբ անարգել փողոցները կը թափուի եւ շատ անգամ կը պատահի որ անցորդները կ’ողողուին վերէն վար թափուող աղտեղութեանց մէջ եւ կ’երթան վարձատրութիւն պահանջել իրենց ապականեալ զգեստներու համար:... Մի քանի փողոցներու կողքերը կան մայթեր ու սալայատակներ, որ բոլորովին անխնամ եւ կոշտ կոպիտ կերպիւ շինուած են: Երեւանեան հրապարակն է լաւագոյն եւ ընդարձակ հրապարակը, սակայն գրեթէ ամբողջապէս խորտուբորտ: Քաղաքը բոլորովին զուրկ է ջրանցքներէ, ջրամբարներէ, ծառուղիներէ, մի խօսքով անդ չկայ այն ինչ որ կարենայ յիշեցնել մարդուս եւրոպական քաղաքներու հաճոյքները կամ հասկացողութիւն մը տայ ասիական շքեղութեան եւ պերճանաց մասին...»:

Պ. Տ., Թիֆլիս կէս դար առաջ եւ այժմ, «Մասիս», 1886, էջ 611: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 12:

Ընդհանուր առմամբ մինչև 1840 թ., երբ հաստատվեց քաղաքի կառավարման նոր կարգը, ռուս զինվորական կառավարիչների ջանքերով իրականացվող Թիֆլիսի բարեկարգման համալիր միջոցառումները գրանցեցին աննախընթաց առաջընթաց: Ինչ վերաբերում է քաղաքի կառավարման համար քաղաքագլուխ ունենալու խնդրին, ապա, տակավին 1810 թ. Վրաստանի կառավարիչ Ախվերդովը բարձրագույն իշխանությանն էր ներկայացրել մի զեկույց՝ Թիֆլիսում վրաց իշխանների կամ ազնվականների գլխավորությամբ քաղաքապետություն (մագիստրատ) հիմնելու առաջարկով, որը սակայն, կյանքի չէր կոչվել:

Джабарь М., 35-летие Тифлисской гор. думы, “Тифлисский Листок”, 1909, N 298, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 12:

Վարչարարության նոր ձևը, որը հղացել ու նախաձեռնել էր Կովկասյան առանձին կորպուսի հրամանատար և Կովկասի քաղաքացիական վարչության կառավարիչ Ե. Ա. Գոլովինը (1838-1842), ըստ էության, միտում ուներ քաղաքի կառավարման կերպը բարեփոխելու միջոցով է՛լ ավելի խթանել առաջընթացը. «Նրա օրոք մշակվել է նաև Թիֆլիսի քաղաքային հասարակական վարչության կանոնադրությունը, որն արժանացել է Բարձրագույնի հաստատմանը 1840 թ. ապրիլի 10-ին և ուժի մեջ մտել նույն թվականի օգոստոսի 10-ին: Այդ կանոնադրությամբ քաղաքին իրավունք է տրվել ձևավորել քաղաքային վարչություն՝ բաղկացած քաղաքագլխից և 6 անդամից: Քաղաքագլուխն ընտրվում էր քաղաքաբնակ ամբողջ հասարակության կողմից, իսկ անդամներն ընտրվում էին երեք դասից՝ սեփականատերերից, վաճառականներից և արհեստավորներից, յուրաքանչյուրից 2 անդամ: Յուրաքանչյուր դասից ընտրվում էր 10 ներկայացուցիչ, և հարկերը բաշխվում էին այդ 30 ընտրվածների ներկայությամբ, ընդ որում հարկահավաքությունը հանձնարարված էր 6 հոգու, յուրաքանչյուր դասից 2-ական անդամի: Քաղաքային հասարարական վարչության որոշումներն ի կատար էին ածվում 6 ավագանու՝ ուստաբաշիի օգնությամբ, որոնցից ընտրվում էր 2-ը՝ ամեն դասից, իրենց 2-ական օգնականներով»: Նշված կարգով 1840 թ. Թիֆլիսի առաջին քաղաքագլուխ ընտրվում է Հովհաննես Իզմիրյանցը:

Այլ վկայության համաձայն քաղաքի հասարակական կառավարման նոր կարգի հաստատումն ու գործադրումը տեղի էր ունեցել 1841 թ. օգոստոսի 21-ին (Джабарь М., 35-летие Тифлисской гор. думы, “Тифлисский Листок”, 1909, N 298, էջ 3): Чрелаев С., Тифлис в XIX столетии, “Тифлисский Листок”, 1901, N 291 (բնագրում՝ “При нем разработано и положение о городском общественном управлении в Тифлисе, которое удостоилось Высочайшаго утжерждения 10-го апреля 1840 года и вошло в действие с 21 августа того же года. Этим положением городу предоставлено было право образовать городскую управу в лице городского головы и 6 членов. Голова избирался целым обществом городских обывателей, членов же избирали три сословия: домовладельцы, торговцы и ремесленники, по два члена от сословии. Каждое сословие избирала по 10 представителей и раскладка повинностей происходила в присут. всех этих 30 избранных лиц, при чем внимание повинностей поручено было 6 сборщикам, по 2 человека от каждаго сословия. Постановления городского общественнаго управления приводилось в исполнение при помощи 6 старост,- устабаши, - избиравшихся сословиями в числе 2 человек с 2 помощниками от каждаго...”): Տե՛ս նաև Джабарь М., 35-летие Тифлисской гор. думы, Тифлисский листок, 1909, N 298, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 12:

1841 թ․

1841 թ. հաստատվում է նահանգական քաղաք Թիֆլիսի կառավարման համակարգը, որի ժամանակ ձևավորվում է քաղաքագլխի և պաշտոնատար այլ անձանց մասնակցությամբ ու նահանգապետի նախագահությամբ գործող շինարարական հատուկ կոմիտե:

Джабарь М., 35-летие Тифлисской гор. думы, “Тифлисский Листок”, 1909, N 298, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 12:

1840 թ․

Սկսած 1840 թ., երբ հաստատվում է քաղաքի հասարակական կառավարման կանոնադրությունը, Թիֆլիսում քաղաքագլխի պաշտոնը հաջորդաբար վարում են քաղաքի բնիկ (մոքալաք) հայտնի հայ գերդաստանների ներկայացուցիչները: Այդ ավանդույթն առաջին անգամ խախտվում է միայն 1864 թ., երբ քաղաքագլուխ է ընտրվում ոչ տեղացի (եկվոր, ախալմոսուլ) Գալուստ Շերմազանյանցը:

Ի դեպ, անդրադառնալով 1840-60-ականների քաղաքագլուխներին՝ Շ. Չխեթիան, առանց պաշտոնավարության տարիները նշելու, թվարկել է նրանց անունները. «1840 թ. Թիֆլիսում «Քաղաքային հասարակական վարչության կանոնադրության» ստեղծման օրվանից, տարիներ շարունակ քաղաքագլխի պաշտոնը զբաղեցնում էին հայ խոշոր բուրժուազիայի ներկայացուցիչները: Թբիլիսիի առաջին քաղաքագլուխն էր Իվան Իզմիրովը: Այնուհետև այդ պաշտոնը զբաղեցրին Ս. Խատիսովը, Մ. Տեր-Գրիկուրովը, Ի. Շադինովը, Ֆ. Փրիդոնովը, Զ. Ամիրաղովը, Ի. Միրիմանովը, Ա. Սվեչնիկովը, Ս. Սարաջևը, Ան. Մանանովը, Վ. Արշակունին, Ս. Աբիսողոմովը, Ե. Արծրունին, Ն. Ալդաթովը, Դ. Թումանովը (1869-1871)», ¥“Со дня создания “Положения о городском общественном управлении в Тифлисе” в 1840 г. в течение многих лет должность городского головы занимали представители крупной армянской буржуазии. Первым городским головой Тбилиси был Иван Измиров. Затем эту должность занимали: С. Хатисов, М. Тер-Грикуров, И. Шадинов, Ф. Придонов, З. Амирагов, И. Мириманов, А. Свечников, С. Сараджев, Ан. Мананов, В. Аршакуни, С. Абесаломов, С. Мириманов, Ег. Придонов, К. Шермазан-Вартанов, С. Абесаломов, Е. Арцруни, Н. Алдатов, Д. Туманов (1869-1871)” (Джабарь М., 35-летие Тифлисской гор. думы, Тифлисский листок, 1909, N 298, 166): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 12:

1840 — 1864 թթ․

Հարկ է նշել, որ թեև 1840-1864 թթ. Թիֆլիսի քաղաքագլուխներ էին ընտրվել բացառապես բնիկ քաղաքացիներ (մոքալաքներ), բայց արդեն 1840-ականներին նորեկների ներկայությունն առկա էր քաղվարչության կազմում: Օրինակ` քաղաքագլուխ Ստ. Խատիսյանցի պաշտոնավարության ժամանակ (1845) քաղվարչակազմի 6 անդամներից երկուսը նորեկ (ախալմոսուլ) էին:

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 13:

Տարիների ընթացքում քաղաքի կառավարման համակարգը հագեցվում էր ժամանակի պահանջներից բխող վարչական նոր մարմիններով: Դրանցից էր Կովկասի փոխարքա իշխան Մ. Վորոնցովի (1844-1854 թթ.) մտահղացմամբ 1847 թ. կազմավորված առևտրային ոստիկանությունը: Առհասարակ Մ. Վորոնցովի բուռն գործունեության առանցքը, ինչպես դիպուկ կերպով նկատել է 1850 թ. քաղաք այցելած «Սյուլյուկ»-ը, այն էր, որ ունևոր դասը առավելագույնս ընդգրկվեր քաղաքի կառուցապատման ու բարեկարգման աշխատանքների մեջ. «...իշխան Վօռօնցովը և նրա կողակիցը շատ հետամուտ էին խառն պսակների և հայի կիտած զուտ ոսկին քար ու կիր դարձնելու»: Հատկանշական է, որ մինչև 1875 թ. ազգությամբ հայ էին ոչ միայն իրար հաջորդած քաղաքագլուխները, այլև քաղաքային վարչության անդամների մեծ մասը:

Джабарь М., 35-летие Тифлисской гор. думы, Тифлисский листок, 1909, N 298, էջ 3: Սիւլիւկ, Ճանապարհորդութեան տպաւորութիւններ, «Փորձ», 1879, N 10, էջ 96: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 13:

Տարեցտարի աճող ու զարգացող Թիֆլիսն արդեն 1858 թ. ոմն ականատեսին ներկայացել է անհամեմատ ավելի բարեշեն, քան թեկուզ 2-3 տասնամյակ առաջ. «Թիֆլիս, կամ ըստ մեզ Տփխիս, հին Վրաստանի մայրաքաղաքը, իրաւամբ կրնայ համարուիլ եւ այժմ մայրաքաղաք բովանդակ Կովկասեան եւ Անդրկովկասեան աշխարհին, եւս եւ Հայաստանի եւ Վրաստանի միանգամայն: Նորաշէն մասը իւր կանոնաւոր շէնքերովը, ուղղագիծ փողոցներովը, ծառազարդ ճեմելիքներովը, մեծափարթամ վաճառանոցներովը (որ քերվանսարայ կըսուին), եւ գիշերային կանթեղներովը իսկոյն կցուցնէ թէ եւրոպական բարեկարգ տէրութեան մը ձեռք է, եւ թէ բնակիչներուն մէջ հարուստը աղքատներէն շատ ավելի բազմաթիւ է, բայց հին մասին վրայ եւս յայտնապէս կերեւնան արեւելեան շատ քաղաքաց մեծամեծ պակասութիւնները. այսինքն նեղ, ծուռ եւ աղտեղի փողոցներ, մանր մանր խանութներ, խառնափնդոր շինուածքով տներ...»:

«Մասեաց Աղաւնի եւ Ծիածան Հայաստանեայց», 1860, Բ, էջ 28-29: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 14:

Քաղաքի զարգացմանը զուգընթաց, սկսած 1860 թ-ից՝ Թիֆլիսի քաղաքային վարչության կազմը համալրվում է այնպիսի նոր պաշտոնատարներով, ինչպիսիք էին` քաղվարչության քարտուղարը, քաղվարչությանը կից որբախնամ դատարանի քարտուղարը, գանձապահը և քաղաքամասերի կոմիսարները: Կառավարման այդ ձևը գոյատևում է մինչև 1867 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 14:

1865 թ․

Քաղաքագլուխ Գալուստ Շերմազանյանցը քաղաքի բարեկարգությանը միտված իր ձեռնարկումները կյանքի կոչելու նպատակով 1865 թ. քաղաքաբնակ առևտրաարհեստավորական խավի՝ առանձնապես ունևոր հատվածին փորձում է նոր հարկատեսակներ պարտադրել: Նախաձեռնության դեմ ընդվզելով, բայց հատկապես նորընծա քաղաքագլխի՝ նորեկ (ախալմոսուլ) լինելու հանգամանքը շահագործելով (նման իրողության հետ բնիկ քաղաքացի՝ մոքալաք հայերը ոչ մի գնով չէին կարողանում հաշտվել)՝ հրահրվում է համքարների ապստամբությունը: Արդյունքում սպանվում է հարկահավաք Բաժբեուկ Մելիքյանցը, իսկ քաղաքագլուխը ստիպված լքում է քաղաքը: Որպես հետևանք համքարների աննախադեպ ապստամբության՝ 1866 թ. Կովկասի փոխարքա իշխան Մ. Նիկոլաևիչը (1862-1882 թթ.) ընդունում և հաստատում է քաղաքի կառավարման լրացված և վերամշակված նախագիծը:

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 14, 58-60:

1866 թ․

Համաձայն 1866 թ. ընդունված նոր կանոնադրության՝ ընտրողները բաժանվում էին հասարակական 4 խավի: Առաջին խավի մեջ մտնում էին տոհմիկ ազնվականները, երկրորդում՝ «անձնապես» ազնվականները և տոհմիկ քաղաքացիները, երրորդում՝ քաղքենիները և չորրորդում՝ քաղաքային որևէ պարտավորություն ունեցող անձինք: Յուրաքանչյուր խավին իրավունք էր տրված ընտրել 100-ական ներկայացուցիչ, որոնք քաղաքային հասարակական խորհրդին մասնակցելու համար իրենցից ընտրում էին 25-ական իրավասու և 8 թեկնածու: Այդպիսով, քաղաքային խորհուրդը բաղկացած էր 100 իրավասուներից, որոնք էլ իրենցից ընտրում էին ոչ միայն քաղաքի կառավարման համակարգի բոլոր պաշտոնատար անձանց, այլև քաղաքագլխին: Վարչությունը կազմվում էր քաղաքագլխից և վերը նշված 4 խավերից ընտրված ութ անդամներից: Այս կարգով իրավասուների առաջին ընտրությունները տեղի էին ունեցել 1866 թ. դեկտեմբերին: 1868 թ. քաղվարչության կազմը պաշտոնատարների համալրման արդյունքում ներկայացրել է հետևյալ պատկերը. Քաղաքագլուխ - գեներալ-մայոր Երեմիա Գևորգյան Արծրունի: Կառավարության անդամ – Նիկոլայ Խարիտոնովիչ Տվերդոխլեբովիչ: Ընտրական անդամության տոհմիկ ազնվականներ – Տիմ. Նիկիտ. Բելոյ, Նիկողայոս Ե. Զուբալով, ազնվական` Թովմա Թ. Քեթխուդյանց, տոհմական պատվավոր քաղաքացի` Ալեքսանդր Գրիգորյան Բաբանասյանց: Տոհմիկ քաղաքացի (մոքալաք) - Զաքարիա Սարգսյան Նարիմանյանց, Սողոմոն Հովհաննիսյան Շաբուրյանց: Քաղաքացի – Սող. Ստեփ. Շելկոեզով, Հովհաննես Գրիգորյան Մարգարյանց: Քարտուղար – Միխայիլ Դմ. Կիկոձե: Հաշվապահ - Քրիստափոր Ավետիքյան Արարատյանց: Քաղաքային կոմիսարներ - Արտ. Հովհաննիսյան Մելիքյանց, Ֆիլ. Ի. Չիքվաիձե, Միքայել Աթարբեգյան Բաժբեուկ-Մելիքյանց, Ղորխմազ Դավթյան Ղայթմազյանց: Առևտրային տեսուչ – Միքայել Նիկողայոսյան Սունդուկյանց: Բնակարանային կոմիտե - Ադամ Անդր. Կվյատկովսկի, Իվան Բորիսովիչ Բուչկիև, ազնվական` Ալեքսանդր Նիկողայոսյան Շադինյանց, Հարություն Գրիգորյան Բաբանասյանց, տոհմիկ քաղաքացիներ` Գրիգոր Նիկողայոսյան Մկրտումյանց, Ավետիք Ռոստոմյան Թարխանյանց, քարտուղար` Պլատոն Միխ. Միխայլով, հաշվապահ` Մովսես Պողոսյան Արղության-Երկայնաբազուկ: Քաղաքային որբանոց - Բարսեղ Արտ. Վարդանյանց, պետխորհրդական` Գաբրիել Ն. Տեր-Ասատըրյանց, քարտուղար` Գրիգոր Հովսեփյան Մելիքյանց, Ջհանգիր Ստեփանյան Ենիկոլոպյանց: Քաղաքային երդվյալ գնահատողներ – քաղաքացի` Հովսեփ Ստեփանյան Անանյանց, տոհմ. պատվ. քաղաքացի` Իլար. Պարակով, Նիկողայոս Գաբրիելյան Շադինյանց: Կալվածների հրապարակային վաճառքի երդվյալ վկաներ – տոհմիկ քաղաքացի՝ Ալեքսանդր Մարտիրոսյան Ծովյանց, Բ. Ե. Բաստամյանց, քաղաքացի՝ Շաքար Սարգսյան Դեդունյանց: Թիֆլիսի աճուրդային մաս - դր. Ստեփան Եղիա Բաստամյանց (վարիչ), քաղաքացի` Սիմեոն Եղիա Զարգարյանց, Իսահակ Պ. Ձելիև: Առաջին վարչություն - ավագ` Նիկողայոս Հովհաննիսյան Ալադաթյանց, Հարություն Եգանյանց, Գասպար Իսահակյան Սահակյանց, Ստեփան Գերասիմյան Ստեփանյանց, Գրիգոր Բեժան. Կոնիև: Ավագանի – Կարլ Քրիստիան. Կուգլեր, Պողոս Հովհաննիսյան Ավալյանց, Գրիգոր Սիմեոնյան Շարիմանյանց, Միքայել Գրիգորյան Լազարյանց: Նախագահողներ - Բեժան Զաքարյան Ենիկոլոպյանց և Հերման Վալլինգ: Երկրորդ վարչություն - ավագ, քաղաքացի` Բարսեղ Հարությունյան Ղալամքարյանց, Եղիա Գաբրիելյան Ավետիսյանց, Գևորգ Առաքելյան Տեր-Աբրահամյանց, Եգոր Արտեմովիչ Պիշնով, Դավիթ Պողոսյան Դեմուրյանց, Զաքարիա Գրիգորյան Դավթյանց, Հովհաննես Ալեքսանդրյան Ազիզյանց: Ավագանի – Հովհաննես Պողոսյան Բոյախչյանց, Խեչո Մարտիրոսյան Հովսեփյանց, Հովհաննես Ն. Տեր-Նիկողոսյանց, Միքայել Հովսեփյան Մեհրաբյանց: Թիֆլիսի արհեստավորաց վարչություն - ավագ, քաղաքացի` Ստեփան Պետրոսյան Ջանյանց, արհեստավորաց ավագ (ուստաբաշի)` Խլեբնիկյանց, քաղաքացիներ` Պետրոս Յուզբաշյան, կոշկակար` Հաջի-Սերոբ Տերջանյանց, Գիգոլ Աղաջանյանց, մուշտակագործ և գլխարկագործ` Գեո Ծովյանց, դերձակ` Շաքար Վարդան-Բաբյանց, ատաղձագործ` Զաքարիա Պետրոսյանց, կառապան` Անդր. Կոտրին, ներկարար` Գալուստ Մարտիրոսյանց, հանքագործ` Աբրամ Բիբիլաուրի, ադամանդագործ` Ալեքսանդր Կարախանյանց, վարսավիր` Հովհաննես Ջամասպյանց, զինագործ` Սողոմոն Կագարով, հաստոցագործ` Հարություն Ստեփանյանց, ներկագործ` Սարգիս Անտոնյանց, տրեզագործ` Կարապետ Ալավերդյանց, աղյուսագործ` Սիմեոն Մանթաշյանց, կաշեգործ` Գրիգոլ Ասկիլով: Պաշտոնների հաստիքային այս համակարգն իր կենսունակությունը պահպանել է մինչև 1875 թ., որից հետո ժամանակ առ ժամանակ կրել որոշ փոփոխություններ:

Джабарь М., 35-летие Тифлисской гор. думы, Тифлисский листок, 1909, N 298, էջ 3: “Кавказский Календарь на 1869 г.”, Тифлис, 1868, էջ 25-27: “Кавказский Календарь на 1870 г.”, Тифлис, 1869, էջ 28-30: Ü³¨ª “Кавказский Календарь на 1871 г.”, Тифлис, 1870, էջ 28-29: Նաև՝ “Кавказский Календарь на 1872 г.”, Тифлис, 1871, էջ 29-31: Նաև՝ “Кавказский Календарь на 1873 г.”, Тифлис, 1872, էջ 30-31: Նաև՝ “Кавказский Календарь на 1874 г.”, Тифлис, 1873, էջ 32-34: Նաև՝ “Кавказский Календарь на 1875 г.”, Тифлис, 1874, էջ 26-28: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 16-17:

1875 թ․

1875 թ. հունվարի 1-ից 72 իրավասուների կազմով Թիֆլիսում գործադրության մեջ է մտնում ողջ Ռուսաստանի քաղաքների համար դեռևս 1870 թ. մշակված քաղաքների ինքնակառավարման նախագիծը:

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 18:

1880-ական թթ-ից մինչև 1890-ական թթ. սկիզբը քաղխորհրդում ձևավորվել էր ընդդիմություն, որն ըստ էության կազմվել էր վրացազգի իրավասուներից: Վերջիններիս՝ քաղխորհրդում նկատելի դիրքեր զբաղեցնելու ուղղությամբ գործադրած ճիգերը մնացել էին անարդյունք քաղաքագլուխներ Ա. Մատինյանցի և Պ. Իզմայիլյանցի պաշտոնավարության շրջանում. «...օպպոզիցիան կազմում էին վրացիք, որոնց մէջ էին վրացոց ականաւոր գործիչներ՝ Նիկոլաձե, Զուբալով, Չելոկաեւ, Ի. Մաչաբելի և այլք: Եւ ահա Մատինեան-Իզմայլեան արշաւանքի զոհերը, որ պէտք է լինէին ընդդիմադրականները առհասարակ, այդ անգամ վրացիք էին լինելու, որովհետև նոքա էին կազմում ընդդիմադիր կուսակցութիւնը նախկին խորհրդարանում: Շնորհիւ այդ հանգամանքի՝ կռիւը ընտրութիւնների ժամանակ ստացել էր կերպարանք հայերի կռւի ընդդէմ վրացոց: Բայց դա միայն թւում էր: Մատինեան-Իզմայլեան և ընկ. կազմել էին ընտրողական մի ցուցակ այն անձերից, որոնց ահագին մեծամասնութեան վրայ նոքա վստահ էին. և նոցա հետևող մեծամասնութիւնը հայոց դրամատէր կամ տնատէր շրջանն էր, որին և, 1892-ի քաղաքային նոր կանոնադրութեամբ, վճռողական ձայն է տրւած քաղաքային ընտրութիւնների համար»:

Արասխանեանց Ա., Քաղաքային ընտրութիւնների առիթով, «Մուրճ», 1897, N 1, էջ 140-141: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 19:

Հայազգի իրավասուների թվական գերակշռության պայմանը, օրինակ, Կ. Տյուրյանը մեկնաբանել է այսպես. «Ասկէ ուղղակի կը հետեւի նաեւ՝ որ քաղաքին դրամական ոյժերն Հայք մեծաւ մասամբ կը կազմեն: Վաճառականութիւնն ինչպէս եւ շահադիտական ամէն ձեռնարկութիւնները գլխաւորաբար Հայոց ձեռքն են: Տփղիսեցի հայ դրամատեարք այնպիսիներուն չեն նմանիր, որոնք երբեք կարծես չեն կարող խմբիլ ընդարձակ դրամական ձեռնարկութեան մի շուրջը: Տփղիսի դրամատներն (banque) հայոց դրամագլուխներով են հիմնուած: «Տփղիսի առեւտրական բանկն (Тифлисский Комерческий банк), «Փոխադարձ վարկի ընկերութիւնը» (Общество взаимнаго кредита ), «Քաղաքային կրեդիտային ընկերութիւնը ( Городское Кредитное Общество ), «Քաղաքային հրդեհի դէմ ապահովագրութեան ընկերութիւնը» Հայերն են հիմնած և իրենք են բաժնատեարք մեծաւ մասամբ: Վերջին ընկերութիւնը դեռ նորերս հիմնուեցաւ. մտածեցին, ինչու՞ ամեն տարի ահագին գումար վճարել զանազան ռուս կամ օտար ընկերութեանց. լաւագոյն է, որ այն դրամն ալ իրենց մէջ մնայ...»:

Տիւրեան Կ., Շաբաթ մ’ի Տփղիս, «ՀԱ», 1890, էջ 202-203: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 20:

1890 թ․

Դեռևս 1890 թ. ոչ միայն քաղաքագլուխն ու իր օգնականը, այլև Քաղաքային Խորհրդի անդամների գերակշիռ մասն ազգությամբ հայեր էին. «Ընտրեալ եւ ընտրող լինելու համար հարկաւոր է որոշ գումարի անշարժ կայք ունենալ, կամ ճշտագոյնս՝ որոշ տուրք տալ քաղաքային գանձարանին: Թէեւ Տփղիսի ազգաբնակութեան կէսը միայն Հայ էր, բայց ընտրեալներու՝ հետեւաբար եւ ընտրողներու, ինչպէս նաեւ քաղաքին մէջ որոշ տուրք վճարողներու ստուարագոյն մասը Հայ է...»: Հայտնի է, որ նույն թվականին Քաղաքային Խորհրդի համար ընտրված 72 անդամներից հայ էին 38-ը , 22-ը՝ վրացի, 11-ը՝ ռուս և 1-ը՝ գերմանացի:

Տիւրեան Կ., Շաբաթ մ’ի Տփղիս, «ՀԱ», 1890, էջ 202-203: «Մուրճ», 1890, էջ 1757: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 20:

1890 թ․

1890-ական թթ. սկզբին՝ հատկապես 1893 թ. մայիսի 16-ին կայացած ընտրություններից հետո, հայերի և վրաց-ռուսական խմբակցության միջև հարաբերություններն աննախադեպ սրվել էին: Հիմնական պատճառն այն էր, որ Թիֆլիսի բնակչության 1/3-րդից փոքր-ինչ ավելի մաս կազմող հայերը քաղաքային խորհրդում դարձյալ զբաղեցրել էին 2/3-րդից ավելի ձայներ: Մնացած ազգությունների ներկայացուցիչները միասին խորհրդում ներկայացվել էին միայն ձայների 1/3-րդ մասով: Այս իրողությունը բողոքի ալիք էր առաջ բերել մասնավորապես վրացի և ռուս թեկնածուների և նրանց պաշտպանող կուսակցությունների շրջանում: Բավական է նշել միայն, որ, օրինակ, 1893 թ. մայիսի 16-ին ընտրված 80 իրավասուներից ազգությամբ վրացի ընտրվել էր միայն մեկ անձ՝ իշխան Կոլուբանսկին, ռուս էին 16-ը, գերմանացի՝ 3-ը, հայ՝ 63-ը:

Արասխանեանց Ա., Քաղաքային ընտրութիւնների առիթով, «Մուրճ», 1897, N 1, էջ 145, N 5, էջ 699: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 20-21:

Ընտրությունների արդյունքներից դժգոհ վրացազգի տարբեր գործիչներ գտնում էին, որ հայերն անհամեմատ ավելի քիչ ձայներով պետք է ներկայացված լինեին քաղաքային խորհրդում: Այսպես, Յ. Գոգեբաշվիլին նշել էր, որ հայ իրավասուների թվաքանակը պետք է կազմեր 1/3-րդից փոքր-ինչ ավելի: Ի. Ճավճավաձեի գլխավորած ռուս-վրացական կուսակցությունը հայ իրավասուների համար նախատեսում էր 22 տեղ, ռուսների համար՝ 23, վրացիներին՝ 28 տեղ: Ինչ վերաբերում է ազգությամբ ռուս իրավասուների քաղաքային խորհրդարանում փոքր թիվ կազմելուն, ապա խնդրո առթիվ իր տեսակետը հայտնած «Կավկազ» ռուսերեն թերթի խմբագիր մոլի ազգայնական Վելիչկոն մի առիթով նշել էր. «Ռուս տարրի քիչ մասնակցութեան մասին այդ գործում խօմ ասելն աւելորդ է. դա ուղղակի հրէշաւոր երևոյթ է ինքն ըստ ինքեան... բոլորը, ինչ այստեղ քաղաքակրթութեան դրոշմ է կրում, ստեղծւած է ռուսաց փողերով, նախաձեռնութեամբ կամ հովանաւորութեամբ ռուսաց կառաւարութեան, ռուսաց սւինի պաշտպանութեան ներքոյ. և յանկարծ, շատ տարիների ընթացքում, Թիֆլիսի ինքնավարութեան մէջ ռուսաց տարրը կազմում է այնքան տարօրինակ, այնքան անբացատրելի փոքրամասնութիւն: Դա ծաղր է...»: Ավելորդ չէ ցույց տալ նաև, թե ինչ տրամաբանությամբ էր «Կավկազ»-ի պրն. խմբագիրը հիմնավորում վրացիների և ռուսների ավելի մեծ թվով ընտրվելու անհրաժեշտությունը. «...հայերը, ասում է նա, չպէտք է մոռանան, որ Թիֆլիսը նախկին վրաց թագաւորութեան մայրաքաղաքն էր... ռուսներին պէտք է ընտրել, որովհետև Ռուսիայի հովանաւորութեամբ է մեր երկրում լուսաւորութիւն մտել...»:

Гогебашвили Я., Правда о Тифлисе, Тифлис, 1897: «Մուրճ», 1897, N 5, էջ 699: Արասխանեանց Ա., Քաղաքային ընտրութիւնների առիթով, «Մուրճ», 1897, N 1, էջ 146-147: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 21:

Ինչ վերաբերում է Քաղաքային Խորհրդի ընտրությունների ժամանակ վրացազգի իրավասուների նկատելի փոքրամասնության հանգամանքին, ապա ժամանակին այդ երևույթը մեկնաբանվել է հետևյալ կերպ. «Վրացիները՝ քարթլեցի և կախեթցի, ամենից քիչն էին քաղաքացի: Նրանք նախ և առաջ հողագործ էին, հետո՝ ռազմիկ: Գյուղատնտեսությունը և զինվորական ծառայությունը ի սկզբանե Արևելյան Վրաստանի բնակիչների սիրված զբաղմունքն էր: Ժամանակը շատ բան է փոխում. աստիճանաբար վրացիների տարբեր դասակարգերից զատվում է բուրժուազիան ձևավորող տարրը: Հանդիպում են վրացի-գործարարներ, ազատ մասնագիտությունների տեր անձինք: Բայց այդպիսիները դեռևս քիչ են: Նրանցից շատերն անգամ Թիֆլիսում չունեն ընտրության իրավունք»:

Туманов Г. М., Заметки по городском самоуправлении на Кавказе, Тифлис, 1902, էջ 5 (բնագրում՝ “Грузины-карталинцы и кахетинцы-менъе всего горожане. Они прежде всего люди земли, затъмъ люди оружия. Сельское хозяйство и военная служба искони были любимыми занятиями жителей восточной Грузии. Время многое измъяетъ; понемногу изъ разныхъ классовъ грузинскаго населения выдъляется извъстный элементъ въ буржуазию. Встръчаются грузины-коммерсанты, лица свободныхъ профессий. Но ихъ пока мало. Большинсво ихъ не имъетъ даже избирательнаго ценза въ Тифлисъ”). Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 21:

1893 թ․

Ինչևէ, 1893 թ. մայիսի 16-ի ընտրությունները բեկանվել էին: Վերընտրությունը կայացել էր մայիսի 30-ին. «...մայիսի 30-ին ընտրւելու ցանկութիւն յայտնեցին միմիայն 92 հոգի, մինչդեռ մայիսի 16-ին նոցա թիւն էր 175 հոգի: Դորա գլխաւոր պատճառը այն է, որ երկրորդ ընտրութիւններին, երկու հոգու (Գ. Ցերետելիի և պ. Կոլուբանսկիի) բացառութեամբ բոլոր վրացի թեկնածուները, համախոհ վճռով՝ յետ վերցրին իրանց քւետուփերը, իբր թէ նեղացած այն բանից, որ մայիսի 16-ին նոցանից ընտրւել էին միայն 6 հոգի և իբր թէ նոյնը պէտք է պատահէր նաև մայիսի 30-ին: Յետ կանգնեցին նաև ռուսներից ոմանք և հայ երիտասարդական ցուցակից բոլոր նոքա, որոնք մայիսի 16-ին բաւականաչափ քւէներ չստացան ընտրւած լինելու համար: Ուզենալով հիացնել ամենքին վրացիք, սակայն, միայն պախարակւեցին հանրային կարծիքից, քանի որ նոցա արարքը հաւասար էր կռւի դաշտից փախչելուն...»:

«Մուրճ», 1893, էջ 820-823: Տես նաև «Մուրճ», 1897, N 5, էջ 688-689: «Մուրճ», 1893, էջ 823: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 21:

Ն. Նիկոլաձեն, անդրադառնալով 1893 թ. ընտրությունների արդյունքներին, որին մասնակցել էր 120 վրացի և 80 ռուս ընտրող (ընդամենը՝ 200), հայտարարել էր, թե իբր «ողջ հայ հասարակությունը, ինչպես մեկ մարդ» իրենց ձայները տվել էին ազգությամբ հայ իրավասուներին, մինչդեռ իրականում միայն 7 վրացազգի թեկնածուներ ստացել էին 400-ից ավելի ընտրողական քվե (հետևում է, որ նրանցից յուրաքանչյուրը ստացել էր 200-ից ոչ պակաս հայ ընտրողի քվե), 12 վրացի թեկնածուներ էլ 325-ից ավելի քվե (հետևաբար, նրանցից յուրաքանչյուրը ևս ստացել էր ոչ պակաս, քան 125 հայ ընտրողի ձայն):

Туманов Г. М., Заметки по городском самоуправлении на Кавказе, Тифлис, 1902, էջ 14-16: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 21-22:

Մինչ գնալով ավելի ու ավելի սուր բնույթ էր ստանում ընտրվող իրավասուների և մանավանդ քաղաքագլխի՝ որ ազգին պատկանելու խնդիրը, քաղաքային վարչությունը, ժամանակի պահանջների համեմատ ենթարկվելով հաստիքային հերթական համալրումների և փոփոխությունների, շարունակում էր աշխատել առօրեական բուռն ընթացքով, և 1892 թ. հաստատվում է քաղաքային նոր կանոնադրությունը, որով նահանգային իշխանությունների կողմից ուժեղացվում էր քաղաքային ինքնակառավարման վրա գոյություն ունեցող հսկողությունն ու սահմանափակում վերջինիս իրավունքները:

Արասխանեանց Ա., Քաղաքային ընտրութիւնների առիթով, «Մուրճ», 1897, N 1, էջ 141: Туманов Г. М., Заметки по городском самоуправлении на Кавказе, Тифлис, 1902, էջ 32: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 22:

1897 թ. մայիսի 18-ին կայացած քաղաքային իրավասուների ընտրություններին մասնակցել էր 177 թեկնածու: Նրանցից ընտրվել էր 57-ը (37 հայ, 8 վրացի, 10 ռուս, 2 գերմանացի): Նույն թվականի հունիսի 1-ին կայացած լրացուցիչ ընտրությունների արդյունքում ընտրվել էր ևս 29 իրավասու (18 հայ, 9 ռուս, 2 վրացի), ընդամենը՝ 86 անձ, որոնցից 55-ն ազգությամբ հայ էին, 19-ը՝ ռուս, 10-ը՝ վրացի և 2-ը՝ գերմանացի:

«Մուրճ», 1897, N 5, էջ 683, 701-702: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 22:

Ժամանակի մամուլի էջերում տեղ գտած բազմաթիվ հրապարակումները վկայում են, որ հերթական քառամյա ժամանակաշրջանի համար քաղաքային խորհրդարանի՝ վերը նշված հարաբերակցությամբ ազգային կազմ ունենալու փաստն առաջվանից ավելի էր բորբոքել ընդդիմության որոշ շրջանակների կրքերը: Նույն Ն. Նիկոլաձեն այս անգամ արդեն նշել էր, թե մեծ թվով իրավասուներ ձայների մեծամասնությամբ հաստատվեցին միայն այն պատճառով, որ ազգությամբ հայ էին՝ անտեսելով այն հանգամանքը, որ առավելագույն ձայն ստացած Կ. Ն. Ռեյտերը, այնուհետև Մալինինը, Օպոչինինը, Բուրհարտը և Իվանենկոն, որոնք բնավ էլ հայեր չէին, անցան ձայների ճնշող մեծամասնությամբ:

Սարգսեան Լ., Ներքին տեսութիւն, «Մուրճ», 1901, N 4, էջ 220-227: Туманов Г. М., Заметки по городском самоуправлении на Кавказе, Тифлис, 1902, էջ 16: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 22:

Մինչև Առաջին աշխարհամարտը Թիֆլիսի Քաղաքային Խորհուրդն ընդհանուր առմամբ շարունակում էր պահպանել իրավասուների ազգային կազմի այն հարաբերակցությունը, որը ձևավորվել էր 1880-ական թթ. ի վեր: Այդ են փաստում 1902, 1907, 1911, 1917 թթ. տեղի ունեցած քաղաքային իրավասուների ընտրությունների արդյունքները:

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 23:

1902 թ. Քաղաքային Խորհրդի ընտրություններում հաղթանակած 80 իրավասուներից հայ էին 51-ը (63,75 %), վրացի՝ 15-ը (18,75 %), ռուս՝ 9-ը (11,25 %), գերմանացի՝ 2-ը, լեհ՝ 2-ը և մահմեդական՝ 1-ը:

«Մուրճ», 1902, N 11, էջ 189: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 23:

1907 թ․

1907 թ. 60 անդամից բաղկացած Թիֆլիսի Քաղաքային Խորհուրդն ըստ ազգությունների ներկայացված էր հետևյալ կերպ՝ 41 հայ (68,33 %), 7 վրացի (11,66 %), 5 ռուս (8,33 %), 3 հրեա, 2 գերմանացի, 1 հույն և 1 օս:

“Закавказье”, 1907, 14 июля: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 23:

1911 — 1915 թթ․

1911-1915 թթ. քառամյակի համար՝ Քաղաքային խորհրդի ընտրությունների ընթացքում ընտրվել էր 75 իրավասու և 22 թեկնածու, որոնցից 53-ը հայ էին (54,63 %), 19-ը՝ վրացի (19,58 %) և 25-ը՝ ռուս և այլ ազգությունների ներկայացուցիչներ:

“Известия Тифлисской Городской Думы”, Тифлис, 1911, N 12, էջ 22: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 23:

1917 թ․

1917 թ. Քաղաքային Խորհրդի ընտրված 120 իրավասուներն ըստ ազգությունների բաշխվում էին հետևյալ կերպ՝ 48 հայ (40,0 %), 39 վրացի (32,5 %), 27 ռուս (22,5 %), 4 մահմեդական և 2 հրեա:

«Համբաւաբեր», 1917, N 30, էջ 607: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 23:

Ինչպես վկայում են Թիֆլիսի զարգացման պատմությանն առնչվող բազմահազար վավերագրերը, Քաղաքային Վարչությունը, թե՛ հասարակական կառավարման (1840) և թե՛ ինքնակառավարման (1875) կանոնադրությունների հաստատումից ի վեր, հակառակ այն հանգամանքին, որ համալրված է եղել մերթ ճնշող, մերթ հարաբերական մեծամասնություն կազմող ազգությամբ հայ իրավասուներով և գրեթե մշտապես կառավարվել է հայազգի քաղաքագլխի նախագահությամբ, մշտապես ու աներկբայորեն հետապնդել է քաղաքի զարգացման ու բարգավաճման խնդիրը (այդ են փաստում նաև մի շարք քաղաքագլուխների և իրավասուների Քաղաքային Խորհրդին կտակած խոշոր չափի նյութական ավանդները): Միաժամանակ հարկ է նշել, որ նույն այդ գործիչների ճնշող մեծամասնությունը, անմնացորդ նվիրվելով քաղաքի հոգսերին, անտարբեր և հեռու է մնացել ազգային խնդիրներից՝ իրեն դրսևորելով իբրև զուտ վարչական պաշտոնյա: Այս իրողությունը նկատի առնելով է, որ «Հովիտ»-ի թղթակիցը, 1914 թ. անդրադառնալով Չերքեզովի պաշտոնավարության շրջանին, միանգամայն դիպուկ կերպով նշել է. «Ի՞նչ վնաս կրեց հայութիւնը Չէրքէզովի քաղաքագլուխ լինելու ժամանակ: Ոչինչ: Վերջապէս ի՞նչ կապ կարող է ունենալ քաղաքային վարչութիւնը ազգի հետ, ազգային շահերը և քաղաքայինը միանգամայն տարբեր են: Ամենայետ ընկած փոքր հայկական գիւղում մի դպրոց ու բաղանիք չեմ փոխիլ Թիֆլիզի քաղաքային վարչության բոլոր հայ անդամների հետ՝ իրենց իրաւասուներով»:

«Հովիտ», 1914, N 18, էջ 284: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 25:

Այո, ազգային դպրոցից, հետևաբար ինքնաճանաչողության հնարավորությունից հեռու մնալու և պետական (ռուսական) դպրոցներում ու գիմնազիաներում կրթություն ստանալու հետևանքով ապազգայնացած և ի վերջո օտարացած հայ քաղաքագլուխներն ու իրավասուները նույնիսկ մեծ ցանկության դեպքում ի վիճակի չէին նեցուկ և օգտակար լինել հարազատ ժողովրդին: Այդպիսինները, ինչպես դիպուկ կերպով նշել է ժամանակի հայ մամուլը, վեր էին ածվել ոչ թե «ազգության, այլ մարդկության» անդամի:

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 25:

Ինչ վերաբերում է Քաղաքային Վարչության տնտեսական կացությանը, ապա այն գրեթե երբեք (սկսած 1840 թ-ից) չի կարողացել ինքնաբավ լինել: Նյութական վիճակի առումով խիստ մտահոգիչ 1907 թ-ին, օրինակ, տիրող կացությունը հետևյալն էր. «Ներկայումս քաղաքը ծանր պարտքերի մէջ է ընկած, քաղաքային գանձարանումը տիրում է տօրրիչելեան դատարկութիւնը. բազմաթիւ ծառայողներ դորանց թւում և քաղաքային ուսումնարանների ուսուցչուհիներ և ուսուցիչներ, որոնք ամառնային արձակուրդներին մտադիր են քաղաքից դուրս գնալու օդափոխութեան և հանգստութեան՝ իրանց ծանր աշխատանքներից յետոյ օրերով և շաբաթներով մաշում են քաղաքային վարչութեան շէմքը իրանց հասանելի ռօճիկները ստանալու, սակայն միշտ վերադառնում են ձեռնունայն և առանց գոյութիւն ստանալու, որովհետև քաղաքի դրամարկղը դատարկ է...»:

«Հովիտ», 1907, N 20, էջ 309: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 25:

Հայտնի է նաև, որ ոչ բոլոր քաղաքային իրավասուներն (ձայնավորներ) էին բարեխիղճ իրենց պարտավորությունների մեջ. «...քաղաքիս 80 իրաւասուներից մինչև անգամ 40 հոգի դժուարանում են հաւաքուել նիստ կայացնելու, որի հետևանքը այն է լինում, որ հերթական նիստերը յետաձգւում էին ամիսներով և հերթական խնդիրներն էլ մնում էին առանց քննութեան և վճիռների...»:

«Հովիտ», 1907, N 23, էջ 355: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 25:

1917 թ. Թիֆլիսի բազմադարյան պատմության ընթացքում վերջին հայազգի քաղաքագլուխ Ա. Խատիսյանի հրաժարականից և մասնավորապես Անդրկովկասյան հանրապետությունների անկախության ձեռքբերումից հետո (1918) Թիֆլիսի քաղաքագլուխների և Քաղխորհրդի իրավասուների պատմությունը թևակոխեց բոլորովին նոր շրջան: Ճիշտ է, դեռևս 1919 թ., օրինակ, քաղաքագխի պաշտոնակատարի պարտականությունը վստահված էր ազգությամբ հայ Մ. Աթաբեկյանին, և խորհրդային տարիներին էլ՝ մինչև իսկ 1960-ական թթ., քաղաքապետի տեղակալը հաճախ հայազգի էր, այնուամենայնիվ, արդեն 1921 թ-ից ի վեր և առ այսօր Թիֆլիս-Թբիլիսին կառավարվում է բացառապես վրացազագի քաղաքագլուխներով:

«Տարազ», 1919, N 7, էջ 50: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 25:

1960 թ․

1960 թ. քաղաք այցելած Հայր Վահան Հովհաննիսյանը խորհրդային շուրջ քառասնամյա ժամանակահատվածում որոշ փոփոխություններ կրած Թբիլիսիի վերաբերյալ նշել է. «...Շինարարական նորութիւնները շատ քիչ էին. արդէն Կովկասի փոխարքայական քաղաք՝ ունէր իր շքեղ պալատները, պողոտաները եւ ծառազարդ պուրակները: Վրացիները լաւ գիտեն թէ Թիֆլիզն Հայերը շինած են: Երբ 1801-ին Ռուսիոյ ձեռքն անցաւ՝ հսկայ գիւղ մ’էր. շնորհիւ գաղթող հայերու, Սիւնիքի մելիքներու, Մանթաշեանի մը, Արամեանցի մը եւ այլ հայ հարուստներու՝ Վրաստան ունեցաւ իր գեղեցիկ Թիֆլիզը. իսկ վրացիները զայն զարդարեցին համակրելի կինտոներով»:

Վահան Հ. Յովհաննէսեան, Ինչպէս տեսայ Հայաստանը, «Բազմավէպ», 1961, էջ 217-218: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 25:

Հատկապես վերջին տարիներին մերօրյա վրաց մամուլը սկսել է հաճախակի անդրադառնալ Թիֆլիս-Թբիլիսիի քաղաքագլուխների պատմությանն առնչվող խնդիրներին և տպագրել տարբեր հոդվածներ ու արխիվային տեղեկանքներ: Դրանց հեղինակները՝ լրագրող թե պատմաբան, ակնհայտորեն իրազեկ չլինելով արծարծված նյութին, փաստորեն հրապարակել են արտառոց հորինումներով ու սխալներով լեցուն հոդվածներ: Մասնավորապես պատմաբան Ջ. Ամիրանաշվիլին, ձեռքի տակ ունենալով միայն 1849-1917 թթ. պաշտոնավարած քաղաքագլուխների խիստ թերի և ըստ այդմ պատահական մի ցանկ, առանց մասնագիտական քննության այն ներկայացրել է իբրև «պերճախոս արխիվային տեղեկանք»: Մինչդեռ, եթե հեղինակը ցուցաբերեր մասնագիտական բարեխղճություն և «տեղեկանքը» հրապարակելուց առաջ համադրեր խնդրո առարկա թեկուզև մի քանի այլ վավերագրերի հետ, ապա անշուշտ կպարզեր, որ մինչև 1849 թ. (սկսած 1840 թ-ից) Թիֆլիսն արդեն իսկ ուներ 4 քաղաքագլուխ (Հ. Իզմիրյանց, Ս. Խատիսյանց, Մ. Տեր-Գրիգորյանց և Հ. Շադինյանց), և փոխանակ ցանկից բաց թողնելու ևս 8 քաղաքագլուխների անունները (Ս. Սարաջև, Ս. Աբիսողոմյանց, Ե. Փրիդոնյանց, Գ. Շերմազանյանց, Յ. Թումանյանց, Ա. Ղորղանյանց, Ա. Արղության-Երկայնաբազուկ, Ք. Վերմիշյանց), ստիպված չէր լինի «քաղաքագլուխ դարձնել» ոմն Միխեիլ Սերգոյի Շեստակովին և Տիգրան Ամբարցումի Էնկիցիանցին (Էնֆիաջյանց ազգանվան ամիրանաշվիլյան ընկալու՞մ), որոնք երբևէ քաղաքագլուխ չեն ընտրվել:

Տե՛ս jინჭარაძე გიორგი, რამ დაბვამხო ქართველობა?, “შანსი”, 2000, N 1 (Ջինճարաձե Գ., Ի՞նչը քայքայեց Վրաստանը, «Շանսի», 2000, N 1): ამირანაშვილი jემალ, მრავლისმეფელი საარქივო ცნობა, “ასავალ დასავალი”, 2000, N 36, 13-19. (Ամիրանաշվիլի Ջ., Պերճախոս արխիվային տեղեկանք», «Ասավալ Դասավալի», 2000, N 36, 13-19 դեկտեմբերի): “ასავალ დასავალი”, 2001, N 10, 5-11 მარტი («Ասավալ Դասավալի», 2001, N 10, 5-11 մարտի): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 26:

Հարկ է նշել, որ նույն ժամանակաշրջանի համար (1849-1917 թթ.) քաղաքագլուխների անհամեմատ ավելի թերի մի ցանկ էլ հրապարակել է ոմն Գիորգի Ջինճարաձե, որի մեկնաբանությունը ավելորդ ենք գտնում: Ի դեպ, Ջ. Ամիրանաշվիլին, հանիրավի «հրաժարվելով» վրացի քաղաքագլուխ Վասիլի Չերքեզովից, ափսոսանք է հայտնում այն բանի համար, թե Թիֆլիսի քաղաքագլուխների պատմության մեջ (մինչև 1917 թ.) իբր եղել է ազգությամբ միայն մեկ վրացի քաղաքագլուխ, որն էր՝ Դմիտրի Ղիփիանին:

jინჭარაძე გიორგი, რამ დაბვამხო ქართველობა?, “შანსი”, 2000, N 1 (Ջինճարաձե Գ., Ի՞նչը քայքայեց Վրաստանը, «Շանսի», 2000, N 1): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 26:

Ինչ վերաբերում է առանձին հրճվանքով ներկայացված 1921-1998 թթ. ընկած ժամանակահատվածում պաշտոնավարած քաղաքագլուխների ցանկին129, որոնք այլևս բացառապես վրացազգի էին, ապա պատմաբան Ջ. Ամիրանաշվիլու գնահատմամբ դրանում վրացիները պարտական էին փրկարար Հոկտեմբերյան հեղափոխությանը:

Ըստ Ջ. Ամիրանաշվիլու 1921-1988 թթ. ընթացքում Թիֆլիս-Թբիլիսիի քաղաքագլխի պաշտոնը հաջորդաբար վարել են հետևյալ անձերը. «1921 թ. Թոդրիա Սիլիբիստրո Էսի, 1921 թ. Գեգեճկորի Ալեքսանդր Ալեքսանդրի, 1921 թ. Ղողոբերիձե Լևան Դավթի, 1922 թ. Դումբաձե Վլադիմեր Էլիզբարի, 1923 թ. Սուխիշվիլի Վլադիմեր Պավլեի, 1928 թ. Բոլքվաձե Իվանե Բեժանի, 1930 թ. Մելաձե Պավլե Գիորգիի, 1931 թ. Մաչայիձե Բագրատ Տիմոթեի, 1934 թ. Բաքրաձե Վալերիան Մինասի, 1934 թ. Ջուղելի Սիմոն Պիլատի, 1935 թ. Նիորաձե Միխեիլ Տրիփոնի, 1937 թ. Բուջիաշվիլի Կոտե Դիմիտրիի, 1937 թ. Գվիշիանի Միխեիլ Միխեիլի, 1938 թ. Կոճլամազաշվիլի Իոսեբ Դիմիտրիի, 1943 թ. Գոչաշվիլի Գիորգի Ալեքսանդրի, 1949 թ. Լելաշվիլի Միխեիլ Միխեիլի, 1951 թ. Զամբախիձե Գիորգի Նիկոփորի, 1952 թ. Ջավախիշվիլի Գիվի Դիմիտրի, 1953 թ. Գեգեշիձե Գիորգի Անդրեասի, 1953 թ. Մաղրաձե Միխեիլ Կոնդրատի, 1956 թ. Մելաձե Ալեքսանդր Էրաստի, 1965 թ. Բուխրաշվիլի Շոթա Էփրեմի, 1973 թ. Ջանելիձե Թամազի Բեսարիոնի, 1973 թ. Լոբժանիձե Բախվա Թեդորեի, 1979 թ. Գաբունիա Գուրամ Դիմիտրիի, 1982 թ. Սարալիձե Բորիս Էրաստի, 1984 թ. Մեսխիշվիլի Զաուր Շիոյի, 1987 թ. Անդրիաձե Իրակլի Օնիսիմի, 1991 թ. Վաշաձե Թամազ Միխեիլի, 1992 թ. Լիթանիշվիլի Օթար Անտոնի, 1993 թ. Գաբաշվիլի Կոստանտինե Վլադիմերի, 1993 թ. Լեկիշվիլի Նիկոլոզ Միխեիլի, 1995 թ. Շոշիթայիշվիլի Բադրի Շալվայի, 1998 թ. Զոդելավա Իվանե Իվանեի» (ამირანაშვილი jემალ, მრავლისმეფელი საარქივო ცნობა, “ასავალ დასავალი”, 2000, N 36, 13-19.): jინჭარაძე გიორგი, რამ დაბვამხო ქართველობა?, “შანსი”, 2000, N 1 (Ջինճարաձե Գ., Ի՞նչը քայքայեց Վրաստանը, «Շանսի», 2000, N 1): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 26:

Բնակչություն

Սկզբնաղբյուրները փաստում են, որ Թիֆլիսում հայազգի բնակչությունը մեծամասնություն է կազմել ոչ միայն ԺԹ դարում, այլև դրանից առաջ, անգամ` միջնադարում: Օրինակ` Ռամուսիոյի ԺԶ դարում կատարված իտալական թարգմանության մեջ թիֆլիսաբնակ ազգությունների շարքում նախ և առաջ հիշված են հայերը. «Այս նահանգում կա մի գեղեցիկ քաղաք կոչված Թիֆլիս, և շրջակայքը կան շատ ամրոցներ ու պարսպապատ գյուղեր: Այնտեղ բնակվում են քրիստոնյաներ` հայեր, վրացիներ, և քիչ սարակինոսներ ու հրեաներ, բայց ոչ շատ»:

Հակոբյան Հովհ., Ուղեգրություններ, հ. Ա., Երևան, 1932, էջ 55: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 9:

1745 թ. վրաց արքայազն Վախուշտին նույնպես շեշտել է հայերի թվական գերակշռությունը. «...Տփղիսի բնակիչներն են` Բերդում և Սեյդաբադում պարսիկ-մահմեդականները, իսկ բերդից դուրս առավելապես հայերն ու նվազ չափով վրացիները...»:

«Վրաց աղբյուները Հայաստանի և հայերի մասին», հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 83: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 9:

1770 թ․

1770 թ. կապիտան Յազիկովը Վրաստանի մասին կազմած զեկուցագրում նշել է. «...իրենց ասելով այնտեղ հաշվում են հինգ հազար տուն, բնակիչների մեծ մասը հայեր են և կաթոլիկներ, առաջիններն իրենց ձեռքում են կենտրոնացրել առևտուրը և հարուստ առևտրականները շատ են, իսկ որքան բնակիչ կար քաղաքում. դա ասել հնարավոր չէ, նրանք՝ իրենք չեն իմանում, սակայն բավականին մարդաշատ քաղաք է...»:

Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии”, том 1 (с 1768 по 1774 г.), под редакцией Цагарели А. А., СПБ, 1891, էջ 187 (բնագրում՝ ”...в нем считается по их сказкам пять тысячь дворов, жители по большой части армяне и католики, первыя главный торг производят и много есть богатых купцов, а сколько числом в городе людей,- того сказать не можно, потому, что они и сами не знают...”). Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 9:

19 — 20 դդ․

Վիճակագրական աղյուսակից հստակ երևում է, որ ԺԹ դարի երկրորդ կեսին և Ի դարի սկզբին, բայց հատկապես խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Թիֆլիսի հայ բնակչության թվաքանակը շարունակաբար նվազել է (նվազման երևույթը ցարդ կանգ չի առել):

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 11:

19 դ․

Հարկ է նշել, որ ԺԹ դարի առաջին կեսին քաղաքաբնակ հայերի տեսակարար կշիռը շատ ավելի բարձր է եղել, քան, օրինակ 1864 թ., երբ այն կազմել էր 47,4 %: Այդ է փաստում 1821 թ. վերաբերող մի վկայություն, համաձայն որի` քաղաքի 3368 ծխերից (տուն) հայեր էին 2951-ը, իսկ վրացիներն ու ռուսները միասին՝ ընդամենը 417 ծուխ: Այսինքն` 1821 թ. հայերը կազմում էին ծխաթվերի 87.6 %-ը:

“Братская помощь пострадавшим в Турции армянам”, 2-ое издание, Москва, 1898, էջ 553: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 11:

1886 թ. վիճակագրական տվյալներով Թիֆլիսի բնակչության միայն 47 %-ը կազմող հայերը Քաղաքային Խորհրդում ունեին ձայների 72 %-ը: Ուշագրավ է, որ բնակչության 28 %-ը կազմող վրացիները քաղխորհրդում ունեին միայն ձայների 4 %-ը, իսկ 21 % կազմող այլ ազգերը (ռուս, գերմանացի, լեհ, հույն և այլն) նույն թվականին ունեին ձայների 24 %-ը:

Туманов Г. М., Заметки о городском самоуправлении на Кавказе, Тифлис, 1902, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 20:

Քաղաքագլուխներ

ՎԱՍԱԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ. Վրաց Դեմետրե թագավորի (1125-1156) և նրան հաջորդած Դավթի օրոք (1156) Տփղիսի քաղաքագլուխն էր (շահապ, ամիրա) Մահկանաբերդի Արծրունյաց իշխանական տոհմից սերած Վահրամի որդի Վասակ իշխանը: Սա վայելել է Դավիթ թագավորի համակրանքը: Հանգամանք, որը նախանձի տեղիք է տվել վրաց իշխանների շրջանում, որոնք, չարությունից կուրացած, թունավորել էին թագավորին. «Իսկ իբրեւ մեռաւ թագաւորն Վրաց Դեմետրէ՝ թագաւորեաց փոխանակ նորա Դաւիթ որդի նորա, այր բարեմիտ՝ մանաւանդ առ իշխանսն Հայոց, որք էին ընդ ձեռամբ նորա. և զի յոյժ մեծարէր պատուով զշահապ քաղաքին Տըփխեաց՝ զՎասակ որդի Վահրամայ իշխանի և զեղբարս նորա զՔուրդն կոչեցեալ և զՍարգիս, և այնքան բարեսրտութիւն ցուցանէր՝ մինչ զի առաքէր և կոչէր զթագաւորն Կիւրիկէ որդի Դաւթի թագաւորի Բագրատունւոյ, և խոստանայր նմա դարձուցանել ի նա զժառանգութիւն նորա, զոր նախնեացն իւրոց հանեալ էր ի նոցանէ, և այնպէս պարգեւօք յղարկէր զնա, ժամադիր եղեալ նմա: Կամէր և ժողովս առնել և յաղագս հաւատոյ զճշմարիտն գիտել, և այնպէս պատուել զուղղափառութիւն: Զայսպիսի կամս իբրեւ գիտացին իշխանքն Վրաց՝ յոյժ նախանձաբեկ եղեն, մանաւանդ Որբելեանքն կոչեցեալ ազգ, և դեղ մահու արբուցեալ սպանին զթագաւորն Դաւիթ, և սուգ մեծ և բազմաժամանակեայ արարեալ աշխարհին Վրաց և Հայոց, և թագաւորեցուցին զԳիորգի եղբայր նորա ընդ նորա»: Ցավոք, Դավթին հաջորդած Գիորգի թագավորը (1156-1184), ականջալուր բամբասանքներին, ավելի է խորացնում անվստահության մթնոլորտը և պատճառ դառնում Վասակի՝ Տփխիսից հեռանալուն. «Իբր թագաւորեաց Գիորգի կամեցաւ ըմբռնել զիշխանն Վասակ, զի մախանս ունէր ընդ նմա, զի մինչ քաղաքապետն էր՝ ոչ մեծարէր զնա իբրեւ զեղբայր իւր զԴաւիթ, և ոչ ծառայէր նմա սպաս տանելով. չարախօսելով և այլոց իշխանացն Վրաց, յաղագս այսորիկ փախստական եղեալ Վասակայ իւրովք եղբարբքն հանդերձ, և երթեալ ի Թիոդուպօլիս, որ այժմ ասի Կարնոյ քաղաք: Եւ ամիրային որ կոչէր Սալտուխ՝ խնդութեամբ և մեծարանօք ընկալեալ զնոսա. զի յորժամ ըմբռնեցաւ Սալտուխն ի զօրացն Վրաց, մինչ պաշարեալ էր զքաղաքն Անի և ածաւ առ թագաւորն Դեմետրէ ի Տփխիս, բազում սպասակալութիւն արարեալ էր նմա Վասակ. յաղագս այսորիկ պատուեալ զնոսա պարգեւօք և շնորհեաց իշխանութիւն գիւղօրէից բազմաց: Եւ անդ լինելով ամս ինչ մեռաւ Վասակ, և թաղեցաւ յեկեղեցւոջն որ կոչի Աստուածածին՝ ի քաղաքին»:

Հայապատում. պատմիչք եւ պատմութիւնք Հայոց յօրինեալ եւ հաւաքեալ ի Հ. Ղեւոնդեաց Վ. Մ. Ալիշան, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1901, էջ 389-390: Տե՛ս նաև Աճառյան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, հատոր Ե, Երևան, 1962, էջ 51 («Վասակ որդի Վահրամ իշխանի, եղբայր Սարգսի և Քուրդի. շահապ կամ քաղաքապետն էր Տփղիսի. սրան շատ էր սիրում վրաց Դավիթ թագավորը. Վրաց իշխանները նախանձելով, չարախոսեցին Գիորգի թագավորի մոտ. Վասակն իր եղբայրների հետ փախավ Կարին, ուր Սալտուխ ամիրան սիրով ընդունեց, որովհետև ինքն էլ բարերարված էր Վասակից, երբ գերի էր ընկած Վրաց ձեռքը՝ Տփղիս: Վասակը ստացավ Սալտուխից Կարնո բազմաթիվ գյուղերի իշխանությունը, որ մի քանի տարի վարելուց հետո մեռավ»): Նաև՝ Մարգարյան Հ. Գ., Մահկանաբերդցիների (Սադունեանների) իշխանական տունը ԺԲ-ԺԴ դարերում, «Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս», հատոր ԺԸ, Պէյրութ, 1998, էջ 19-20: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 27:

ՔՈՒՐԴ ԱՐԾՐՈՒՆԻ. Հաջորդել է եղբորը՝ Վասակ Արծրունուն. «...Վասակն ու Քուրդն ամենասերտ կապեր ունեին վրացական արքունիքի հետ և հաջորդաբար վարեցին Տփխիսի քաղաքապետի պաշտոնը»: Քուրդ ամիրայի անվան՝ մեզ հայտնի առաջին հիշատակություններից մեկը վերաբերում է 1176 թ.: Այն պահպանվել է Սևանա կղզու վանքի փայտե դռան վրա: Քուրդ Արծրունու գործունեությունը քաղաքագլխի պարտավորություններից զատ ներառել է նաև պետական նշանակության խնդիրներ, ընդհուպ երկրի պաշտպանությունը: Հայտնի է, օրինակ, որ 1178 թ. «մեծ շահաստանն Տփխիս»-ի տերը վրաց թագավորի հրամանով հետապնդել էր կենտրոնախույս Օրբելի իշխանների զորախմբին ու իր իսկ հայրենական գավառի՝ Մահկանաբերդի տարածքում հալածել վերջիններիս. «...ամիրապետն Տփխեաց Քուրդն անուանեալ, հասանէ ի կիրճս՝ ճանապարհի նոցա՝ իւր սեփհականն գաւառն Մահկանաբերդն կոչեցեալ...»: 1181 թ. «...յամիրութե(ան) Քրդին...» վերաշինվել էր Սանահինի Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցու ժամատունը: Մինչև 1184 թ-ին վերաբերող Մորո-Ձորո վանքի մի անթվակիր արձանագրության մեջ դարձյալ հիշվում է «...ամիր Քուրդս...», որը բարեխոսելով վրաց Գիորգի Գ թագավորի մոտ՝ վանքն ազատել էր հարկերից: 1197 թ. Քուրդ ամիրան հիշվում է Նոր Գետիկ (Գոշավանք) վանքի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու օծման մասին պատմող արձանագրության մեջ, որից հայտնի է դառնում, որ ի պատիվ Արզուխաթունի հայր Քրդի՝ երկու ժամ պատարագ էր մատուցվել. «...:Բ: (2) հաւր Արզուխաթունի՝ Քրդին բարեպաշտին, անխափան...»: Քուրդ ամիրայի անվան հիշատակությանը հանդիպում ենք նաև 1214 թ. նրա դստեր՝ Արզուխաթունի կառուցած Դադի վանքի կաթողիկե եկեղեցու շինարարական արձանագրության մեջ. «...իշխանաց իշխան Քրդին...»: Քուրդ ամիրան, որը փաստորեն վախճանված պետք է լիներ 1180-ական թթ. վերջերին կամ 1190-ականների սկզբին, թաղվել է Հաղբատի վանքում: Նրա հիշատակին զետեղված ուղղանկյունաձև, պարզ ու հասարակ սալատապանը գտնվում է Հաղբատավանքի Սբ. Նշան եկեղեցուն արևմուտքից կից գավթի ներսում և կրում հետևյալ անթվակիր արձանագրությունը՝ «Քուրդ ամիրա»: Քուրդ Արծրունուց են սերել պատմական այնպիսի հայտնի դեմքեր, ինչպիսիք են՝ որդին՝ Սադուն Ա-ն, սրա որդին՝ Շերբարոքը, վերջինիս որդին՝ Սադուն Բ-ն, դուստրը՝ Խաչենի իշխան Վախտանգ Բ-ի կին Արզու-խաթունը և ուրիշներ:

Շահնազարյան Ա., Վահրամյանների իշխանությունը, Երևան, 1990, էջ 41: Եռատող արձանագրությունն է. Ի թվ(ին) հայոց ՈԻԵ(1176) նորոգեցավ դուռն ս(ուր)բ / եկեղեցոյս հրամանաւ իշխանաց իշխան Քրդին եւ / ձեռամբ Յոհաննիսի հիւսանն, որք ընթեռնոյք յիշեսջիք («Հայերեն արձանագրությամբ առարկաներ», աշխատասիրությամբ Եվգինե Մուշեղյանի, Երևան, 1964, էջ 60): «Ե-ԺԲ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», Երևան, 1988, էջ 224: Այդ մասին նաև՝ «Գիորգիի հրամանով Թբիլիսի քաղաքապետ Ամիր-Քուրդ Արծրունին հետապնդեց Լիպարիտի ջոկատին, Մահկանաբերդի գավառում հասավ և կիրճում փակելով ապստամբների ճանապարհը, փախուստի մատնեց նրանց» (Մարգարյան Հ., Հյուսիսային Հայաստանի և Վրաստանի ԺԲ դարի պատմության մի քանի հարցեր, Երեվան, 1980, էջ 187: Տե՛ս նաև «Դավիթ Քոբայրեցու հիշատակարանը», էջ 119: Նաև՝ «Յիշատակարանք ձեռագրաց», էջ 472): Ղաֆադարյան Կ., Սանահնի վանքը և նրա արձանագրությունները, Երևան, 1957, էջ 104 («ՈԼ թիւ: Ի ժամանակս յաղթող թագաւորին Գեորգա եւ յամիրիսպասալարութեն Սարգսի եւ որդոց իւրոց Զաքարէի եւ Իւանէի եւ յամիրաութե Քրդին, ես ՝ Յվ., առաջնորդ սբ. ուխտիս շինեցի զերբեմն լեալ զեկեղեցիս աւգնութբ Ամիր Քրդին եւ վարդապետի մեծի Գրիգորի եւ Քի Այ...»): «Դիվան Հայ Վիմագրության», պրակ 6, Երևան, 1977, էջ 65, 139: Վիմագրերի ժամանակագրության ճշտումը կատարել է Ս. Ավագյանը (տես՝ Վիմագրական պրպտումներ, Երևան, 1986, էջ 81-82): Առաջին արձանագրությունը փորագրված է եկեղեցու հյուսիսային խաչաթևի արևմտյան մասում. Կամաւն Այ և ողորմութբ թագաւորին Գիաւրգէ ես՝ Ամիր Քուրդս առի գիր ազատութե. ի թագ[աւորէ] սբ. Ածածնիս Մորո ձոր[ո] հաւրն Յովանիսի..., իսկ երկրորդը՝ նույն թաղի արևելյան մասում. Անուամբ ամենակալին Այ, ես՝ Գիաւրգի թագաւորաց թագ[աւոր] ետու զՄորո ձորո վանքս հաւրն Յովանիսի և արարի ազատ յամենայն հարկէ, Ամիր Քրդին հոգցողու[եամ]բ...: Կարապետյան Ս., Հայ մշակույթի հուշարձանները խորհըրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 108: Ղաֆադարյան Կ., Հաղբատ, Երևան, 1963, էջ 188: Հովսեփյան Գ., Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմության, Բ, Երևան, 1987, էջ 69: Մահկանաբերդցիների (Մահկանաբերդի Արծրունիներ) տոհմածառը տես՝ Մարգարյան Հ. Գ., Մահկանաբերդցիների (Սադունեանների) իշխանական տունը ԺԲ-ԺԴ դարերում, «ՀՀՀ», հատոր ԺԸ, Պէյրութ, 1998, էջ 33: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 27-29:

ՇԱԴԻՆ (ԲԱԴԻՆ). Վրաստանում մոնղոլների դեմ ծայր առած ապստամբության շրջանում (1259-1260), երբ թագավորում էին Գիորգի Լաշայի որդի Դավիթ Է. Ուլուն (1247-1270) և Ռուսուդանի որդի Դավիթ Զ. Նարինը (1230-1293), Տփղիսի կառավարիչ է հիշվում ազգությամբ հայ ոմն Շադին կամ Բադին. «...[Երբ Արղունը] մտավ Տփղիս, նրան ընդառաջ գնացին Վրաստանի բոլոր իշխանավորներն ու իշխաններն և ոմն Բադին, որը հայ էր ծագումով...»:

Մելիքսեթ-բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, Երևան, 1936, էջ 59: Հմմտ. «...Մտան Թփղիս և անդ դիմավորեցին Վրաստանի բոլոր իշխաններն ու էրիսթավները ազգությամբ հայ ոմն Շադին, որի ապավինությանը թողեց Թփղիսը, ինչպես և բուն թագավորությունը» («Վրաց ժամանակագրություն», թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները Պարույր Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 117): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 29:

ՄԵԼԻՔ ԷՆԱԼ. Քաղաքի կալվածական, առևտրային գործերին առնչվող մի շարք վավերագրերում Էնալը՝ որպես քաղաքի մելիք, հիշվում է սկսած 1646 թ-ից մինչև 1673 թ., բայց պաշտոնավարության այդ ժամանակահատվածն ընթացել է ընդհատումներով: Մասնավորապես հայտնի է, որ 1650 թ. քաղաքի մելիքությունը ստանձնել էր մելիք Բայանդուրը, իսկ, օրինակ, 1662 թ. վախճանվել էր այդ պաշտոնում գտնված խոջա մելիք Բեհբուտը: Մելիք Էնալի պաշտոնավարության ընթացքում տանուտերն (մամասախլիս) էր Ասլամազը, իսկ վերջինիս օգնականներն էին (նացվալ) Շերմազանը (1646-1658) և Դավիթը (1666-1678): Հարկ է նշել, որ մելիք Էնալի՝ Բեհբուդյան տոհմից սերված լինելու վերաբերյալ վկայությունների բացակայությունը հնարավորություն չի ընձեռում հաստատել կամ ժխտել այդ հանգամանքը: Մելիք Էնալի տոհմագրության առումով ուշագրավ է նրա թոռների միջև 1717-1719 թթ. ծագած վեճի (կապված հայրենական կալվածքի՝ մի բաղնիքի և նրա ջրի հետ) մասին պատմող վավերագիրը, որտեղ հիշվում են մելիք Էնալի որդիները՝ Ռոստոմն ու Քայխոսրոն (վերջինս տանուտիրոջ օգնականն էր 1701-1714 թթ.), առաջինի որդի Դանիելը և երկրորդի որդիներ Կարապետը, Բաղին, Հովսեփն ու Գևորգը:

Թվակիր վավերագրերը վերաբերում են 1646, 1648, 1658, 1659, 1666, 1672, 1673 թթ. (დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (ხვი-ხიხ სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ 12-13, 14, 19, 21, 22, 25, 28, 29, 30, 31, 32): Ի դեպ, մի վկայության համաձայն վրաց թագավոր Վախթանգ Ե Շահնավազը (1658-1675) հրամանագրով 1667 թ. Թիֆլիսի մելիքի կոչում էր շնորհել Շերմազան Եվանգուլյանցին (“Вечерний Тбилиси”, 1958, N 135, 22 октября, 112-113): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 30:

ՄԵԼԻՔ ԲԱՅԱՆԴՈՒՐ. Զաքարիա Քանաքեռցու մի վկայության համաձայն 1650 թ-ից Տփղիսի մելիքն էր Բայանդուրը: Քաղաքապետ է նշանակվել պարսից Շահ-Աբաս Փոքրի (1642-1666) կողմից. «Լուաւ զայս թագաւորն Սանի-Աբաս, այսինքն փոքր Շահ-Աբաս, և կոչեաց զԲայանդուրն, և ետ նմա իշխանութիւն մեծ Տփխիս քաղաքին. եղև այս ի ՌՂԹ թուին»: Բայանդուրի՝ քաղաքի մելիք կարգվելու տարին (1650), ինչպես տեսնում ենք, համընկնում է Մելիք Էնալի պաշտոնավարության մեզ հայտնի շրջանին (1646-1673): Այս հանգամանքը հուշում է, որ մելիք Էնալի պաշտոնավարությունն ընթացել է ընդմիջաբար:Աղբյուրների սակավությունը հնարավորություն չի ընձեռում նաև պնդելու կամ ժխտելու մելիք Բայանդուրի՝ Բեհբուդյան տոհմից սերված լինելը, սակայն այն փաստը, որ նրա հաջորդները Բեհբուդյան իշխանական տան ներկայացուցիչներ էին, թույլ է տալիս ենթադրելու, որ մելիք Բայանդուրը ևս Բեհբուդյան էր:

Զաքարեայ սարկավագի Պատմագրութիւն, Վաղարշապատ, 1870, էջ 98: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 30-31:

ՄԵԼԻՔ ԽՈՋԱ-ԲԵՀԲՈՒԴ. Եղբայրն էր Խատին, կինը` Լալին, որդիները` Ասլանն ու Աշխարհբեկը: Խոջա-Բեհբուդի մասին առաջին վկայություններից մեկը վերաբերում է 1651 թ. «Յուլիս ԺԸ (18)-ումն ես Զաքարիայ որ եկի Թվլիս, զառաւխանէն Թվլիս Ըռստամխան էր: Զառաբին էր խօջայ Բէհբուդ»: 1654 թ. Քարթլիի թագավոր Ռոստոմը (1638-1658) բավարարել էր Խոջա-Բեհբուդի խնդրանքը՝ արդեն իսկ գոյություն ունեցող Բեհբուդյանների տոհմական գերեզմանոցում եկեղեցի կառուցելու, դրանից վեր այգի տնկելու և Մախաթ լեռան լանջով ջրանցք կառուցելու վերաբերյալ: 1655 թ. Խոջա-Բեհբուդը կառուցել է Ծիրանավոր Սբ. Աստվածածնի եկեղեցին, որը հետագայում հիմնադրի անունով կոչվել է Խոջիվանք: Խոջա-Բեհբուդի մի նվիրատվության շնորհիվ Սբ. Էջմիածինը Թիֆլիսում իբրև սեփականություն ձեռք էր բերել 3 կրպակ («...խօջայ Բեհբուտի տված Գ. դուքան կէր Սուրբ Էջմիածնայ, վախմիաթ տված...»): Ինչպես նկատելի է, խոջա Բեհբուդի՝ Թիֆլիսի մելիք եղած լինելու մասին վերոհիշյալ վկայություններում որևէ տեղեկություն չկա, և Թիֆլիսի քաղաքագլուխների կարգին նրան դասելու միակ հիմքն է մահվան առնչությամբ տրված հետևյալ հաղորդումը. «1662-350. Խոջա-Մելիք Բեբութը (Բեբուդա) վախճանվեց հուլիսի 7-ին…»: Ո՞ր թվականին և ումի՞ց էր խոջան մելիքության իրավունք ստացել, հայտնի չէ, բայց պարզ է, որ դա տեղի է ունեցել նրա կյանքի վերջին տարիներին:

Զաքարիա Ագուլեցու օրագրությունը, Երևան, 1938, էջ 37: დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (XVI-XIX სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ 17: Վիմագրի վերծանությունը տես` Мурадян П. М., Армянская эпиграфика Грузии, Երևան, 1988, էջ 96: «Կալվածագրեր», կազմեց` Աբրահամյան Հ., Երևան, 1941, էջ 130: Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 169: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 31-32:

ՄԵԼԻՔ ԱՇԽԱՐՀԲԵԿ. Մելիք Աշխարհբեկը մելիք Խոջա-Բեհբուդի որդին էր և Ասլանի եղբայրը: Հայտնի է, որ 1664 թ. մելիքի եղբայր Ասլանը Թիֆլիսում գտնվող երեք խանութ նվիրել էր Սբ. Էջմիածնի վանքին: Նույնպիսի նվիրատվությամբ հանդես էր եկել նաև ինքը՝ մելիք Աշխարհբեկը: Այդ մասին վկայում է Սիմեոն կաթողիկոսը (1763-1780). «…Զայս երեք խանութս խօճա-Բէհբութի որդի Ասլանն տայ սրբոյ Աթոռոյս ի ձեռն Ջուղայեցի Յակովբ Կաթուղիկոսին ի ՌՃԺԳ թուոջն մերում: Գիտ զվախնամայն Վրացերէն: Աստի ի վեր ընթացեալ դէպ ի Նորաշէն յաշպազ-խանի փողոցումն խանութ մի ևս գոյ սրբոյ Աթոռոյս, որոյ աջ կողմն Ղարանին խանութն է, և ձախն Ապովենց, զայս խանութս ևս մէլիք Աշխալ-բեկն է տուեալ յիշատակ սրբոյ Աթոռոյս, որ եղբայր է նոյն Ասլանին…»: Հավանական է, որ Մելիք Աշխարհբեկը Թիֆլիսի մելիքությունը ստանձնել է 1662 թ.՝ հոր՝ մելիք Խոջա-Բեհբուդի մահվանից հետո: Նրա պաշտոնավարման վերջնաժամկետն անհայտ է: Իր հաջորդը մելիք Ամիրն էր, որը պաշտոնավարել է ԺԷ դարի վերջերին:

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս՝ 1655-1680 թթ.: Ջամբռ համաժողովեցեալ եւ շարադրեցեալ ի Սիմէօնէ կաթուղիկոսէ Երեւանցւոյ, Վաղարշապատ, 1873, էջ 207-208: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 32:

ՄԵԼԻՔ ԱՎԹԱՆԴԻԼ. Գրավոր աղբյուրներում մելիք Ավթանդիլի վերաբերյալ վկայություններ կան սկսած 1678 թ-ից: Քաղաքի կալվածական, առևտրային գործերին առընչվող մի շարք վավերագրերում մելիք Ավթանդիլը հիշվում է մինչև 1698 թ.: Չի բացառվում, որ Ավթանդիլը մելիք Էնալի որդիներից մեկը լիներ: Ավթանդիլի պաշտոնավարության շրջանում տանուտերեր են հիշվում Նազարը (1678), Գիորգին (1683-1694) և Պապը (1696, 1698), իսկ վերջիններիս օգնականներ՝ Դավիթն (1678) ու Գասպարը (1683):

Թվակիր վավերագրերը վերաբերում են 1678, 1683, 1684, 1686, 1694, 1696 թթ. (დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (ხვი-ხიხ სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ 32, 38, 41, 42, 44, 53, 57), 1698 թ. (Մարտիրոսյան Վ. Մ., Վրաց իրավունքի հուշարձանները վիրահայության մասին, «ԼՀԳ», 1991, N 5, էջ 158-159): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 32:

ՄԵԼԻՔ ԱՄԻՐ ԲԵՀԲՈՒԴՅԱՆՑ. Տանուտեր-մելիք Ամիր Բեհբուդյանցի կենսագրության մասին ձեռքի տակ եղած տվյալները կցկըտուր են: Հայտնի է, որ ապրել է ԺԷ դարի երկրորդ կեսին և գլխավորել Սբ. Նշան եկեղեցու կառուցումը. «Այս եկեղեցին կառուցված է քաղաքացի (մոքալաք) Ամիր Մամասախլիսի ծախքով, որի տոհմից այժմ կենդանի է Զուրաբ Մելիքովը»: Վերոհիշյալ եկեղեցու շինարարությանը մասնակցել է նաև Ամիրի որդին՝ Ասլամազը. «Տանուտէր Ամիր և որդի տանուտէր Ասլամազն շինեցին ս. Նշանիս ս. Նիկողայոսի եկեղեցին իւր ժամատնով և շրջապատով...»: 1677 թ. մի հրովարտակում հիշատակություն կա Բեհբուդյաններին պատկանող մի բաղնիքի մասին: Այդ բաղնիքն այն կալվածքներից էր, որին ժառանգաբար տիրել էին Բեհբուդյան տան շառավիղները. «...Բեհբուտի բաղնիքը (ևս Մելիքի) պատկանում էր վերջին թագավորի օրոք քաղաքագլուխ Դարչի Բեհբուտովին»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 267: ՀՀՊՊԿԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 8: Бакрадзе Д., Берзенов Н., Тифлис в историческом и этнографическом отношениях, СПБ, 1870, էջ 117-118 (բնագրում՝”...баня Бебута (Мелика – то же, ибо позднейший владелец ея кн. Дарчи Бебутов, при последнем царе был городским меликом”): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 32:

ԱՍԼԱՄԱԶ ԱՄԻՐՅԱՆ ԲԵՀԲՈՒԴՅԱՆՑ. Տանուտեր Ասլամազն ապրել է ԺԷ-ԺԸ դարերում: Նա հոր հետ միասին մասնակցել է Սբ. Նշան եկեղեցու նախնական վերաշինության գործին: Հետագայում կնոջ հետ իրականացրել է նույն եկեղեցու վերանորոգումը. «Տանուտէր Ասլամազը և կողակից Շահրուբանը վերստին նորոգեցին եկեղեցին...»:

ՀՀՊՊԿԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 32:

ԳԻՈՐԳԻ ԱՍԼԱՄԱԶՅԱՆ ԲԵՀԲՈՒԴՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Քաղաքի մելիքության պաշտոնում հիշվում է սկսած 1699 թ-ից մինչև 1711 թ.: Գիորգիի մելիքության պաշտոնը վարելու ընթացքում տանուտերեր են հիշվում Պապը (1696-1706, 1712) և Փարսադանը (1705-1712, 1714), իսկ վերջիններիս օգնական՝ Քայխոսրոն (1701-1714): 1703 թ. վերակառուցել է հոր և պապի կողմից կառուցված Սբ. Նշան եկեղեցին, որի օծման տարում էլ (1711) վախճանվել է. «ՄԷլիք Գիորգին վերստին շինեց և նորոգեց ս. Նշանը հիմքից, մեծացրեց կամարաձև և գեղեցիկ յօրինուածքով ՌՃԾԲ թուին. ՌՃՂ-ին օրհնեցին և պատարագ մատուցին և այդ տարի մեռաւ մէլիք Գիօրգին»: Մելիք Գիորգի նախաձեռնությամբ փոփոխության էր ենթարկվել նաև Սբ. Նշան եկեղեցու շրջապատը. «Տանուտէր Գիօրգին եկեղեցու պարիսպը յետ քաշեց»: 1709 թ. Թիֆլիսում գտնվող էջմիածնապատկան 3 կրպակների հետգնման առթիվ կազմված պայմանագրի ներքո վկայություն տված անձանց թվում առաջինն էր քաղաքի մելիքը. «Ես` Մէլիք Գիօրգիս վկայ եմ (կնիք)»: Մելիքի կողակիցն էր Խամփերվանը, որդիներն էին Զուրաբն ու Պապը:

დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (ხვი-ხიხ სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ 59-62, 65, 67, 70-72, 75, 77, 80, 85, 86, 88: 1703 թ. վերակառուցված եկեղեցին անհնար է, որ օծված լիներ 1741 թ., բացի այդ, մինչև 1741 թ. Տփղիսի մելիք են հիշվում Գիորգիի որդի Զուրաբը, Աշխարհբեկ Բ-ն և Աղան, որոնք այդ պաշտոնը ստանձնել էին հաջորդաբար, ուստի բնագրում «ՌՃՂ» (1741) ակնհայտ վրիպում է: Հարկ է ուղղել՝ ՌՃԿ (1711): ՀՀՊՊԿԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 8: «Կալվածագրեր», կազմեց` Աբրահամյան Հ., Երևան, 1941, էջ 131: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 33:

ԶՈՒՐԱԲ ԳԻՈՐԳՅԱՆ ԲԵՀԲՈՒԴՅԱՆՑ. Մելիք Զուրաբը շառավիղն էր դեռևս ԺԷ դարի առաջին կեսից Տփղիսի տանուտեր-մելիքներ Ամիրի, Ասլամազի և Գիորգիի: Սրա կենսագրությունն ու գործունեությունը լուսաբանող տվյալները նույնպես խիստ կցկտուր են: Քաղաքի մելիքության պաշտոնը ստանձնել է հոր մահից (1711) հետո՝ 1712 թ.: Հայտնի է, որ 1713 թ-ից հետո (1715-1732) մելիք Զուրաբը քաղաքի կառավարման գործում հանդես է եկել տանուտիրոջ պաշտոնով, բացառությամբ 1735 թ. վերաբերող մի տեղեկության, երբ նա վերստին հիշվում է որպես մելիք: Մասնավորապես Կարսի և Թավրիզի ուղղությամբ թուրքական բանակների առաջխաղացման մասին պատմող 1735 թ. մի վկայագրում, ի թիվս այլոց, հիշվում է նաև մելիք Զուրաբը. «...Թիֆլիսի մելիքն է Վրաստանի հայ Զուրաբ Գիորգիևը...»: Զուրաբ Բեհբուդյանցը վախճանվել է 1742 թ.: Այդ մասին է վկայում վրաց անանուն ժամանակագիրը. «1742-430 Իմամ-ղուլի-խանը… առանց որևէ հանցանքի փայտի հարվածներով մահացրեց մելիք Զուրաբին ու նրա որդի Ավթանդիլին»: 1833 թ., երբ Հովհաննես ավագ քհն. Զառափյանցը նորոգել էր Սբ. Նշան եկեղեցու հարավային դուռը, նույն մուտքի ճակատին թողած արձանագրության մեջ, ի թիվս այլոց, մաղթել է հիշել նաև մելիք Զուրաբին:

დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (ხვი-ხიხ სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ 89: 1715 թ., ի թիվս այլ վկաների, Զուրաբը հիշվում է նոյեմբերի 10-ին կազմված մի դատավճռում. «Աստծո առջև մենք սույնի վկաներն ենք. ...տանուտեր Զուրաբ (կնիք՝ վրացերեն, տանուտեր Զուրաբ)» (Մարտիրոսյան Վ. Մ., Վրաց իրավունքի հուշարձանները վիրահայության մասին, «ԼՀԳ», 1991, N 5, էջ 160): “Армяно-Русские Отношения во втором тридцатилетии XVIII века”, сборник документов, том III, Ереван, 1978, էջ 46 (բնագրում՝ ”...в Тифлисе меликом грузинский армянин Зураб Гиоргиев...”): Думин Станислав, Князь Чиковани Юрий, Князья Царства Грузинского, том IV, Москва, 1998, էջ 132: Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 169: Мурадян П. М., Армянская эпиграфика Грузии, Тбилиси, Ереван, 1988, էջ 70: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 33-34:

ԱՇԽԱՐՀԲԵԿ Բ. ԲԵՀԲՈՒԴՅԱՆՑ. Տփղիսի մելիք Աշխարհբեկը Խոջա Բեհբուդի թոռն էր: Հավանական է, որ մելիք Աշխարհբեկը մելիք Զուրաբի որդին էր կամ էլ եղբայրը: 1712 թ. Վախթանգ Զ-ն և կինը՝ Ռուսուդանը, Աշխարհբեկին էին վերադարձրել Բեհբուդյանների այն ապարանքը, որը նրանցից վերցրել էր Գիորգի թագավորն ու տվել Էլչ Բուղդա բեկին: 1712-1713 թթ., երբ քաղաքի մելիքն էր Զուրաբը, տանուտեր է հիշվում Աշխարհբեկը: Սկսած 1714 թ-ից մինչև ողբերգական վախճանը՝ 1734 թ., Աշխարհբեկը հանդես է եկել որպես Տփղիսի մելիք: Պաշտոնավարման ընթացքում Աշխարհբեկը հաճախ համատեղել է նաև տանուտիրոջ պաշտոնը (1724-1728, 1733): Մելիք Աշխարհբեկը հիշվում է նաև 1714 թ. Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն առնչվող մի պայմանագրի վավերացման կապակցությամբ. «Ի թուին ՌՂԹ-ին շինեալ է խօջայ Նազարն և զկնի շինութեանն եկեղեցւոյ բոլոր իշխանութիւնն յանձնեալ է ի ձեռս հանգուցեալ մէլիք Աշխարբէգին Բեհբուտեան հաստատուն գրով, որոյ սոյն գրով թիվն է 1714»: 1715 թ., ի թիվս այլ վկաների, նա հիշվում է նոյեմբերի 10-ին կազմված մի դատավճռում. «Աստծո առջև մենք սույնի վկաներն ենք. մելիք Աշխարհբեկ (կնիք՝ վրացերեն, մելիք Աշխարհաբեգ), տանուտեր Զուրաբ (կնիք՝ վրացերեն, տանուտեր Զուրաբ)»: 1717 թ. մելիք Աշխարհբեկն իրենց պալատին կից սկսում է Տփղիսի Կուսանաց վանքի շինարարությունը. «Իշխան Բե[հ]բուդովների պալատին կից, անմիջապես ժայռի վրա կառուցված են վանական եկեղեցի, տներ և խցեր կույս վանականների բնակության համար, որը քարուկրով շինել է իշխան Աշխար[հ]բեկ Բե[հ]բուդովը 1717 թվին, հանուն առաքելապատիվ նախավկա և սարկավագապետ սուրբ Ստեփանոսի...», բայց այն ավարտել չի հասցնում. «Իշխան Մելիք Աշխարհբէգը չէ կարողանում իրագործել իր այդ միտքը: Իբրև զինուորական խիստ զբաղուած էր վրաց, պարսից և տաճկաց կռիւներով: 1724 թուին տաճիկների արշաւանքի ժամանակ սպանւում է այս իշխան Բեհբութեանցը և անկատար մնում նրա փափագը»: 1722 թ. սեպտեմբերի 6-ին Վախտանգ Զ-ի՝ Տփղիսի բնակչությանը ուղղված հրովարտակում առանց անունը նշելու հիշվում է. «մեր քաղաքի կառավարիչ և մելիք-տանուտեր…»-ը, որն անկասկած նույն Աշխարհբեկն էր, քանի որ, օրինակ, 1724 թ. ապրիլին այլ վավերագրում հիշվում է. «…քաղաքի մելիք-տանուտեր Աշխարհբեգը…»: Մելիք Աշխարհբեկ Բեհբուդյանցի գործունեության մասին մի որոշակի լույս է սփռել նրա թոռը՝ Հովսեփ Բեհբուդյանցը, երբ մի առիթով կաթողիկոսին գրել է. «Գուցե լուեալ և ձեր՝ թէ հաւն (պապ) իմ Մելիք Աշխարհ-բէկն որպիսի ջատագովութիւն ունեցեալ է առ ազգն մեր առ ժամանակս Օսմանցւոց զիարդ ապրեցուցեալ ի յուրացութենէ զքրիստոնեայ հայս, յորում ժամանակի քանի վրացի թագաւորք ուրացեալ են զՔրիստոսն, նաև քանի զեկեղեցիս ազատեալ է ի կամելն սոցա առնել մզկիթ, ապա ըստ հաւատարիմ վկայից և զանձն իր իդեալ մեռանի դառն մահուամբ»: Մելիք Աշխարհբեկի «դառն մահվան» մանրամասները գտնում ենք ինչպես վրաց ժամանակագրության մեջ. («…Իսադ-փաշան կախաղանի հանեց Տփխիսի Մելիք Աշխարհ-բեկին սեպտեմբերի 10-ին»), այնպես էլ Կրետացու պատմության մեջ, որտեղ նշված է նաև կատարվածի տարեթիվը (1734). «…Իսակ փաշայն, զԱշխալ բէկն որ էր մէլիք Թիֆլիզոյ՝ ի մէր ազգի, վասն ոչ ինչ պատճառի ետ խեղդել զնա և առաջին դռանն արկանել՝ մինչև էառ ԾՌ (50000) ղուրուշ, և ապա ետ հրաման թաղել»: Աշխարհբեկի որդիներից հիշվում են Աղան, Բեհբուդը, Ստեփանը, Խատին և Խոջա-զադան, որոնցից առաջինը ժառանգաբար ստանձնել է քաղաքի մելիքությունը:

დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (ხვი-ხიხ სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962,էջ 93-95, 97, 98, 100-101,104, 106, 110, 114, 117, 119, 121, 123, 126, 128, 131-133, 141, 143-146, 148-149, 150-151, 154, 158, 161-162, 164, 166: Մարտիրոսյան Վ. Մ., Վրաց իրավունքի հուշարձանները վիրահայության մասին, «ԼՀԳ», 1991, N 5, էջ 160-162: ՀՀՊՊԿԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 4: Մելիքսեթ-բեկ Լ.Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, Երևան, 1936, էջ 269: Խուցեան Խորեն քհն., Թիֆլիսի Ս. Ստեփանոս Կուսանաց անապատի պատմութիւնը, Թիֆլիս, 1914, էջ 15, 161-162: Ի դեպ, 1724 թ-ը՝ իբրև մելիք Աշխարհբեկի սպանվելու տարեթիվ, չի հաստատվում ժամանակի աղբյուրագիտական այլ տվյալներով: Մելիք Աշխարհբեկի մահվան ստույգ տարեթիվն է 1734 թ.: Գեղամեանց Եղիշէ ա. ք., Պատմական քաղուածներ, «Հովիտ», 1910, N 12, էջ 182: Աբրահամ Կրետացի, Պատմություն, քննական բնագիր, ռուսերեն թարգմանություն, առաջաբան և ծանոթագրություններ՝ Ն. Կ. Ղորղանյանի, Երևան, 1973, էջ 36: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 34-35:

ԱՂԱ ԱՇԽԱՐՀԲԵԿՅԱՆ ԲԵՀԲՈՒԴՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Առկա գրավոր աղբյուրները ցույց են տալիս, որ Աղան քաղաքի մելիք է հռչակվել հոր՝ Աշխարհբեկի եղերական սպանությունից հետո (1734) և ընդհատումներով (1746 թ-ից մինչև 1751 թ. քաղաքի մելիք է հիշվում Անտոնը, իսկ 1751-1760 թվականներին՝ Սահակ Շերգիլյանը) կառավարել մինչև իր մահը՝ 1768 թ.: Աղա Բեհբուդյանցի անվան բազմաթիվ հիշատակությունների հանդիպում ենք կալվածաառևտրային բովանդակություն ունեցող մի շարք վավերագրերում: Անչափահաս արքայազն Հերակլին (Թեյմուրազ Բ-ի որդուն) ուղեկցել է պարսից Նադիր Շահի արքունիքը: 1736 թ. կաթողիկոս Աբրահամ Կրետացին, նկարագրելով Մուղանում իր հանդիպումը պարսից շահի հետ, ներկաների թվում հիշատակում է նաև Տփղիսի քաղաքագլուխ մելիք Աղային. «Իսկ զիս առեալ Թիֆլիզու Աշխալ բէկի որդին Աղայ անուն, որ էր քալանթար և մէլիք Թիֆլիզու` ի նոյն տեղեաց, և տարաւ ի վրանն իւր պատիւ…»: 1737-1739 թթ. մասնակցել է Նադիր Շահի հնդկական արշավանքին և քաջության համար շահից պարգև ստացել ադամանդակիր թուր, նաև միսկարբաշու պատվավոր աստիճան: Համաձայն վրաց ժամանակագիր Պապունա Օրբելիանու վկայության՝ 1744 թ. մելիք Աղան գլխավորել է Կարսի ամրացման աշխատանքները. «[Պարսից] արքան ապսպրել էր քաղաք [Տփղիս]ից չորս հարյուր հոգի աշխատավոր, որոնց առաջնորդեց քաղաք [Տփղիս]ի Մելիք աղան, և հասան Ղարս, մի ամիս աշխատեցին ու ետ վերադարձրին...»: 1753 թ. հուլիսի 16-ին վրաց թագավորներ Թեյմուրազ Բ-ն և Հերակլ Բ-ն հաստատել էին Աղա Բեհբուդյանցի ճորտերի ցուցակը: Հայտնի է, որ 1758 թ. փետրվարին Աղան Թիֆլիսում Մանգոյանց Օհանեսի Պետրոս, Հովսեփ, Ստեփան և Մովսես որդիներից իր համար գնել էր վերջիններիս պատկանած հողամասերը, իսկ 1766 մարտի 22-ին Պապունաշվիլի Սամադավլե, Դավիթ և նրանց ազգական Զազայից՝ Օքրողանայից մինչև Թիֆլիս ընկած հատվածում գտնվող այգիների մի մասը: 1760-ական թթ. մինչև իր մահը Աղա Բեհբուդյանցը քաղաքի մելիքության պաշտոնը վարել է որդու՝ Ավետիքի հետ մեկտեղ: Այդ տարիներին Աղան համատեղել է մելիքի և տանուտիրոջ պաշտոնները: Մելիք Աղայի հետ նամակագրական սերտ կապերի մեջ է եղել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Սիմեոնը: Հայտնի են մելիքին հղված մի քանի նամակները՝ գրված 1764 («...ի Թիֆլիզ գրեալ առ Միրշքեար բաշի Մէլիք Աղայն...»), 1766 («Թուղթ ևս՝ առ Միրշքեարբաշի պարոն Աղա Մէլիքն») թվականներին: 1766 թ. շարադրված մեկ այլ նամակում Սիմեոն կաթողիկոսը մելիք Աղային և նրա որդուն՝ Ավետիքին, հորդորում էր հավատարիմ մնալ հայոց եկեղեցուն ու անսասան պահել հավատքը. «Առ միրշքեարբաշի Մէլիք Աղայն յանձնարարութիւն վասն Զաքարիա վարդապետին և պատուէր որդւոյն նորին Աւետիքին, մնալ միշտ հարազատ սրբոյ Աթոռոյս»: Զանց առնելով բազմաթիվ այլ փաստեր՝ հարկ է նշել, որ ինչպես մելիք Աղան, այնպես էլ նրա ժառանգները (նաև նախնիները) թաղվել են Խոջիվանքի իրենց տոհմական գերեզմանատանը: Հանգամանք, որն ուղղակի փաստում է հանգուցյալների Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդ լինելը, ու թեև վերջին նամակը, իրոք, վկայում է, որ մելիքը, տեղի տալով վրաց Հերակլ արքայի ճնշումներին, հայտնվել էր անելանելի վիճակում, այնուամենայնիվ, հավատարիմ է մնացել իր դավանանքին և կամ շատ կարճ ժամանակից կրկին վերադարձել մայր եկեղեցու գիրկը: Այլապես մահվանից հետո կամփոփվեր ուղղափառների (հունադավանների) գերեզմանոցում: Աղա Բեհբուդյանցի կինը՝ Մարիամը, Կուսանաց մատուռի տեղում կառուցել է եկեղեցի: Աղա Բեհբուդյանցի եղբայրներն էին Բեհբուդն ու Ստեփանը: Ունեցել է 3 որդի՝ Ավետիք, Հովհաննես և Հովսեփ: Վերջինս հոր մասին մի առիթով կաթողիկոսին գրել է. «...հայրն իր Մելիք Աղայն լեալ է միշտ սիրող ազգին իւրոյ և պատուադիր նմին...»: Վախճանվել է 1768 թ. սեպտեմբերի 18-ին և թաղվել Խոջիվանքի գերեզմանոցում:

დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (ხვი-ხიხ სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ էջ 169, 170, 172, 174, 176, 178, 179, 181, 182, 184, 185, 190, 191, 192, 194, 196, 197, 199, 201, 204, 207, 208, 210, 216, 218, 221, 223, 229,231, 232, 234, 235, 237, 238, 244, 246, 249, 250, 252-255, 258, 261, 263, 265, 266, 267, 269, 273, 274, 276, 278, 279, 281-282, 285-286, 293, 298, 301, 304, 306, 308, 309, 311, 314, 316, 317, 320, 322: Աբրահամ Կրետացի, Պատմություն, քննական բնագիր, ռուսերեն թարգմանություն, առաջաբան և ծանոթագրություններ՝ Ն. Կ. Ղորղանյանի, Երևան, 1973, էջ 36, 110: Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 119, 170: დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (ხვი-ხიხ სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ 256-257, 278-280, 196-297, 301, 304, 306, 308, 309, 311, 314, 316, 317, 320: «Դիւան Հայոց պատմութեան», գիրք Գ, Սիմէոն Կաթողիկոսի յիշատակարանը, հրատ. Գիւտ քահանա Աղանեանց, Թիֆլիս, 1894, էջ 97, 419, 534: Զաքարիա վարդապետը Թիֆլիսի հայոց առաջնորդ էր: Կարծում ենք, միտումնավոր և ոչ ճշմարիտ է մելիքի կենսագրության հակիրճ շարադրանքում տեղ գտած հետևյալ ձևակերպումը. «Աղա (Մելիք-Աղա) (՞-1768), Վասիլի անվամբ անցել է ուղղափառության» (“Ага (Мелик-Ага) (?-1768), перешел в православие с именем Василий...”). տես՝ Думин Станислав, Князь Чиковани Юрий, նշվ. աշխ., էջ 131: Խուցեան Խորեն քհն., Թիֆլիսի Ս. Ստեփանոս Կուսանաց անապատի պատմութիւնը, Թիֆլիս, 1914, էջ 16: Գեղամեանց Եղիշէ ա. ք., Պատմական քաղուածներ, «Հովիտ», 1910, N 12, էջ 182: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 35-36:

ԱՆՏՈՆ. Մելիք Անտոնի մասին տոհմագրական, կենսագրական տվյալներ հայտնի չեն: Կալվածական և առևտրային մի շարք վավերագրերում Անտոնը քաղաքի մելիքության պաշտոնում հիշվում է սկսած 1746 թ-ից մինչև 1751-ը: Նրա պաշտոնավարության շրջանում տանուտերն էր Պապը:

დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (XVI-XIX სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ 204, 207, 216, 218, 221, 223, 229: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 37:

ՍԱՀԱԿ ՇԵՐԳԻԼՅԱՆՑ. Մելիք Սահակի մասին ևս կենսագրական տվյալներ հայտնի չեն: Համաձայն տոհմագրական համառոտ տվյալների՝ նրա հոր անունն էր Մելքո, երկու եղբայրներինը՝ Խատի և Էստատ, իսկ որդիներինը՝ Շաքար, Գևորգ, Դավիթ, Շերմազան: Կալվածական և առևտրային մի շարք վավերագրերում Սահակ Շերգիլյանցը քաղաքի մելիքության պաշտոնում է հիշվում 1751-1760 թթ.: Նրա պաշտոնավարության շրջանում տանուտիրոջ պարտականությունը շարունակել է կատարել Պապը: Հարկ է նշել, որ մելիք Սահակից են սերել 1859 թ. հունիսի 7-ին տոհմական առաջին կարգի քաղաքացու կարգավիճակում հաստատված Մելիք-Սահակյանները:

დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (XVI-XIX სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ 231, 232, 234, 235, 237, 238, 244, 246, 249, 250, 252-254, 255, 258, 261, 263, 265, 266, 267, 269, 273, 274, 276, 278, 279, 281-282, 285-286: Տե՛ս նաև Մարտիրոսյան Վ. Մ., Վրաց իրավունքի հուշարձանները վիրահայության մասին, «ԼՀԳ», 1991, N 5, էջ 162-163: “Акты собранные Кавказскою археографическою комиссиею”, том XII, Тифлис, 1904, էջ 226-227: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 37:

ԱՎԵՏԻՔ ԱՂԱՅԱՆ ԲԵՀԲՈՒԴՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Ավետիքը, որը 1749 թ. պետք է մանուկ հասակում լիներ, հիշվում է Բեհբուդյանց գերդաստանին պատկանած գույքի ներքին վերաբաշխմանը վերաբերող մի վավերագրում, որի համաձայն Ավետիքն ամուսնության առիթով պետք է հորից ստանար մի շարք բնակելի տներ: Տփղիսի մելիքի պաշտոնը ստանձնել է հոր մահից (1768) հետո: Մելիք Ավետիքը, նույնիսկ առավել քան իր հայրը, սերտ հարաբերություն ուներ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի հետ: Մելիքին հղված նամակների բովանդակությունից պարզվում է, որ կաթողիկոսը ճանաչում էր մելիքի ընտանիքի անդամներին, ուրախանում նրանց հաջողություններով և ցավակցում դժբախտությունների ժամանակ: Մեզ հասած նամակներն ունեն 1769, 1770, 1774, 1775 («Թուղթ ևս առ Մէլիք Աւետիքն և նորին եղբայր Միրիշկեար Իւանէն»), 1777 («Թուղթ ևս առ Մելիք Աւետիքն մխիթարութիւն վասն մահուան կնոջն...») 1778 և այլ թվագրումներ: Որպես քաղաքի առաջին դեմք՝ 1771 թ. մելիք (պոլիցմեյստեր) Ավետիքն իր տանը հյուրընկալել էր Վրաստանում ռուսական ջոկատի հրամանատար գեներալ-մայոր Ա. Սուխոտինին: 1772 թ. դեկտեմբերի 15-ին կազմված «դատավճիռ պայտար Գևորգի և Հովսեփի գույքաբաժանման գործի մասին» վավերագիրը հաստատողների շարքը գլխավորել է նաև մելիք Ավետիքը: 1774 թ. մելիք Ավետիքը հիշվում է առևտրական մի գործարքի առիթով (մելիքից տուն էր գնել Իեսե Բարաթաշվիլին): 1780 թ. մի վավերագրից պարզվում է, որ մելիք Ավետիքը, իր նախնիների նման մինչ այդ թվականը վարելով Թիֆլիսի հայոց եկեղեցիների երեցփոխի պաշտոնը, հրաժարվել է: 1781 թ. մելիք Ավետիքը հիշվում է տպագրիչ Պողոս Արապյանին աջակցելու վերաբերյալ վրաց Հերակլ թագավորից ստացած մի գրության առնչությամբ: 1782 թ. օգոստոսի 2-ին «Թուղթ ի Թիֆլիզ առ մելիք Աւետիքն» օրհնության կոնդակ էր հղել Ղուկաս կաթողիկոսը: Առիթը մելիքի ջանքերով Հավլաբարի դաշտում գտնվող Ծիրանավոր Սբ. Աստվածածին անապատի (Խոջիվանք) նորոգումն էր. «...անապատին Ծիրանաւոր կոչեցելոյ, որ ի լուսահոգին նախնեացն ձերոց ի դաշտին Հալուաբարու կառուցեալ է յանուն սրբուհւոյ, Աստուածածին և ի բազում ամաց հետէ անմարդաբնակ եղեալ, այժմոյս շինացեալ է նորապէս...»: Տակավին մելիք Աղայի կենդանության օրոք ծայր առած կրոնական ճնշումները նոր դրսևորում էին ստացել նաև մելիք Ավետիքի պաշտոնավարության օրոք: Հայահոծ Թիֆլիսի բնակչությանը դավանափոխության ճանապարհով յուրացնելու նպատակով վրաց արքան ժամանակ առ ժամանակ սաստկացնում էր կրոնական ճնշումները: Անշուշտ, պարտադրանքի ծանրությունը նախ և առաջ ծառանում էր ազգի աշխարհիկ և հոգևոր պատասխանատուների վրա, քանի որ, ինքնին հասկանալի է, առաջնորդներին դավանափոխելուց հետո նրանց հետևող ժողովրդական զանգվածները լուրջ դիմադրություն ցույց տալ չէին կարող: Բարեբախտաբար, մելիք Ավետիքն իր ազգասիրական մղումներով բնավ չի զիջում իր նախնիներին և հանդես է գալիս որպես նրանց արժանի հաջորդ ու պատվով դիմագրավում է փորձությանը: Դեպքերի ընթացքին հետևած Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ղուկաս Կարնեցին, տեսնելով մելիք Ավետիքի բռնած դիրքը, 1782 թ. հայտնում է իր գոհունակությունն ու շնորհակալությունը. «Թուղթ ի Թիֆլիզ առ Մելիք Աւետիքն, շնորհակալութիւն վասն հարազատութեանց, մանաւանդ՝ վասն ջանիցն՝ որ հանդերձ բազմութեամբ քաղաքին ջանայր ընդդէմ Ախթարմայից՝ առ ի դարձուցանել զնոսա, եւ կամ նկուն առնել: Որում եւ Արքայն լինէր ջատագով, տալով զսաստիկ թուղթ՝ եւ զվերակացուս՝ ի դարձուցանել զնոսա...», նաև «Թուղթ ի Թիֆլիզ առ մելիք Աւետիքն, շնորհակալութիւն վասն սիրոյն և հարազատութեանն՝ զոր ցուցեալ էր գրով ի ձեռն տէր Աբրահամին, եւ վասն նորին գրեալ էր զյանձնարարութիւնս, զի յուխտ էր եկեալ աստ: Եւ վասն մեր ճորտիցն որք անդ՝ գրեցաւ սմա յանձնարարութիւն»: 1783 թ. մելիք Ավետիքը հիշվում է առևտրատընտեսական հարաբերությունների առնչությամբ: 1784 թ-ին Ղուկաս կաթողիկոսը մելիք Ավետիքին մխիթարական հեռագիր է հղում եղբոր՝ միրիշքար Հովհաննեսի (Իվանե) մահվան առիթով: Մելիք Ավետիքը վախճանվել է 1795 թ.: Համենայն դեպս, նույն թվականին վերաշինված Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արձանագրության մեջ նշված է, որ. «Ի ՌՄԽԴ թուին հանգուցեալ տէր-Գրիգորին Նորաշէնու սկզբին է արարեալ նորոգ շինութեանն հրամանաւ հանգուցեալ մելիք Աւետիքին Բէհբուդեան»: Հանգուցյալի անվան հիշատակմանը հանդիպում ենք նաև արքայազն Գեորգիի 1796 թ. մայիսի 10-ին Շահամիր Շահամիրյանին հղված նամակում. «...սակայն խղճալի մելիք Աւետիքն, նախ քան զպատահմունս այս վաղճանեալ էր...»:

დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (XVI-XIX სს.), წიგნი პირველი, შეადგინეს: ნიკო ბერძენიშვილმა და მამისა ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1962, էջ 339: «Դիւան Հայոց Պատմութեան», գիրք Ը, Սիմէոն կաթողիկոսի յիշատակարանը, 1767-1776, հրատ. Աղանեանց Գիւտ քահանայ, Թիֆլիս, 1908, էջ 97, 105: Ի դեպ, 1869 թ. սեպտեմբերի 24-ին կազմված «Դատավճիռ վիճելի ճանապարհների մասին» վավերագրում ևս հիշվում է մելիք-տանուտեր Ավետիքը (Մարտիրոսյան Վ. Մ., Վրաց իրավունքի հուշարձանները վիրահայության մասին, «ԼՀԳ», 1991, N 5, էջ 131-132, 138, 166, 266, 322, 390): «Դիւան Հայոց Պատմութեան», գիրք ԺԱ, Սիմէոն կաթողիկոսի յիշատակարանը, մասն III, 1777-79, հրատ, Աղանեանց Գ. ա. ք., Թիֆլիս, 1913, էջ 14, 275. 280: ”Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии”, том 1 (с 1768 по 1774 годы), под редакцией Цагарели А. А., СПБ, 1891, էջ 480: Մարտիրոսյան Վ. Մ., Վրաց իրավունքի հուշարձանները վիրահայության մասին, «ԼՀԳ», 1991, N 5, էջ 167: Մելիքսեթ-բեկ Լ.Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, Երևան, 1936, էջ 165: «Դիվան Հայոց Պատմության. Ղուկաս Կարնեցի», նոր շարք, հատոր Ա, աշխատասիրությամբ Վարդան Գրիգորյանի, Երևան, 1984, էջ 97, 126-127: Ճեմճեմեան Հ. Սահակ, Նամականի Պօղոս Արապեան տպագրիչի, «Բազմավէպ», 1982, էջ 28: «Դիվան Հայոց Պատմության. Ղուկաս Կարնեցի», նոր շարք, հատոր Ա, էջ 336: «Դիւան Հայոց Պատմության», գիրք Դ, էջ 376, 380, 404: Մատենադարան, ձեռ. 2803, թ. 193ա: Տե՛ս նաև Մարտիրոսեան Վ., Հայերը Վրաստանի առեւտրատնտեսական կեանքում, «Էջեր հայ գաղթավայրերի պատմութեան», Երևան, 1996, էջ 148: Мурадян П. М., Армянская эпиграфика Грузии, Тбилиси, Ереван, 1988, էջ 75: Армяно-русские отношения в XVIII веке, 1760-1800 гг., сборник документов, том IV, Ереван, 1990, էջ 428: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 37-38:

ԴԱՐՉԻ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ ԲԵՀԲՈՒԴՅԱՆՑ. Ծնվել է 1764 թ.: Մինչև 1795 թ., երբ վախճանվել էր հայրը՝ մելիք Ավետիքը, Դարչիի կենսագրական մանրամասներն անհայտ են: Հոր մահվանից հետո, նախնյաց սովորության համաձայն, Թիֆլիսի մելիքության պաշտոնը ստանձնել է որդին՝ 31-ամյա մելիք Դարչին: Այդ պաշտոնում նրա անվան առաջին հիշատակություններից մեկը (1799) վերաբերում է Մեյդանի Սբ. Գևորգ եկեղեցու նորոգության խնդրին: Հերակլ արքայից ստացված հրովարտակի մեջ մասնավորապես հիշված էին. «Բարձր Սրբազան Տէր Յովսէփ Արքեպիսկոպոս Երկայնաբազուկ-Արղութեան: Ապա՛ մեր դասաւորքն, քաղաքի մէլիք Դարչին և չորս Հաղբատայ ժողովուրդք քէթխուդայք...»: Ամենայն հավանականությամբ, քաղաքական անկայուն իրավիճակի բերումով (Աղա-Մահմատ խանի արշավանքը և այլն) Ամենայն Հայոց Ղուկաս կաթողիկոսը միայն 1798 թ. էր հղել այն գրությունը, որտեղ ցավակցում էր Դարչիին հոր մահվան կապակցությամբ և շնորհավորում մելիքության պաշտոնը ստանձնելու առիթով. «...Գիտութիւն լիցի ազնուականութեան քում: Զի յամի թուականութեան մերոյ ՌՄԽԴ. յորում փոխեցեալ էր ի կենաց աստի գերազնիւ սիրելին մեր իմաստնախոհ և բարեհամբաւ Մէլիք Աւետիք Աղայն որոյ զհոգին Տէր լուսաւորեսցէ, և ընդ նախնեաց բարեպաշտ իշխանացն դասակարգեցէ ...իսկ և իսկ գրել ետուք զթուղթ մի առ սիրելիդ ի մխիթարութիւն յաղագս վախճանի հօր քոյ բարեպաշտի, և ի շնորհաւորութիւն քոյդ յաջորդաբար մէլիքութեան, և թուղթ մի առ միրիշքարբաշի Պարոն Հովսեփն և Պարոն ԱրսԷնիոսն...»: Մելիք Դարչիին վիճակվել էր Թիֆլիսի կառավարման դժվարին մի ժամանակահատված, քանի որ տակավին 1798 թ. Թիֆլիսն ավերակ էր. «...Մայրաքաղաք Թիֆլիսը ներկայացնում էր մի ավերակույտ...»: Ի դեպ, Հերակլի որդի Գիորգին, ժառանգելով Վրաստանի գահը (1798), Թիֆլիսում բնակություն հաստատեց մելիք Դարչիի տանը. «Գիորգի թագավորը այցելելով ավերված մայրաքաղաքը, պետք է բնակություն հաստատեր քաղաքի միակ կանգուն տանը, որն էր իշխան Բեհբուդովի տունը: Այդտեղ էլ երկու փոքրիկ սենյակներում ապրեց մինչև իր վախճանը»: Քաղաքացիների շրջանում մելիք Դարչին վայելում էր վստահություն և ժողովրդականություն: Հանգամանք, որ նկատել և այդ մասին մասնավորապես նշել են (1800) ռուս իշխանավորները. «...ժողովրդին դա հայտարարվել է մելիք իշխան Դարչիի միջոցով և ընդունվել մեծ երախտապարտությամբ...»: Ներկայացնելով Վրաստանի քաղաքացիական կառավարման գործերը՝ 1801 թ. գեներալ-մայոր Լազարևը իր «Վրաստանի նկարագրություն» ուսումնասիրության մեջ նշել է. «...առուծախի փաստաթղթերը վավերացվել էին թագավորի կողմից, բացառությամբ Թիֆլիսի բնակիչների, որոնց մոտ դեռևս տեղի մամասախլիս կամ ոստիկանապետ մելիք Դարչին էր դնում իր կնիքը...»: Հիացած մելիք Դարչիի կազմակերպչական և քաղաքացիական գործերի ղեկավարման արդյունավետությամբ՝ նույն թվականին գեն. Լազարևը գեներալ-լեյտենանտ Կնորինգին հղած գրության մեջ նշել է. «...Թիֆլիսի մելիք իշխան Դարչի Բեհբութովը և նրա հորեղբայր Ավետ Բեհբութովը, որոնք վայելում են տեղի բնակիչների համակրանքն ու վստահությունը, հավաստիացնելով, որ իսկական փոփոխություններից ավելի զորեղին անցնելը նրանց իսկ օգտին է, տեղաբնիկներին պահում էին պարհակների և անդորրության մեջ: Դեռ ավելին, մելիք Դարչին, չհամբերելով քաղաքը շուտափույթ տեսնել գործող կարգ ու կանոնի մեջ, անդադար ինձանից պահանջում էր նրա նշույլը, որը և իրագործվում է գահաժառանգի հրամանով. քաղաքը բաժանվում է մի քանի մասերի, յուրաքանչյուրը՝ 10-ական, նշանակված են տասնապետներ և մասնավորականներ, որոնք վերահսկում են մաքրությանը, և տեղաբնիկների կողմից դա կատարվում է այնպիսի հաճույքով, որը դժվար էր և սպասել Ասիական կոպիտ խառնվածքից...»: Նույն թվականի մայիսի 31-ին գեն. Կնորինգի՝ գեն. Լազարևին հղած փոխադարձ գրության մեջ դարձյալ շեշտվում էին մելիք Դարչիի վարչարարական արժանիքները. «...Ոստիկանական կարգ ու կանոնի պետ տեղի մելիք իշխան Դարչի Բեհբութովի և նրա օգնական նացվալ Մկրտում Սուրղունովի պաշտոնավարման վերաբերմամբ, համաձայն եմ, հիմք ընդունելով Ձեր գնահատականը, քանի որ նրանց վարքագիծը, մասնավոր կանոնները և հասարակության շահերի նկատմամբ եռանդը Ձեզ հայտնի են...»: Մելիք Դարչին նամակագրական սերտ կապի մեջ էր նաև Ղուկասի հաջորդ՝ Դավիթ կաթողիկոսի հետ: 1802 թ. գրված մի նամակում կաթողիկոսը մելիքին դիմել է այսպես. «...տերամբ քրիստոսիւ զօրացեալ բարեշուք և փառազարդ ազատազնեայ և մեծատոհմ Մելիք Դարչին աղայիդ»: Դեռևս 1801 թ. գեն. Լազարևը, պետական պարգևատրման արժանի անձանց վերաբերյալ իր կարծիքը հայտնելով գեն. Կնորինգին, նշել էր. «...ինչ վերաբերում է խաչերին, ապա իմ կարծիքով, այդ պարգևատրմանն առավել արժանի են իշխաններ Իգնատ Թումանովը, Դարչի Բեհբութովը և Սողոմոն Արղության-Երկայնաբազուկը...»: Վրաստանի Ռուսաստանի հետ միավորվելուց (1801) և ռուսական օրենքների՝ Վրաստանում տարածվելուց հետո ժառանգական իրավունքներով Թիֆլիսը կառավարող քաղաքապետ մելիք Դարչին իր իրավունքները վայր է դնում: Արդեն 1802-ին նա հիշվում է իբրև «Թիֆլիսի ժամանակավոր ավագ ոստիկանապետ...»: Մելիքի հնարավոր դժգոհությունները կարծես մեղմելու միտումով նույն թվականի օգոստոսի 25-ի հրամանագրով, ի թիվս այլոց, մելիք Դարչին պարգևատրվում է Սբ. Աննայի 2-րդ կարգի արծաթե մեդալով. «Պետական խորհրդականների թվում է Թիֆլիսի նախկին մելիք կամ քաղաքապետ իշխան Դարչի Բեհբուդովը...»: Կառավարական այլ վավերագրում նշվել է, որ մելիք Դարչին, որը Թիֆլիսի (որն այդ ժամանակ գրեթե զուտ հայաբնակ էր) ողջ հայ ժողովրդի ղեկավարն էր («Իշխան Բեբուտով Դարչին մելիք էր և մամասախլիս, այսինքն՝ Թիֆլիսում բնակվող բոլոր հայերի գլխավոր դատավորն ու կառավարիչը»), մեծապես նպաստել է Վրաստանը Ռուսաստանին միացնելու գործին: 1803 թ. որոշվում է մելիք Դարչիի տարեկան աշխատավարձի չափը. «Մելիք իշխան Դարչի Բեհբութով...: Քանի որ նա վաղուց էր օգտվում Թիֆլիսի վաճառականության եկամտաբեր կառավարումից, իմ կարծիքով չպետք է ծառայի, չպետք է ստանա 600 ռուբլուց ավելի և ինչպես ինձ թվում է, կարելի է պարգևատրել պետական ծառայողի կոչումով՝ 600 ռուբլով...»: Չնայած ռուսաց տերության կողմից մելիք Դարչիին ցուցաբերված պատիվներին, շքանշաններին ու կոչումներին՝ այնուամենայնիվ, վերջինս դժգոհ էր, իսկ պատճառը նախ և առաջ նախկին եկամուտներից զրկվելն էր. «վրացոց թագաւորութեան ժամանակ՝ որ ժառանգաբար վարում էր Թիֆլիսի մելիքի կամ նահանգապետի, ևս և մամասախլիսի կամ տանուտիրոջ պաշտօններն էր վարում և առաջնակարգ դեր խաղում ամբողջ քաղաքում ամենքին հրամայելով և ամենքի վրայ իշխելով: Դարչին՝ ի շնորհս իր կրկին պաշտօններին՝ շատ մեծ եկամուտ ունէր ժողովրդից մինչև ռուսաց Վրաստան գալը: Այնուհետև մելիքութեան պաշտօնը հանդերձ իր եկամուտներովը՝ վերացաւ, և Դարչին թէև ռուս կառավարութիւնից ստացաւ աստիճան, չին, թոշակ, շքանշաններ, նոյնիսկ ատենի աւագ անդամ էլ կարգուեցաւ, բայց նիւթական շատ կորուստ ունեցաւ և դժուարութեամբ էր կարողանում իր օջախի նախկին շուքը պահպանել»: Գործն այնտեղ էր հասել, որ 1805 թ. մելիք Դարչին, իր համար ստեղծված կացությունից դժգոհ, միառժամանակ հարել էր Վրաստանում ծայր առած հակառուս շարժմանը, որի համար ռուսական իշխանությունները կարևոր էին համարել նրան որոշ ժամանակով հեռացնել Թիֆլիսից՝ փոխադրելով «պատվավոր» աքսորավայր՝ Ռուսաստան. «Պետական ծառայող, Թիֆլիսի նախկին մելիք իշխան Դարչի Բեհբութով: Չհիշատակելով կասկածանքի պատճառները, Վրաստանի հանգստության համար հարկ է նրան ետ կանչել Ռուսաստան: Կարծիք. Հավատարիմ էր, ինչը որ հաստատվեց անցյալ տարվա վերջին խառնաշփոթին, երբ լինելով Վրաստանի ղեկավար, գերազանցապես մասնակցել է բոլոր գաղտնի հաղորդակցություններին»: 1807 թ. Դարչի Բեհբուդյանցը հիշվում է ոմն Ալխազյանցի հետ մի այգու պատճառով ծագած վեճի կապակցությամբ: 1814 թ-ից ի վեր, այսինքն՝ սկսած այն պահից, երբ Վրաստանի Հայոց թեմական առաջնորդ է նշանակվում Ներսես Աշտարակեցին, մելիք Դարչիի առջև ծառանում են նոր խնդիրներ: Սովորույթի ուժով դեռևս զգալի ազդեցություն ու արտոնություններ ունեցող Դարչիի և թեմական առաջնորդի միջև ծայր առած հակամարտությունը գնալով ավելի ու ավելի է խորանում. «...Ներսէս Աշտարակեցին Թիֆլիզ առաջնորդ գալու օրիցը՝ իշխան Դարչիի մտցրած սովորութիւններին բոլորովին հակառակ ընթացք բռնեց: Ի մեծ զարմանս իշխանին՝ Ներսէսը հէնց առաջին անգամ այցելած միջոցին՝ ներկայացաւ նրան առանց փիլոնի և առանց ստրկական խոնարհութեան: Այնուհեև գործ պատահած ժամանակ՝ առաջնորդը ինքն էր պահանջում իշխանին իր մօտ և ոչ թէ ինքը գնում նրա տունը: Եւ իշխանի եկած միջոցին՝ առաջնորդը նրան ընդունում էր նոյն ձևով, ինչպէս և միւս այցելուներին և չէր ճանապարհ ձգում մինչև դուռը: Ներսէսը վճռաբար յայտնեց իշխանին, որ ինքը չէ կարող նախորդ առաջնորդների ժամանակ մտցրած սովորութիւններն ընդունել և նրանց հպատակել...»: Հայտնի մի շարք դիպվածներն ու մանրամասները ցույց են տալիս, որ անցնող տարիների հետ մելիք Դարչին, շարունակելով հակադրվել թեմական առաջնորդ Ներսես Աշտարակեցուն, անընդհատ կորցնում էր իր երբեմնի ազդեցությունը՝ ավելի ու ավելի հայտնվելով ոչ թե կարգադրողի, այլ խնդրողի կամ բողոքողի դերում: Վերջին անգամ իշխան Դարչիին իր իրավունքների չափը ստիպված ճանաչել տվեց նաև կուսակալ Ռտիշչևը՝ բացատրելով, որ «... թէ՝ յետ այսու նրա յամառութիւնը և ընդդիմութիւնը կը համարուի ոչ միայն իբրև արհամարհանքի առ հայոց եկեղեցին և նրա պետը, այլև որպէս անհնազանդութիւն բարձրագոյն կամաց Ն.Կ.Մ. և ընդդիմութիւն ռուսաց տէրութեան»: Դարչի Ավետիքյան Բեհբուդյանցը վախճանվել է 1832 թ., 68 տարեկան հասակում և թաղվել Խոջիվանքում գտնվող Բեհբուդյանների տոհմական գերեզմանոցում: 1937-38 թվականներին, երբ Թբիլիսիի քաղաքային իշխանությունների կարգադրությամբ ոչնչացվեց այդ գերեզմանոցը, Դարչի Բեհբուդյանցի երկլեզվյան արձանագրությամբ շիրմաքարը, թեև երկու մասի ջարդվեց, այնուամենայնիվ, գոնե այդ վիճակում պահպանվեց:

Ծննդյան տարեթիվը ճշտվում է համաձայն բեկորված տապանաքարի երկլեզվյան (ռուսերեն, վրացերեն) արձանագրության, որտեղ նշված է, որ 1832 թ. վախճանված մելիք Դարչին 68 տարեկան էր, ուստի ծնվել էր 1764 թ. (ակնհայտ է, որ՝ 1761 թ. իբրև մելիքի ծննդյան տարեթիվ ընդունողները (տես ª Думин Станислав, Князь Чиковани Юрий, Князья Царства Грузинского, том IV, Москва, 1998, էջ 131) սխալվում են: «Դիւան Հայոց Պատմութեան», գիրք Թ, Հովսեփ կաթողիկոս Արղութեան, մասն առաջին, 1778-1800, հրատ. Աղանեանց Գ. ք. , Թիֆլիս, 1911, էջ 215-217: «Դիւան Հայոց Պատմութեան», գիրք Դ, էջ 669: Эзов Г. А., Сношения Петра Великого с Армянским народом, СПБ, 1898, էջ CVIII (բնագրում՝ “...Столичный город Тифлис представлял груду развалин...”): Дубровин Н., Ист. войны и владыч. русск. на Кавказе, том III, гл. XI, էջ 231 (բնագրում՝ “Царь Георгий, поселившись в разоренной столице, должен был поместиться в единственно уцелевшем доме кн. Бебутова, где и прожил до самой своей смерти в двух весьма маленьких комнатах”): Նաև՝ Эзов Г. А., Сношения Петра Великого с Армянским народом, СПБ, 1898, էջ CVIII-CIX: Նաև՝ А. К., Что говорит истирия, “Тифлисский листок”, 1910, N187, էջ 2: “Акты...”, том I, Тифлис, 1866, էջ 191 (բնագրում՝ ”...народу же оное объявлено чрез их мелика князя Дарчи и принято с большею благодарностию...”): Նշվ. աշխ., էջ 193 (բնագրում՝ ”...купчия же скреплялись царем самим, исключая Тифлисских жителей, у коих еще и здешний мамасахлис или род полицеймейстера мелик Дарчи прикладывает свою печать...”). “Акты...”, նշվ. հատորը, էջ 686 (բնագրում՝”... Тифлисским временным обер-полицеймейстером...”). Акты...”, նշվ. հատորը, էջ 763 (բնագրում՝ ”В статские советники: бывший Тифлисский мелик или градоначальник княз Дарчи Бебутов...”). Նշվ., աշխ., էջ 401 (բնագրում՝ ” Князь Бебутов Дарчи, был мелик и мамасахлис, то есть главный судья и правитель всего Армянскаго народа, живущаго в Тифлисе”). “Акты...”, том II, Тифлис, 1868, էջ 43 (բնագրում՝ ”Мелик Кн. Дарчи Бебутов... Послику оный давно пользовался выгодным управлением Тифлисскаго купечества, по мнению моему не имеет нести службы, не следует ему иметь более 600 руб; чином же, как мне кажется, можно наградить к. с. ... 600”): Գեղամեանց Եղիշէ ա. ք., Պատմական քաղուածներ, «Հովիտ», 1910, N 8, էջ 119: “Акты...”, том II, էջ 178 (բնագրում՝ ”К. с., бывший Тифлисский мелик кн. Дарчи Бебутов. Не упоминая о причинах подозрения, считает нужным для спокойствия Грузии вызвать его в Россию. Мнение: Верностю исполнен и доказал то в последнее замешательство прошлого года, будучи бывшим правителем Грузии преимущественно употребляем во все тайныя сношения”): “Акты...”, том III, Тифлис, 1869, էջ 16: Նշվ. հոդվածը, N 9, էջ 134 . Նշվ. հոդվածը, էջ 134-136: Գեղամեանց Եղիշէ ա. ք., նշվ. հոդվածը, 1910, N 13, էջ 199: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 38-44:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (ԻՎԱՆ) ԻԶՄԻՐՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Սերում է Տփղիսի հայոց բնիկ տոհմից, որն ուներ առաջին կարգի քաղաքացիության տիտղոս: Հ. Իզմիրյանցն առաջինն էր, որ քաղաքագլուխ ընտրվեց Թիֆլիսի կառավարման հասարակական կանոնադրության հաստատումից (1840) հետո: Քաղաքագլխի պաշտոնը ստանձնել է 1840-1843 թթ.: Պաշտոնավարության սկզբնական շրջանի մի դրվագը, որը լուսաբանել է քաղվարչության քարտուղար Ստ. Ֆյոդր. Չրելաևը, հետևյալն է. «Թիֆլիսում առաջին քաղաքագլուխ ընտրվեց Իվան Իզմիրովը, որը պաշտոնը ստանձնելով անմիջապես հարց բարձրացրեց զինվորական բնակարանային ծառայությունը դրամականով փոխարինելու վերաբերյալ: Առաջարկը հիմնավորեց այն ըմբռնումով, թե բնիկները չեն սիրում, որ իրենց մոտ բնակվող կողմնակի անձինք իրենց ընտանեկան կյանքի վկան լինեն: Երկրամասի բարձրագույն իշխանությունը հարգում է այդ միջնորդությունը և թույլատրում, անցկացնել անշարժ կայքի գնահատում, կարգավորելու համար տնատերերի բնակարանային բավարարման հարցերը զինվորական և քաղաքացիական աստիճանավորների հետ»: Հ. Իզմիրյանցի վարչական գործունեությունից հայտնի է, որ նա մեկն էր իր ժամանակի այն մտավորականներից, ով ելնելով հասարակության շահերից՝ ձգտել էր օրենքի ուժով սահմանափակել համքարների միահեծան ինչ-ինչ իրավունքները, որ հենված էին սովորույթի ուժի վրա: Այդ կապակցությամբ նա մի նախագիծ էր հեղինակել և իբրև առաջարկ՝ այն հղել Կովկասի փոխարքա Վորոնցովին:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XII, Тифлис, 1904, էջ 227: . Чрелаев С., Тифлис в XIX столетии, “Тифлисский листок”, 1901, N 291 (բնագրում՝ “ Первым городским головой в Тифлисе был избран Иван Измиров, который сейчас же по вступлении в должность возбудил вопрос о замене натуральной военной квартирной повинности денежною, мотивируя свое предложение тем соображением, что туземцы не любят, чтобы посторония лица, квартирующия у них, были свидетелями их семейной жизни. Ходатайство это было уважено высшей властью в крае, тогда же было разрешено произвести оценку недвижимых имуществ для раскладки между домовладельцами сбора на квартирное довольствие военных и гражданских чинов“): “Тифлисские Амкары, из записок Юрия Федоровича Ахвердова”, Тифлис, 1883, էջ 30-31: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 45:

ՍՏԵՓԱՆ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ ԽԱՏԻՍՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Սերում է Տփղիսի բնիկ հայոց տոհմական առաջին կարգի քաղաքացիության շնորհում ունեցող Խատիսյանց (Խատիսով) գերդաստանից: 1820-ական թթ. նպաստել է «Ներսիսյան» հոգևոր դպրոցի կայացման գործին: Թիֆլիսի քաղաքագլխի պաշտոնը վարել է 1843-1844 թթ.: 1845 թ. Ս. Խատիսյանցը հիշվում է այն 9 անձանց թվում, ովքեր ստանձնել էին արքունի նորահիմն թատրոնի շինարարական աշխատանքների ղեկավարման գործը:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XII, Тифлис, 1904, էջ 227, том XI, Тифлис, 1888, էջ 880: Երիցեանց Աղէքսանդր Դ., Պատմութիւն 75-ամեայ գոյութեան Ներսիսեան Հայոց հոգևոր դպրոցի որ ի Թիֆլիզ, հ. Ա, Թիֆլիս, 1898, էջ 56: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 45:

ՄՈՎՍԵՍ ՏԵՐ-ԳՐԻԳՈՐՅԱՆՑ (ՏԵՐ-ԳՐԻԿՈՒՐՈՎ). Ծննդյան տարեթիվն ու կենսագրությանն առընչվող մանրամասները մնում են անհայտության մեջ: Քաղաքագլխի պաշտոնը վարել է 1845-1846 թթ.: Մ. Տեր-Գրիգորյանցի պաշտոնավարման ժամանակ 1845 թ. հուլիսի 2-ին հրի ճարակ են դարձել Թիֆլիսի առևտրական շարքերը: 1845 թ. սեպտեմբերի 20-ին բացվում է ռուսական առաջին թատրոնը: Նրա օրոք՝ 1846 թ. մարտին, Թիֆլիսում բացվում է ձիարշավարան, իսկ սեպտեմբերի 3-ից սկսում է գործել դպրոցը: 1846 թ. արքունի թատրոնի կառուցման վերաբերյալ պատրաստված փաստաթղթի տակ, ի թիվս ճարտ. Սկուդիերիի, Բելոյի, աշխղեկ ինժեներ-գնդապետ Սոնինի, կա նաև Մ. Տեր-Գրիգորյանցի ստորագրությունը: 1846 թ-ից հայերեն և ռուսերեն լեզուներով սկսում է հրատարակվել «Կովկաս» թերթը: Նույն թվականի մայիսի 5-ին Կանացի բարեգործական ընկերության կողմից բացվում է Սբ. Նինայի անվան ուսումնական հաստատությունը, իսկ սեպտեմբերի 3-ին հիմնադրվում է Կովկասյան Հողաչափական դպրոցը: Հետքաղաքագլխյան տարիներին Մ. Տեր-Գրիգորյանցի հիմնական գործունեության առարկան եղել է «Միքայելյան» կամրջի շինարարությունը: 1848 թ. հունվարի 17-ին Կովկասի փոխարքա Մ. Վորոնցովի համաձայնությամբ Մ. Տեր-Գրիգորյանցը Իվան Խուբովի և պարսկահպատակ ուստա Մեհթի-Աղա-Հյուսեին օղլու հետ՝ իբրև կապալառու, պայմանագրով ստանձնում է կամրջի շինարարությունը. «...մենք ստանձնում ենք Թիֆլիս քաղաքում, Կուր գետի երկու բազուկներին կառուցել քարե երկու կամուրջ, որոնցից մեկը՝ եռաթռիչք, գետի ձախ ափին, իսկ մյուսը՝ միաթռիչք, աջ ափին...»: Գործերի ընթացքը, սակայն, հանգեցրել էր նրան, որ արդեն 1849 թ. Մ. Տեր-Գրիգորյանցը կապալառուի պաշտոնում մնացել էր միայնակ. «Այնինչ կապալառուների միջև շարունակվող տարաձայնությունները չէին կարող իրենց ազդեցությունը չթողնել գործի հաջողության վրա: 1849 թ. հուլիսին կամրջի շինարարության ժամանակ պայմանադիր կողմերը Շրջանային VIII վարչությանը ներկայացրել են մի խնդրագիր, ըստ որի՝ ներքին համաձայնությամբ կամրջի շինարարությունը հանձնում են իրենցից մեկին՝ Թիֆլիսի քաղաքացի Մովսես Տեր-Գրիգորովին, որը պարտավոր է ավարտել կառուցման համար իրենց վերցրած կապալը: Դրան հետևում էր ղեկավարության համաձայնությունը, և այդպիսով, 1849 թ. սեպտեմբերի 9-ին կապալի միակ պատասխանատուն մնում էր միայն Մովսես Տեր-Գրիգորովը...»: 1850 թ., սակայն, Մ. Տեր-Գրիգորյանցը վախճանվում է՝ անավարտ թողնելով ոչ միայն կամրջի շինարարությունը, այլև կառույցի նյութական հաշիվները բավականին խճողված վիճակում (պարտք ուներ): Թաղվել է Բեթղեհեմի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արևմտյան մուտքի առջև՝ Տեր-Գրիգորյանցների տոհմական գերեզմանոցում:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том X, Тифлис, 1885, էջ 830, том XII, Тифлис, 1904, էջ 885: “Кавказский Календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 27: Ի դեպ, այդ փաստաթուղթը փոխարքա Վորոնցովը հաստատել էր 1846 թ. նոյեմբերի 4-ին: Թատրոնի շենքը հիմնադրվեց 1847 թ. ապրիլի 15-ին (ճարտ. Սկուդիերի) և կառուցվեց Գաբրիել Թամամշյանցի ծախսով (նույն տեղում): “Кавказский календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, էջ 27: “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, Тифлис, 1888, էջ 822 (բնագրում՝”... мы принимаем на себя построить в гор. Тифлисе чрез два рукава р. Куры два каменные мосты, из коих один к левому берегу о трех арках, а другой к правому берегу об одной арке...”): “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, Тифлис, 1888, էջ 824-825 (բնագրում՝”Между-тем несогласия между подрядчиками продолжались, что не могло не отразиться на успешности самаго дела. В июле 1849 года контрагенты по постройке моста подали в правление VIII Округа прошение, в котором заявили, что, по состоявшемуся между собою соглашению, они постройку моста передают одному из них, Тифлисскому гражданину Моисею Тер-Грикурову, который и обязывается кончить взятый ими подряд. На это последовало согласие начальства и, таким образом, с 9-го сентября 1849 года ответственным лицом по подряду остался один Моисей Тер-Грикуров...”): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 45-46:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍԻՄՈՆՅԱՆ ՇԱԴԻՆՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Թիֆլիսի քաղաքագլխի պաշտոնը վարել է 1847-1848 թթ.: 1855 թ. հունվարի 10-ին ընտրվել է քաղաքային ավագանու անդամ: 1856 թ. Հ. Շադինյանցը պայմանագրով ստանձնում է Թիֆլիսի ռուսական թատերախմբի հովանավորությունն ու տնօրինությունը. «...Մայիսի 7-ի պայմանագրի համաձայն Թիֆլիսի թատրոնը դրվել է նահանգային քարտուղար Իվան Շադինովի անմիջական տնօրինության ներքո, որն ամբողջական պատասխանատվությամբ երկու տարվա համար ստանձնել է ռուսական թատերախմբի խնամատարությունն ու պետական ունեցվածքը»: Ավելի ուշ Հ. Շադինյանցի անվանը հանդիպում ենք հայ թատրոնի գործիչների շարքում: Մասնավորապես 1862 թ. նա ընդգրկված էր Հակոբ վարժապետ Կարինյանցի հիմնած թատերական խմբակի կազմում:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, Тифлис, 1888, էջ 968, 935 (բնագրում՝ “...Тифлисский театр, по контракту 7-го мая сего года, отдан уже в непосредственное распоряжение губ. секр. Ивана Шадинова, обязавшагося содержать Русскую труппу в течении двух лет, с полною его ответственностью за все казенное имущество...”): Պռօշեանց Պ., Հայոց թատրոնի սկզբնաւորութիւնը Թիֆլիսում, «Թատրոն», N 1, Թիֆլիս, 1893, էջ 56: Տես նաև՝ Երեմեան Ա., Ռուսահայ թատրոնի պատմութիւն, «Բազմավէպ», N 9-10, 1934, էջ 372: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 46-48:

ԹՈՎՄԱ ԴԱՎԹՅԱՆ ՓՐԻԴՈՆՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Կենսագրական բնույթի տվյալներ նույնպես չունենք: Քաղաքագլուխ է ընտրվել 1848 թ. և պաշտոնավարել մինչև 1849 թ.:

“Кавказский Календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, отделение четвертое, էջ 11: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 48:

ԶԱՔԱՐԻԱ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ ԱՄԻՐԱՂՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Անհայտության մեջ են նաև կենսագրությանն առնչվող մանրամասները: Քաղաքագլխի պաշտոնը վարել է 1850-1851 թթ.: 1850 թ. մարտի 6-ին Թիֆլիսում բացվել է Անդրկովկասյան առաջին ցուցահանդեսը՝ նվիրված բնամթերքներին, արհեստագործական և արդյունաբերական իրերին: Զ. Ամիրաղյանցի պաշտոնավարության տարիներին՝ 1850-1851 թթ., Թիֆլիսում հրատարակվել է «Արարատ» շաբաթաթերթը (խմբ. Գաբրիել Պատկանյան): Զ. Ամիրաղյանցի վարչաքաղաքական վարկանիշը բարձր է եղել նաև հետքաղաքագլխյան տարիներին: Մասնավորապես 1855 թ. ապրիլի 5-ին թուրքական զորքերի հնարավոր ներխուժմանը դիմագրավելու նպատակով գեն. Մուրավյովի առաջարկությամբ թիֆլիսաբնակներից կազմավորված թվով 6 աշխարհազորային ջոկատներից (դրուժինա) 5-րդի հրամանատար է նշանակվել նախկին քաղաքագլուխ Զ. Ամիրաղյանցը. «Ջոկատի հրամանատարն է Թիֆլիսի մոքալաք Զաքարիա Ամիրաղովը...»:

“Кавказский Календарь на 1851 г.”, Тифлис, 1850, отделение пятое, էջ 13: “Кавказский Календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 28: Հայ պարբերական մամուլը. մատենագիտական համահավաք ցուցակ (1794-1980), կազմեց՝ Բաբլոյան Մ. Ա., Երևան, 1986, էջ 27: “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, Тифлис, 1888, էջ 207 (բնագրում՝ ”Начальник дружины, Тифлисский мокалак Закарий Амирагов...”¤: Արդյո՞ք Գորու քաղաքագլուխ (հիշ. 1803 թ.) Եսայի Ամիրաղյանցն ու Զաքարիա Ամիրաղյանցը տոհմակիցներ են, դժվարանում ենք պնդել (“Акты ...”, том 2, էջ 71-72): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 48:

ՀՈՎՍԵՓ ԱՖԱՆԱՍՅԱՆ ՄԻՐԻՄԱՆՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Սերում է առաջին կարգի քաղաքացիության տիտղոս կրող Տփղիսի հայոց բնիկ տոհմից: 1840-ական թթ. վերջերին գործել է ձկնարդյունաբերության ոլորտում: Քաղաքագլխի պաշտոնը ստանձնել է 1851 թ.: Պաշտոնավարել է նաև 1852-ին: Հ. Միրիմանյանցի պաշտոնավարության շրջանում՝ 1851 թ. հունվարի 1-ին, առաջին անգամ թատերական ներկայացումները բեմականացվել են վրացերեն լեզվով: Նույն թվականի նոյեմբերի 9-ին Թիֆլիսի թատրոնում տեղի է ունեցել իտալական օպերային առաջին բեմադրությունը: Ուներ պատվավոր քաղաքացու կոչում: Վերջինիս վերաբերյալ ունենք 1854 թ. վկայությունը. «...տոհմական պատվավոր քաղաքացի Հովսեփ Միրիմանով...»:

“Кавказский Календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, էջ 561: “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, Тифлис, 1888, էջ 638-639: “Кавказский Календарь на 1853 г.”, Тифлис, 1852, էջ 511: “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 28: “Кавказский Календарь на 1853 г.”, Тифлис, 1852, էջ 638 (բնագրում՝ ”...потомственный почетный гражданин Иосиф Мириманов...”): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 48:

ԱՎԵՏԻՔ ԱՍՏՎԱԾԱՏՐՅԱՆ (ԲՈԳԴԱՆԻ) ՍՎԵՉՆԻԿՈՎ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Կրում էր պատվավոր քաղաքացու տիտղոս: Քաղաքագլուխ է ընտրվել 1853 թ.: Նույն թվականի աշնանը, երբ սկսված ռուս-թուրքական պատերազմի թատերաբեմ մեկնելու համար Թիֆլիս էին ժամանել բանակային կազմավորումները, քաղաքագլուխ Ա. Սվեչնիկովը կազմակերպում է բանակի սպասարկման և հյուրասիրման գործը. «1853 թ. սեպտեմբերի 27: Քաղաքագլուխ Սվեչնիկովը Ալեքսանդրովյան հրապարակում կազմակերպել է Ձերդ մեծություն իշխան Մ. Ս. Վորոնցովի անվան 3-րդ գումարտակի, իսկ Կարլ Մորիջի թիֆլիսյան լավագույն հյուրանոցում՝ գումարտակի սպաների, ինչպես նաև զինվորական և քաղաքացիական որոշ ղեկավարների հյուրասիրությունը»: Նրա օրոք՝ 1853 թ. նոյեմբերի 8-ին, տեղի է ունեցել Կովկասի փոխարքա Միքայել Սեմյոնովիչ Վորոնցովի պատվին կառուցված և նրա անունը կրող հնգաթռիչք կամրջի բացումը: 1853 թ. մայիսի 13-ին հաստատվել է քաղաքի Առևտրական դատարանի կանոնադրությունը: 1855 թ. հունվարի 10-ի քաղաքային իրավասուների ընտրության ժամանակ Ա. Սվեչնիկովը կրկին հաղթել է ու վերընտրվել քաղաքագլուխ. «Հունվարի 10-ի նիստի ընթացքում տեղի ունեցավ առաջին ավագների ընտրությունը: Ընտրվեց պատվավոր ավագ՝ քաղաքագլուխ Ավետ Բոգդանի Սվեչնիկովը...»: 1855 թ. ապրիլի 14-ին հաստատվել է Թիֆլիսի քաղաքային հասարակական վարչությանը կից որբերի հարցերով զբաղվող գործող դատարանի վերաբերյալ կանոնադրությունը: Շարունակվող պատերազմով պայմանավորված և անսալով գեն. Մուրավյովի առաջարկությունը՝ 1855 թ. ապրիլի 5-ին Ա. Սվեչնիկովը կազմակերպում է աշխարհազորային կամավորներից բաղկացած վեց ջոկատ (դրուժինաներ): Դրանցից 3-րդի հրամանատարությունն էլ ստանձնում է անձամբ. «Ջոկատի հրամանատարն էր Թիֆլիսի քաղաքագլուխ, պատվավոր քաղաքացի Ավետիք Սվեչնիկովը...»: Քաղաքագլխի պաշտոնավարության շրջանում և, հավանաբար նաև մինչ այդ, Ա. Սվեչնիկովը մեկն էր այն սակավաթիվ հայերից, որը երկրի տնտեսության մեջ ուներ իր նշանակալից տեղն ու դերը. «Հայ վաճառականների թվում հատուկ ուշադրության են արժանի այնպիսի մարդիկ, ինչպիսիք են օրինակ՝ Սալիանում թե իրենց, թե կառավարության համար շահավետ եկամուտով ձկնագործության վարձակալումը իրենց ձեռքում կենտրոնացրած պատվավոր քաղաքացիներ Արշակունին և Միրիմանովը, տեղի քաղաքագլուխ Սվեչնիկովը և ...»: Ա. Սվեչնիկովը քաղաքագլխի պաշտոնը վարել է մինչև 1856 թ. նոր ընտրությունները: Ի դեպ, նույն թվականին, երբ ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով մթերքների գները Թիֆլիսում նկատելի աճել էին, և առանց այն էլ աղքատ դասակարգը հայտնվել էր ծանր կացության մեջ Թիֆլիսի պատվավոր քաղաքացիներից թվով 87 անձ, այդ թվում և Ա. Սվեչնիկովը (300 ռուբ.) հօգուտ թշվառների կազմակերպել էր դրամական հանգանակություն: Խաղաղ տարիներին Ա. Սվեչնիկովն իրեն դրսևորել է մշակույթի ոլորտում: 1863 թ. սկզբին նա եղել է հայոց թատրոնի հոգաբարձության կազմում:

“Кавказский Календарь на 1854 г.”, Тифлис, 1853, էջ 592: “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, Тифлис, 1888, էջ 874 (բնագրում՝ ”27-го сентября 1853 года. Городской голова Свечников угощал 3-й баталион имени е. св. кн. М. С. Воронцова полка, на Александровской площади, а офицеры баталиона и также некоторые из Тифлисских военных и гражданских начальников были приглашены им на обед в лучшую Тифлисскую гостиницу Карла Мориджи”): Кавказский календарь на 1857 г.”, Тифлис, 1856, էջ 512: “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 28: “Акты ...”, Նշվ. աշխ., էջ 968 (բնագրում՝ ”Января 10-го. В собрании происходило избрание первых старшин. Избраны: почетным старшиною - городской голова Авет Богданович Свечников...”¤: “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 29: “Акты ...”, նշվ. աշխ., 1888, էջ 207 (բնագրում՝ ”Начальник дружины, Тифлисский городской голова, почетный гражданин Аветик Свечников...”¤: “Акты ...”, том X, Тифлис, 1885, էջ 97 (բնագրում՝ ”Между Армянами-торговцами есть лица, которыя заслуживают особеннаго внимания, как-то: почетные граждане Аршакуни и Мириманов, содержащие с выгодою и для себя и для правительства огромный рыбный откуп в Сальянах; здешний голова Свечников и...”): “Акты ...”, том XI, Тифлис, 1888, էջ 697: Պռօշեանց Պ., Հայոց թատրոնի սկզբնաւորութիւնը Թիֆլիսում, «Թատրոն», 1893, N 1, էջ 48: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 48-49:

ՍՈՂՈՄՈՆ ԴԱՎԹՅԱՆ ՍԱՐԱՋԵՎ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Սերում է Տփղիսի տոհմական պատվավոր քաղաքացու կոչում ունեցող գերդաստանից: Նախքան քաղաքագլուխ ընտրվելը՝ 1850-ական թթ. սկզբին, Ս. Սարաջևը գործել է ձկնարդյունաբերության ոլորտում, իսկ 1855 թ., երբ ընթանում էր ռուս-թուրքական պատերազմը, Ս. Սարաջևին վստահվել էր հնարավոր վտանգի դեպքում Թիֆլիսի պաշտպանությունն ապահովելու նպատակով կազմակերպված աշխարհազորայինների վեց ջոկատներից առաջինի հրամանատարությունը. «Ջոկատի հրամանատարն էր Թիֆլիսի քաղաքագլխի պաշտոնակատար, տոհմական պատվավոր քաղաքացի Սողոմոն Սարաջևը...»: Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար 1856 թ. Ս. Սարաջևը պարգևատրվել է Սբ. Ստանիսլավի անվ. 3-րդ աստիճանի շքանշանով. «Թիֆլիսի քաղաքագլուխ, տոհմական պատվավոր քաղաքացի Սարաջևը պարգևատրվել է Սբ. Ստանիսլավի անվան 3-րդ աստիճանի շքանշանով»: Քաղաքագլխի պաշտոնը վարել է 1856-ից մինչև 1857 թ. նոր ընտրությունները:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, Тифлис, 1888, էջ 693: Նշվ. աշխ., էջ 206 (բնագրում՝ ”Начальник дружины, и.д. Тифлисскаго городского головы, потомственный почетный гражданин Соломон Сараджев...”): “Акты...”, том XI, Тифлис, 1888, էջ 715 (բնագրում՝ ”Тифлисский городской голова, потомств. почетн. гражд. Сараджев; получил орд. св. Станислава 3-ей степ.”): “Кавказский Календарь на 1857 г.”, Тифлис, 1856, էջ 522: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 49:

ԱՆԴՐԵՅ ԴԱՎԹՅԱՆ ՄԱՆԱՆՈՎ. Ծննդյան տարեթիվն ու կենսագրական մանրամասներ հայտնի չեն: Սերում է բնիկ տփղիսեցի հայոց տոհմից, որն ուներ առաջին կարգի քաղաքացիության պատվանուն: 1855 թ. հունվարի 10-ին ընդգրկվել է քաղաքային ավագանու կազմում: Քաղաքագլուխ է ընտրվել 1857 թ. և պաշտոնավարել մինչև 1858 թ. հերթական ընտրությունները:

Ի դեպ, 1805 թ. Մանանով ազգանունով հիշվում է թիֆլիսեցի ոմն հայ վաճառական, որը, անշուշտ, քաղաքագլուխ Մանանովի ազգակիցն էր, գուցե և՝ հայրը (տե՛ս “Акты ...”, том II, էջ 216-217): “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XII, էջ 227, том XI, էջ 968: “Кавказский Календарь на 1858 г.”, Тифлис, 1857, էջ 426: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 49:

ՎԱՐԴԱՆ ԱՍՏՎԱԾԱՏՐՅԱՆ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ. Ծննդյան տարեթիվն անհայտ է: Ուներ տոհմական պատվավոր քաղաքացու տիտղոս: Գործել է տնտեսության, վարչական և կառուցապատման ոլորտներում: Մասնավորապես ձկնարդյունաբերության ասպարեզում հանդես է եկել դեռևս 1840-ական թթ. վերջերից: Նրա գլխավորած ընկերությունը Սալիանի ձկնորսատեղիի բաժնետեր էր: Արտադրանքը Շամախու զինվորական նահանգապետին ներկայացնելուց հետո («Սալիանի արդյունաբերության կառավարիչը 1853 թ. Շամախիի զինվորական նահանգապետ գեներալ-մայոր Չիլյաևին է ներկայացրել «Божьяго-Промысла»-ի կողմից արտադրած ձկնկիթի հերմետիկ փակված մի քանի թիթեղյա տուփեր և խնդրել դրանք առաքել Պետերբուրգ...») իրականացվում է հավանության արժանացած արտադրանքի առաքումը Ռուսաստան. «Արշակունին 1854 թ. գարնանը Աստրախանի վրայով Պետերբուրգի Բարձրագույն Դուռ է առաքել «Божьяго-Промысла»-ի արտադրած 200 տուփ ձկնկիթը, որը տեղ էր հասել լավ տեսքով: Բ. Դռան նախարար կոմս Ադլերբերգերը 1855 թ. մարտին Շամախիի ռազմական նահանգապետից կրկին խնդրել է նախորդ տարվա նման Բարձրագույն Դուռ առաքել հերմետիկ փակված թիթեղյա մոտ 10 տուփերով ձուղպաթաղանթի ձկնկիթ: Այդ պատվերն իր ժամանակին իրականացվել է նույն Արշակունու կողմից»: Ի դեպ, արդեն 1854 թ. Վ. Արշակունին անդրկովկասյան ձկնարդյունաբերությունն իրենց ձեռքում կենտրոնացրած երեք անձերից մեկն էր. «Անդրկովկասյան ձկան ու ծովաշան արդյունաբերությունը ներկայումս գտնվում է տոհմական պատվավոր քաղաքացիներ Հովսեփ Միրիմանովի և Վարդան Արշակունու և Աստրախանի 1-ին գիլդիայի վաճառական Գաբրիել Տեր-Միքելովի ձեռքում, տարեկան 166.480 ռ. վարձավճարով»: Վ. Արշակունին Թիֆլիսի այն մեծահարուստներից էր, որոնք իրենց կարողություններով անհրաժեշտության դեպքում մշտապես ծառայել են ի շահ հասարակության: Այսպես, 1853 թ. Վ. Արշակունին նախկին քաղաքագլուխ Հովսեփ Միրիմանյանցի հետ մեկտեղ կազմակերպել է ռուս-թուրքական պատերազմի առնչությամբ Թիֆլիս ժամանած բանակի մի մասի հյուրասիրությունը. «Պատվավոր քաղաքացիներ Միրիմանովը և Արշակունին Ալեքսանդրովյան հրապարակում կազմակերպել էին թագավորական մեծություն գահաժառանգ արքայորդի Վիրտեմբերգի գնդի դրագունական 8 հեծելավաշտերի և Դոնի N 7 հրետամարտկոցի, իսկ Ազնվանականական ժողովի դահլիճում՝ սպաների հյուրասիրությունը»: 1855 թ. Թիֆլիսում գտնվող պարսից դեսպանության անձնակազմին ևս հյուրասիրել է Վ. Արշակունին. «...հունիսի 2-ին գեներալ Մուրավյովի բարեհաճությամբ պատվավոր քաղաքացի Արշակունին Շերմազան-Վարդանովների տանը դեսպանության պատվին կազմակերպել էր ճաշկերույթ, որին մասնակցում էին բոլորը, բացառությամբ գեն. Մուրավյովի, իշխան Բեհբութովի և դեսպանի...»: 1856 թ. Վ. Արշակունին, ի թիվս 87 նվիրատուների, (բոլորը պատվավոր քաղաքացիներ) մասնակցել է ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով ծանր կացության մեջ հայտնված աղքատ դասակարգին օգնելու նպատակով կազմակերպված հանգանակությանը (ընդամենը հավաքված 7246 ռուբլուց Վ. Արշակունու ներդրումն էր 500 ռուբ. կամ նվիրաբերված միջին գումարից շուրջ 5 անգամ ավելի): Նույն թվականի օգոստոսին Կովկասի պաշտոնաթող տեղապահ գեն. Մուրավյովին հրաժեշտ տալու համար ներկայացած շուրջ 30 պատվավոր անձերից դարձյալ Վ. Արշակունին էր, որն ի պատիվ գեներալի՝ իր հաշվին տվել է ճոխ ճաշկերույթ. «Գարտիսկարյան կայարանում, որտեղ գեներալ Մուրավյովին հրաժեշտ էր տալիս մոտ 30.000 մարդ, պատվավոր քաղաքացի Արշակունին իր ընկերների հետ միասին կազմակերպել էր ճոխ ճաշկերույթ»: 1857 թ. փետրվարի 24-ին, երբ Ներսես Աշտարակեցու աճյունը Թիֆլիսից փոխադրվում էր Սբ. Էջմիածին, սգո հանդեսի բոլոր մասնակիցներին Վ. Արշակունին հրավիրել է ճաշի: Նախօրեին քաղաքագլխի ներկայությամբ Արշակունին համքարներին դրամ է բաժանել: Դրամ և հաց են ստացել նաև տեղի բանտարկյալները: Նույն թվականին Պետերբուրգի ֆիզիկայի դիտարանի գլխավոր տնօրեն, իսկական պետական խորհրդատու Կունֆերի առաջարկությամբ Վ. Արշակունուն շնորհվել է հիշյալ հաստատության թղթակից անդամի կոչում: Ապագա քաղաքագլուխ Վ. Արշակունին մի քանի տարի շարունակ օդերևութաբանական հետազոտություններ է կատարել Անդրկովկասի գլխավոր ձկնորսատեղի համարվող Բոժե-Պրոմիսլում, որով և շոշափելի ծառայություն է մատուցել գիտությանը: Տոհմական պատվավոր քաղաքացի Վարդան Արշակունին քաղաքագլուխ է ընտրվել 1858 թ. և պաշտոնավարել մինչև 1860 թ.: 1858 թ., երբ Վ. Արշակունին արդեն քաղաքագլուխ էր, ի թիվս բարձրաստիճան այլ պաշտոնյաների, Մցխեթում դիմավորել է Կ.Պոլսից Էջմիածին վերադարձող Ամենայն Հայոց Մատթեոս կաթողիկոսին. «Այն տեղն ընդ առաջ եկաւ յունիսի 14-ին նաեւ Թիֆլիզու քաղաքապետը, եւ յետոյ քաղաքին համքար ըսուած արհեստաւորաց գլխաւորները, երկու հարիւր ձիաւորէն աւելի»: 1861 թ. Վ. Արշակունին հերթական անգամ հանդես է եկել նվիրատվությամբ (500 ռ.), այս անգամ ի նպաստ Վարագ վանքում Խրիմյան Հայրիկի ջանքերով հիմնադրված դպրոցի և տպարանի: 1866 թ. հրապարակված մի հաղորդման մեջ նշված է, որ նրա տունը Թիֆլիսում առաջինն էր իր գեղեցկությամբ. «1836 թւին Թիֆլիզու երևելի շինութիւնքը համարվում էին Փոխարքայի տունը, Կովկասեան զօրքի շտաբը, զինւորների բնակարանը, Ներսիսեան հին ուսումնարանը, զինւորական և քաղաքական նահանգապետների տները, իսկ այժմ այնպիսի շինութիւնք կան եւրոպական ձևով՝ որք գերազանցում են նրանց և օր ըստ օրէ աւելանում են, մանաւանդ սերնդական պատւաւոր քաղաքացի Վարդան Արշակունոյ տունը, որ առաջինն է Թիֆլիզումը...»: Վարդան Արշակունին վախճանվել է 1862 թ.: Հանգուցյալի թողած կտակի համաձայն 500 հազար ռուբլուց ավելի պետք է հատկացվեր ի նպաստ որբ և աղքատ երեխաների համար բացվելիք ուսումնարանի:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, էջ 638-639: Նշվ. աշխ., էջ 966 (բնագրում՝ ”Управляющий Сальянским промыслом, почетный гражданин Аршакуни, в 1853 году представил Шемахинскому военному губернатору, ге.-м. Чиляеву, несколько жестянок, герметически закупоренных, с икрою приготовления Божьяго-Промысла и просил отослать их в Петербург ...”): Նույն տեղում (բնագրում՝ ”Весною 1854 года Аршакуни отправил чрез Астрахан в Петербург к Высочайшему Двору 200 банок икры с Божьяго-Промысла, доставленной в хорошем виде. Министр Двора, гр. Адлерберг, в марте 1855 года вновь просил Шемахинскаго военнаго губернатора о даставлении к Высочайшему Двору, по примеру прошлого года, до 10-ти п. паюсной икры в жестяных-же, герметически закупоренных банках. Заказ этот своевременно был исполнен тем-же Аршакуни”): Նշվ. աշխ., էջ 638 (բնագրում՝ “Закавказские рыбные и тюленьи промыслы состоят ныне в откупном содержании у потомственных почетных граждан Иосифа Мириманова и Вартана Аршакуни и Астраханского 1-ой гильдии купца Гавриила Тер-Микелова, с платою по 166.480 р. с. в год”): Ի թիվս այլոց, Վ. Արշակունու տնտեսական գործունեության ծավալները պետական նշանակություն ունեին. “Между Армянами-торговцами есть лица, которыя заслуживают особеннаго внимания, как-то: почетные граждане Аршакуни и Мириманов, содержащие с выгодою и для себа и для правительства огромный рыбный откуп в Сальянах” (“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том X, Тифлис, 1885, էջ 97): Նշվ. աշխ., էջ 874 (բնագրում՝ “Почетные граждане Мириманов и Аршакуни угощали на Александровской площади 8 эскадронов драгунскаго его кор. выс. наследнаго принца Виртембергскаго полка и Донскую N 7-й батарею, а офицеров - в зале Дворянскаго Собрания”): Նշվ. աշխ., էջ 569 (բնագրում՝ ”2-го июня ген. Муравьев изволил давать 5в честь посольства большой обед. 5-го июня, в доме братьев Шермазан-Вартановых, почетным гражданином Аршакуни дан был в честь посольства обед, на котором присутствовали все, за исключением ген. Муравьева, кн. Бебутова и самого посла...”): Նշվ. աշխ., էջ 697: Նշվ. աշխ., էջ 715 (բնագրում՝ ”На Гартискарской станции, куда провожало ген. Муравьева около 30-ти чел., почетным гражданином Аршакуни с товарищами приготовлен был раскошный обед...”): “Кавказ”, 1857, N17, 28 февраля. “Кавказ”, 1857, N12, 10 февраля. “Кавказский Календарь на 1859 г.”, Тифлис, 1858, էջ 452: «Մասեաց Աղաւնի եւ Ծիածան Հայաստանեայց», 1860, Բ, էջ 28: Լէօ, Գրիգոր Արծրունի, հատոր 3, Թիֆլիս, 1905, էջ 11: Ստորագրութիւն Թիֆլիզու, «Գարուն», 1866, N4, էջ 249: “Известия Тифлисской Городской Думы”, N 5-6, Тифлис, 1914, էջ 27: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 50-52:

ՍՈՂՈՄՈՆ ԶԱՔԱՐՅԱՆ ԱԲԻՍՈՂՈՄՅԱՆՑ. Ծննդյան տարեթիվն ու կենսագրական մանրամասներն անհայտ են: Սերում է բնիկ տփղիսեցի հայոց տոհմից, որն ուներ առաջին կարգի քաղաքացու կոչում: Ս. Աբիսողոմյանցի՝ մեզ հայտնի հասարակական գործունեությունը սկիզբ է առնում կրթական ոլորտից: 1831 թ. հունվարի 12-ին նա հաստատվել է Ներսիսյան դպրոցի «Կոմիտէտ Բարեկարգութեան ուսումնարանի Հայոց Տփխիսայ» անդամության կազմում: 1838 թ. Աբիսողոմյանցը (Ե. Արծրունու գլխավորությամբ) մասնակցել է առևտրական ընկերության ստեղծման աշխատանքներին: Ի թիվս այլոց՝ 1841 թ. Ս. Աբիսողոմյանցը հանդես է եկել իբրև Վրացա-Իմերեթական նահանգի պատգամավոր: 1844 թ. հունիսին Վերայի հայոց գերեզմանատանը եկեղեցի կառուցելու առնչությամբ Նիկոլայ Ա կայսեր և ՆԳ նախարարության թույլտվությունը ստանալուց հետո շինարարական աշխատանքներին հետևելը վստահվել է նաև Թիֆլիսի տոհմական վաճառական Ս. Աբիսողոմյանցին (Աբիսալամյանց): 1845 թ. «առևտրային խորհրդական» Ս. Աբիսողոմյանցն ընդգրկվել էր արքունի նորահիմն թատրոնի 9 հոգուց բաղկացած վարչության կազմում: Ի դեպ, ընդառաջելով փոխարքա Վորոնցովի առաջարկին՝ Ս. Աբիսողոմյանցը հանձն է առել թատրոնի շենքն իր միջոցներով կառուցել (ճարտ. Իվանով), բայց նախագիծը չհավանելով՝ հրաժարվել է հովանավորել. «Սկզբում թատրոնի համար շենք կառուցելու ցանկություն հայտնեց առևտրային խորհրդական Սոլոմոն Աբեսալոմովը ճարտարապետ Իվանովի հետ համատեղ, բայց վերջինիս կողմից նախագծի կազմումից հետո նրանք բաժանվեցին...»: Ընդ որում, Ս. Աբիսողոմյանցը նախապես խոստացել էր թատրոնի շենքի կառուցմանը հատկացնել 200.000 ռուբ., բայց նախագիծը տեսնելուց հետո ասել է, թե այդպիսի շինության համար ինքը 50.000-ից ավելի չի տա: Խորանալով ձկնարդյունաբերության ոլորտում՝ Ա. Աբիսողոմյանցի հիմնադրած ընկերությունը (1854 թ.) մասնաբաժին ուներ Սալիանի ձկնորսատեղիում: Հիմնականում կրթության, մշակույթի և առևտրի ոլորտներում աչքի ընկած Ս. Աբիսողոմյանցը 1855 թ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ, համաձայն գեն. Մուրավյովի առաջարկության, ստանձնում է Թիֆլիսում կազմավորված աշխարհազորային 6 ջոկատներից 2-րդի հրամանատարությունը. «Ջոկատի հրամանատարն էր առևտրային խորհրդական Սոլոմոն Աբիսողոմոնովը...»: Ս. Աբիսողոմյանցը չորս տարվա ընդմիջումով երկու անգամ ընտրվել է քաղաքագլուխ՝ 1860-1861 և 1865-1866 թվականներին: Նրա պաշտոնավարության շրջանում՝ 1860 թ. հոկտեմբերի 5-ից Թիֆլիսի և Փոթիի միջև սկսել է գործել հեռագրակապ: Թաղվել է Աբիսողոմյանցների տոհմական գերեզմանատանը՝ Սբ. Նշան եկեղեցու բակում: 1980-ական թթ. սկզբին Թբիլիսիի Արվեստի թանգարանում կոտրատված վիճակում գտնվել է տարիներ առաջ Ս. Նշան եկեղեցու բակի գերեզմանոցից փոխադրված մի տապանաքար, որը 1855 թ. Ս. Աբիսողոմյանցը երկլեզվյան՝ հայերեն և վրացերեն արձանագրությամբ կերտել էր տվել իր ծնողների հիշատակին:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XII, էջ 226-227: Երիցեանց Ա., Պատմութիւն 75-ամեայ..., էջ 241: “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том IX, Тифлис, 1884, էջ 28, 52: Абовян Х., Раны Армении, Ереван, 1977, էջ 307 (ծանոթ.): “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, էջ 880 (բնագրում՝ ”...9) коммерции советник С. З. Абесаломов”): “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, էջ 882 (բնագրում՝ ”Первоначально изъявил желание воздвигнуть здание для театра коммерции сов. Соломон Абесаломов, совместно с архитектором Ивановым, но, по составлении последним плана, они разошлись...”): Նշվ. աշխ., էջ 883: “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, էջ 639: Նշվ. աշխ., էջ 206 (բնագրում՝ ”Начальник дружины коммерции советник Соломон Абесаломов ...”): “Кавказский календарь на 1863 г.”, Тифлис, 1862, էջ 198: Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 30: Երկլեզվյան տապանագիրը հրատարակել է Պ. Մուրադյանը (Мурадян П. М., նշվ., աշխ., էջ 113-114): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 52-53:

ՍՈՂՈՄՈՆ ՄԻՐԻՄԱՆՅԱՆ ՄԻՐԻՄԱՆՅԱՆՑ. Ծննդյան թվականն ու կենսագրական մանրամասներն անհայտ են: Սերում է տոհմական առաջին կարգի քաղաքացու շնորհում ունեցող Միրիմանյանց գերդաստանից: 1855 թ. ընթացող ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով առկա վտանգի պայմաններում Ս. Միրիմանյանցը նշանակվել է Թիֆլիսում կազմավորված աշխարհազորային 6 ջոկատներից 4-րդի հրամանատար. «Ջոկատի հրամանատարն էր Թիֆլիսի մոքալաք Սողոմոն Միրիմանովը...»: 1861 թ. Ս. Միրիմանյանցն ընտրվել է Թիֆլիսի քաղաքագլուխ և պաշտոնավարել մինչև 1862 թ.:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XII, էջ 227: “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, էջ 207 (“Начальник дружины, Тифлисский мокалак Соломон Мириманов ...”): “Кавказский Календарь на 1862 г.”, Тифлис, 1861, էջ 340: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 53;

ԳԵՎՈՐԳ (ԵԳՈՐ) ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ ՓՐԻԴՈՆՅԱՆՑ. Սերում է Տփղիսի առաջին կարգի քաղաքացիության կոչում ունեցող հայկական հին տոհմից: Ծնվել է 1816 թ. Տփղիսում: 1862 թ. միաձայն ընտրվել է Թիֆլիսի քաղաքագլուխ: Այդ պաշտոնը վարել է մինչև 1864 թ. և կրկին քաղաքագլուխ ընտրվելուց ինքնակամ հրաժարվել: Գ. Փրիդոնյանցի օրոք հիմնադրվել է Թիֆլիսի արհեստավորաց ուսումնարանը: Նրա անվան հետ է կապված քաղաքի գլխավոր փողոցների և հրապարակների սալապատումը: Բանն այն է, որ Թիֆլիսում սալապատումն առհասարակ սկիզբ է առել միայն 1850-ական թթ. վերջերից, բայց այն մեծ թափ է ստացել հատկապես Գ. Փրիդոնյանցի օրոք: 1863 թ. դրությամբ Թիֆլիսում արդեն սալապատվել էր 42.000 քառ. սաժեն մակերես. «Գոլովինյան պողոտան, որը ներկայիս Պալատական փողոցն է՝ առանց կամրջի հատվածի, սալապատվել է և մայթի եզրերին տնկվել են ծառեր: Միաժամանակ միջոցներ են ձեռնարկվել ֆոտոնավթիլի կամ ֆոտոգենի միջոցով քաղաքի փողոցների, հրապարակների և կամուրջների լուսավորության ուղղությամբ: Սկզբում տեղադրվել էր 302 լապտեր, որից հետո նախատեսված էր ավելացնել ևս 200-ը: Այդպիսով, քաղաքի լուսավորության համար տարեկան ծախսը պետք է կազմեր 12.000 ռուբլի»: Գ. Փրիդոնյանցի պաշտոնավարության տարիներին՝ 1862 թ. հունվարի 1-ին բացվել է Անդրկովկասյան Հողաչափական հաստատությունը (պալատ): 1863 թ. հունվարի 2-ից Թիֆլիսի և Ստավրոպոլի միջև սկսել է գործել հեռագրակապ: Նույն թվականի փետրվարի 3-ին Թիֆլիսում բացվել է Ռազմական գերատեսչության ուսումնարանը: Քաղաքագլխի հովանավորությամբ ծաղկել է թատրոնը (բեմադրվել են իտալական օպերաներ): Հետքաղաքագլխյան տարիների գործունեության մասին տեղեկություններն էլ ավելի սուղ են: Հայտնի է, օրինակ, որ 1883 թ. նա կապալառու էր (փոդրատչիկ) և բնակվում էր Սոլոլակ թաղամասում՝ Սերգեևյան փողոցում գտնվող իր սեփական տանը: Վախճանվել է 1892 թ. 79 տարեկան հասակում: Հուղարկավորությունը տեղի է ունեցել փետրվարի 6-ին Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու բակում. «Թաղմանը ներկա էին նաև քաղաքագլուխը, քաղաքային խորհրդի իրավասուները, բոլոր համքարություններն իրենց ավագանիներով, արհեստավորների ղեկավարը, քաղքենիների դասի ավագանին, համքարությունների ավագանիներն իրենց դրոշներով: Հանգուցյալի դագաղին դրվել են նաև քաղաքային վարչության, հայկական թատերական կոմիտեի, հայկական դրամատիկական թատերախմբի և այլոց կողմից բազմաթիվ ծաղկեպսակներ»: Հանգուցյալի թողած կտակի համաձայն բավականին խոշոր գումար էր հատկացվել Թիֆլիսի բարեգործական հաստատություններին: Մասնավորապես՝ հայ չքավոր արհեստավորների զավակներից մի գիշերօթիկ սան պահելու համար Ներսիսյան ազգային հոգևոր դպրանոցին կտակել էր 5000 ռուբլի, Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու օրիորդաց ուսումնարանին՝ 3000 ռուբլի, նույն եկեղեցու նորոգության համար՝ 1000 ռուբ., քաղաքային Արհեստավորաց ուսումնարանին՝ 2000 ռուբ., Մոզդոկի հայոց ծխական ուսումնարանին՝ 1000 ռուբ., Թիֆլիսի քահանաների որբերի և այրիների գանձարանին՝ 500 ռուբ., իսկ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին կրթական ոլորտի գործունեության համար՝ 10.000 ռուբ.: 1989 թ. Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու հարավային պատի տակ տեղահանված և ջարդոտված վիճակում պահպանվում էր Եղիա Փրիդոնյանցի տապանաքարի միայն մի բեկորը:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XII, էջ 227: Бакрадзе Д., Берзенов Н., Тифлис в историческом и этнографическом отношениях, СПБ, 1870, ¿з 143-144 (բնագրում՝ ”Головинский проспект, что ныне Дворцовая улица кроме мостовой, был обведен с обеих сторон тротуаром из плит, и обсажен деревьями. Одновременно были приняты меры и к освещению городских улиц, площадей и мостов посредством фотонафтиля или фотогена; на первый раз было устроено 302 фонаря, предполагалось еще 200, так что весь расход на освещение обходился бы городу около 12.000 руб. в год”): “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 30: “Кавказский календарь на 1867 г.”, Тифлис, 1866, էջ 277: ”Кавказский Календарь на 1884 г.”, Тифлис, 1884, էջ 185: ”Кавказ”, 1892, N 35 (“На похоронах присутствовали городской голова, гласные городской думы, все амкары со своими старшинами, ремесленный голова, мещанский староста, цеховые старшины со своими флагами. На гробе покойнаго возложено было много венков, между прочим от городского управления, от армянскаго театральнаго комитета, армянской драматической труппы и проч.”): «Արձագանք», 1892, N 15: Տես նաև՝ «Նոր-Դար», 1892, N 21, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 53-54:

ԳԱԼՈՒՍՏ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ ՇԵՐՄԱԶԱՆ-ՎԱՐԴԱՆՅԱՆՑ (ՇԵՐՄԱԶԱՆ-ՎԱՐԴԱՆՈՎ). Ծնվել է 1814 թ. Հին Ջուղայում: Հայրը՝ Հարություն Վարդանյանցը, պարսից շահի պալատական ծախսարարն էր և հավատարիմ ծառայության համար հատուկ հրամանով (ֆերման) ստացել էր «Շերմազան» տիտղոսը, որի պատճառով էլ Հարությունի և իրենից սերված ժառանգների Վարդանյանց ազգանվանը հավելվել է Շերմազան պատվանունը: 1818 թ. Հ. Շերմազան-Վարդանյանցը փոխադրվել է նախ՝ Հին Նախիջևան, ապա՝ Ներսես Աշտարակեցու հրավերով՝ Թիֆլիս: Գնելով Մուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցու հրապարակի մոտ՝ Մեծ-Ծուռ փողոցում գտնվող ընդարձակ «դարբասով» քարաշեն երկհարկանի մեծ տունը, սկսել է զբաղվել վաճառականությամբ: Շնորհիվ համարձակ և գործունյա խառնվածքի՝ Հ. Շերմազան-Վարդանյանցը համեմատաբար կարճ ժամանակամիջոցում ձեռք է բերել հզոր կարողություններ՝ նշանակալից դեր ունենալով Թիֆլիսի հասարակական կյանքում: Երեք որդիներից միջնեկը` Գալուստը, Հին Նախիջևանի ծխական քահանայի մոտ սկզբնական կրթություն ստանալուց հետո 1823 թ. մտնում է Թիֆլիսի Վանքը, ուր շարունակում է կրթվել արքեպիսկոպոս Պողոս Ղարաբաղցու մոտ: Այնուհետև 1825 թ. ընդունվում է Ներսիսյան դպրոց և ավարտում 1829 թ.: Նա այդ դպրոցի առաջին շրջանավարտներից մեկն էր: Նրա դասընկերների թվում էին Խ. Աբովյանը, Ս. Նազարյանցը, Ա. Արարատյանը, Ս. Սահառունին, Հ. Հովնանյանը, Գ. Միրզոյանը, Պ. Մադաթյանը (Սայաթ) և ուրիշներ: Ավարտելուց հետո ևս մեկ տարի Գ. Շերմազան-Վարդանյանցը կամավոր մնում է Ներսիսյան դպրոցում՝ ուսումը շարունակելու: Հետագա տարիներին էլ Գալուստը կապված է եղել Ներսիսյան դպրոցին: Մասնավորապես 1831 թ. ի նպաստ դպրոցի գործադրվելիք «Չարուխչյան» կտակի՝ նա և Երեմիա Արծրունին ստանձնում են կտակակատարության պաշտոնը: 1824-1828 թթ. Գալուստը դերակատար էր Ներսիսյան դպրոցի թատերական խմբում: 1826 թ., երբ ուսանում էր Ներսիսյան դպրոցի հինգերորդ դասարանում, հեղինակել է «Ասրիբեկ և Գիքի» պիեսը. «Ներսիսեան դպրոցի հայերէն լեզւի ուսուցիչ՝ Ղարաբաղցի Պօղոս վարդապետը, 1826 թւին, իր հինգերորդ դասարանի աշակերտներին առաջարկում է գրել մի-մի վիպասանութիւն: Գալուստը թատերգութեան ձեւով գրում է «Ասրիբեկ և Գիքի» պիէսը: Սա Գալուստ Շերմազանեանցի թատերական առաջին փորձն է...»: Հեղինակի մշակմամբ պիեսը հրատարակվում է միայն տասնամյակներ անց: Ճիշտ 10 տարի անց՝ 1836 թ., Գ. Շերմազան-Վարդանյանցը գրել է մի նոր պիես՝ նյութը վերցնելով թիֆլիսահայերի կյանքից: Թատրոնի գոյությանն ու զարգացմանը նպաստելու մտահոգությամբ Գալուստն իր տան մաս կազմող «դարբասը» հատկացնում է թատրոնին. «Գալուստ Շերմազանեանցն առաջին է հանդիսանում, որ խորապէս գիտակցում է և հասկանում, որ թատրոնական արւեստը միայն այն ժամանակ կարող է զարգանալ, առաջադիմել և նւաճումներ անել, երբ նա կունենայ իր սեփական օջախը, շէնքը…»: Իրական կյանքը պատկերող պիեսներով հասարակությանը կրթելու, դաստիարակելու միտումով նույն՝ 1836 թ. Գալուստը թատերգության ձևով գրել է մի պարսավ՝ մերկացնելով ինտրիգների այն հեղինակներին, որոնց կորստաբեր գործունեության արդյունքում միառժամանակ փակվում է Ներսիսյան դպրոցը: 1830-ական թթ. Գ. Շերմազան-Վարդանյանցը գրել է կատակերգություն՝ նյութը վերցնելով ձկնավաճառ Մելքոյի՝ կաշառքով կատարված պսակադրության հանդեսից. «…Ռուսահայոց մէջ գրեթէ անդրանիկ կատակերգութիւնը, որի մէջ կենդանի կերպիւ նկարագրուած էին Կարապետ արքեպիսկոպոսը, իւր կաշառակեր արբանեակները և ձկնապան Մելքոն: Այդ մի հանճարաւոր գրութիւն էր, որի ձեռագիր օրինակներն այն ժամանակուայ բանասիրաց մէջ գաղտնաբար ձեռքէ ձեռք էին անցնում. Կարապետ արքեպիսկոպոսի խնդրանօք ոստիկանութիւնն հետամուտ էր գտնել կատակերգութեան անյայտ հեղինակին, բայց այդ չյաջողեցաւ»: 1830-ական թթ. վերջերից Գալուստը, հետևելով հոր առևտրական գործերին, անցել է Եվրոպա, ապա՝ Պարսկաստան ու մինչև իսկ նշանակվել Թավրիզի քաղաքագլուխ. «Սկսում է հասարակական գործունէութեան մի նոր շրջան, երբ նա իր հօր առեւտրական գործերով անցնում է Գերմանիա-Լայպցիգ, որտեղից ապրանքներ է ուղարկում Պարսկաստան: Կուլտուրական այդ կենտրոնում Շերմազանեանցի առաջ բացւում են նոր հորիզոններ: Այդ շրջանում նա սովորում է գերմաներէն լեզուն, ծանօթանում գերմանական գրականութեան, արւեստի հետ և աւելի խորացնում իր կուլտուրական մակարդակը: Այդտեղ էլ զարթնում է նրա մէջ հին արւեստի, հին ձեռագիրների սէրը: Զինւած եւրոպական կուլտուրայով՝ նա վերադառնում է Պարսկաստան-Թաւրիզ և կարճ ժամանակում գրաւում հասարակութեան համակրանքը. ընտրւում է Թաւրիզի «Թաջիր-բաշի» (քաղաքագլուխ): Հասարակական այդ պատասխանատու աշխատանքների մէջ էլ նա չի դաւաճանում իր կուլտուրական դրօշին և առաջ տանում կուլտուրական գործունէութիւնը: Ապրելով բուն ժողովրդի մէջ, նրա սրտին մօտիկ, լայն կերպով ուսումնասիրում է նրա կենցաղի առանձնայատուկ և բնորոշ գծերը, նրա նիստ ու կացը, սովորութիւնները, հանդէսները: Այդ ֆօնի վրայ էլ կառուցում է մի նոր պիէս-«Ազգային հարսանիք», որի առաջին երեսի ճակատին գրւած է. «Անցքը անցանում է Թարվիզու հայոց մէջը»: 1841 թ. Գ. Շերմազան-Վարդանյանցն ավարտում է մի շատ ուշագրավ պիես, որը վերնագրված էր այսպես՝ «Նկարագրութիւնք ինչ-ինչ գործոց Կարապետ եպիսկոպոսի վիճակաւոր առաջնորդի Հայոց գաղթելոց ի Տայս»: 1840-ական թթ. Գ. Շերմազան-Վարդանյանցը գրել է ոտանավորներ, առակներ, մշակել ժողովրդական բանահյուսության նմուշներ: Դրանցից էին «Մարդ և առյուծ» ոտանավորը, «Գելը և դարբնի շունը» առակը, «Ողբ Ջուղայեցւոց» երգը և այլն: «Շերմազանենց դարբաս»-ը՝ որպես թատերասրահ, գործածում էին նաև այլազգիները: Օրինակ՝ 1855 թ., երբ Արքունի թատրոնի շենքում շաբաթական նույնիսկ մեկ ներկայացում տալու վրաց թատերական խմբի խնդիրքը իշխանության կողմից մերժվում է, վերջիններս վարձում են հայտնի «դարբաս»-ը՝ այդտեղ բեմադրելով իրենց ներկայացումները. «...մասնավոր անձանցից դրամ հավաքելով դարբասում հիմնում է Թիֆլիսի քաղաքացի Վարդանովի (Շերմազանով) ժամանակավոր թատրոնը»: 1850-ական թթ. հրապարակվում են Գ. Շերմազան-Վարդանյանցի թղթակցությունները նաև ռուսալեզու պարբերականներում: 1857 թ., երբ Գ. Շերմազան-Վարդանյանցը բնակվում էր Թավրիզում, համքարության բնագավառի իր իմացություններն ու փորձը նամակագրության միջոցով փոխանցում է թիֆլիսաբնակ Գ. Ախվերդյանին: Վերջինս այդ տվյալների հիման վրա ստեղծում է մի ուշագրավ աշխատություն: Թատերական կյանքը Թիֆլիսում և մասնավորապես հայ թատրոնը «Շերմազանենց դարբաս»-ում նոր թափ է ստանում 1859-60 թթ.: Երկու տարվա ընթացքում բեմադրվում է շուրջ 30 ներկայացում: 1860 թ. Գալուստը կրկին վերադառնում է Թիֆլիս ու նոր թափով նվիրվում թատերական աշխարհին: 1861 թ. նա գրում է երկու նոր պիես («Իմ նշանածը Արազն ա» և «Ազգային հարսանիք»), որոնք լույս են ընծայվում նույն թվականին: Թիֆլիսի պատմության մեջ առաջին անգամ՝ 1864 թ., քաղաքագլուխ է ընտրվում մի անձ, որը բնիկ քաղաքացի՝ «մոքալաք» չէր, այլ՝ այսպես կոչված «ախալմոսուլ» էր (եկվոր, նորաբնակ). «Մինչև այդ օրը նորեկի մտքով չէր անցել, թե ինքը կարժանանար քաղաքագլխության պատվին, իսկ այսօր Շերմազանյանցն առաջինը քանդեց տարբերությունը հաստատուն պահող պատնեշը և ախալմոսուլների ձեռքով քաղաքագլուխ դարձավ: Իր ժամանակի համար սա մի խոշոր իրադարձություն էր, որին խորապես դեմ էին քաղաքագլխության պաշտոնը մշտապես իրենց ձեռքում պահած «մոքալաքները»: Հակառակ, մոքալակների և ախալմոսուլների միջև օրավուր սրվող պայքարին, այնուամենայնիվ «Հասարակութիւնը գնահատելով Շերմազանեանցի քաղաքական լայն փորձառութիւնը և բարձր դաստիարակութիւնը, ընտրում է նրան Թիֆլիսի քաղաքագլուխ»: Ի դեպ, քաղաքագլխի ընտրությունը կատարվում է նույն՝ «Շերմազանենց դարբաս»-ում: 1864 թ. հունվարի 21-ից սկսում է գործել Թիֆլիսից Դիլիջան, Երևան, Նախիջևան և Ջուղա հեռագրային կապը: 1865 թ. հունվարին Գ. Շերմազան-Վարդանյանցը երկրորդ անգամ վերընտրվում է քաղաքագլխի պաշտոնում: 1865 թ. ապրիլի 7-ին բացվում է առաջին կարգի իգական ուսումնարանը: 1865 թ. հուլիսի 27-ին հաստատվում է Կովկասյան թանգարանի վերաբերյալ կանոնադրությունը: Քաղաքագլխի պաշտոնավարության երկամյա ժամանակամիջոցը (1864-1865) նշանավորվում է ներքաղաքային այնպիսի խոշոր շարժումով, ինչպիսին էր համքարների ապստամբությունը: Քաղաքագլուխ ընտրված առաջին իսկ տարում քաղաքային եկամուտներն ավելացնելու նպատակով Գ. Շ. Վարդանյանցը ձեռք է առնում կտրուկ միջոցներ. «...1864 թվականին Թբիլիսի քաղաքի եկամուտը նախատեսված էր 306.823 ռ. 72 1/2 կոպ. չափ, իսկ ծախքը` 638.502 ռ. 14 կ., այսինքն ծախքն եկամտից երկու անգամ ավելի էր. միաժամանակ եկամտի համարյա 1/3 մասը ծախսվում էր կովկասյան զինվորական շրջանի շտաբի ծառայողների բնակարանային պետքերի վրա, մինչդեռ այն միմիայն Թբիլիսիի վրա չպիտի ծանրանար: Դեֆիցիտը ծածկելու նպատակով քաղաքի վարչությունը, որի գլուխն էր կանգնած (1864 թվից) քաղաքագլխի պաշտոնակատար, «նորեկ» Գալուստ Շերմազան-Վարդանյանը, դիմեց մի շարք միջոցառումների, որպեսզի, մեկ կողմից, զինվորականների «բյուջեյից» ազատվի, իսկ մյուս կողմից քաղաքային տնտեսության բոլոր ճեղքվածները վերացնի: Այդ նպատակով, գլխավոր իշխանության հաճությամբ, մի շարք նոր հարկեր նշանակվեցին, որոնք գլխավորապես ծանրանում էին արհեստավորական և ցածր խավերի վրա: Հարկերի մասին մանրամասն պաշտոնական հայտարարությունը տպվեց պաշտոնական «Կավկազ» լրագրի 1865 թվի NN 12, 15, 17 և 19-ում: Այս հայտարարությունը բավական էր որպեսզի համքարները գաղտնի ժողովներ կազմակերպեին քաղաքի զանազան մասերում` Հավլաբարում, Օրթաճալայում, Խոջիվանքի գերեզմանատանը և եկեղեցիների գավիթներում: Միաժամանակ ժողովրդի մեջ տարածվում էին լուրեր, որ այդ նոր հարկերով ժողովրդին ծանրաբեռնելը կատարվում է Գ. Շերմազան-Վարդանյանի նախաձեռնուտյամբ: Համքարները պաշտոնապես դիմում են անում, որ հարկն է, վերացնել կամ գոնե թեթևացնել հարկերը, սակայն ապարդյուն: 1865 թ. հունիսի 26-ին համքարները ժողովվում են Խոջիվանքի գերեզմանատանը, ուր միաձայն որոշում են նույն ամսի 28-ին, երկուշաբթի օրը, գործադուլ հայտարարել, փակելով բոլոր արհեստանոցները և խանութները և չբացել այն, մինչև որ կառավարությունը հարկերը չվերացնի: Լուրը հասնում է փոխարքայի պաշտոնակատար իշխ. Գ. Օրբելիանի ականջին, որ պատվիրում է Թբիլիսիի ոստիկանապետ Ռոսլավլևին հայտնել համքարներին, որ եթե վերջիններս իրագործեն իրենց որոշումը գործադուլի մասին, այսպիսի քայլը կվորակվի իբրև կառավարության ընդդիմադրություն և համքարների դեմ ձեռք կառնվեն կտրուկ միջոցներ, նույնիսկ զինվորական ուժի գործադրում: Հունիսի 27-ին, կիրակի օրը, առավոտյան ժամը 8-ին, ոստիկանապետի մոտ են հրավիրվում համքարությունների ուստաբաշիները` իշխ. Օրբելիանի կարգադրությունը նրանց հայտարարելու նպատակով: Այդ ժամանակ ոստիկանության վարչության առաջ, որ գտնվում էր Երևանյան հրապարակում, ժողովվում է խուռն բազմություն, բաղկացած համքարներից, օրավարձու բանվորներից և լյումպեն-պրոլետարիատից: Լուր է տարածվում, որ ուստաբաշիները ձերբակալվել են և աքսորվելու են Սիբիր: Ոստիկանապետը, վախենալով, որ «ամբոխը» կներխուժի վարչության շենքը, սկսում է հանգստացնել ժողովրդին` հայտարարելով, որ ուստաբաշիները ձեռբակալված չեն և միաժամանակ հորդորում վերջիններին դուրս ելնել վարչության շենքից: Սակայն ուստաբաշիները, չկամենալով վերջ տալ ժողովրդի հուզմունքին, հրաժարվում են դուրս գալ հրապարակ և պատճառաբանում են իրենց այդօրինակ վարմունքը նրանով, որ իբր թէ վախենում են, որ ամբոխը ծեծի իրենց: Ամբոխը հետզհետե բազմանում էր` հասնելով 10 հազարի: Կարիք է լինում բարձր իշխանության, նախ Թբիլիսիի քաղաքային նահանգապետի պաշտոնակատար իշխան Նիկոլայ Ճավճավաձեի, ապա նույնիսկ փոխարքայի պաշտոնակատար իշխան Գրիգոլ Օրբելիանու անձնական միջամտությունը, որպեսզի ժողովրդին հանգստացնեին, սակայն ապարդյուն: Ժողովուրդը նորից բողոքում էր հարկերի ծանրության առթիվ, իսկ ոմանք նույնիսկ լուր են տարածում զինապարտություն մտցնելու մասին, նաև այն, որ «այս օրվանից ամբողջ ազգաբնակչությանը պարտադիր է ռուսական սապոգ հագնել»: Չնայած Գր. Օրբելիանու անցյալ վաստակների (ռուսաց կառավարության դեմ 1832 թ. դավադրությանը համակրելը) բանաստեղծական հանճարով օժտված լինելուն, նրան բնավ չի օգնում այն քաղցրամուն լեզուն, որով սկսում է խոսել Երևանյան հրապարակում հավաքված ամբոխի հետ: Եվ նրա նկատողությունը, որ օրենքը բոլորի համար հավասար է և որ ինքն էլ է վճարում հարկ ձիու համար, լսվում է պատասխան. «Դուք կերակրում եք ձիուն, իսկ մեզ ձիաներն են կերակրում»: Երբ վարչապետի սպառնալիքներին ամբոխը պատասխանում է հայհոյանքով և շվվոցով, նա ստիպված է լինում հեռանալ հրապարակից: Նույն կիրակի օրը, հունիսի 27-ին, ժամը 3-ին, Երևանյան հրապարակում երևում է ժանդարմների և կոզակների մի խումբ, որն աշխատում է ցրել ամբոխը, սակայն վերջինս ոչ միայն չի շարժվում տեղից, այլ և սկսում է քարեր նետել և նույնիսկ մի կոզակի գլուխը ջարդում է: Ամբոխը փորձում է ներս խուժել ոստիկանական վարչությունը, որպեսզի այն տակն ու վրա անի, սակայն այս նրան չի հաջողվում: Ապա ամբոխն անցնում է Վելյամինովսկի փողոցով դեպի Խոջամինասազովի տունը, կարծելով, որ այս է քաղաքագլուխ Գալուստ Շերմազան-Վարդանյանի տունը և լսելով, որ այդ չէ վերջինիս տունը, թողնում, անցնում է դեպի քաղաքագլխի տունը նույն փողոցում, որ և սկսում է ավերել: Ջարդում են պատուհանների ապակիները, կոտրատում են դռները, նույնիսկ տեղ տեղ քանդում պատերը: Զայրացած ամբոխը տնից դուրս է բերում պարսկական թանկագին գորգերը, կտրատում դաշույններով և կտորներն այս ու այն կողմը ցրիվ տալիս, փողոց են շպրտում բանկաներով մուրաբաները, ֆարֆորի ամանեղենը, նույնիսկ դաշնամուրը և գրքերը: Այդպիսով, ի միջի այլոց, ոչնչացվում է հայոց պատմության խնդիրներով պարապողի հարուստ գրադարանը և 100-ից ավելի հայ ձեռագրեր պարունակող հավաքածուն, որի օրինակներն այժմ Տյուբինգենի համալսարանի գրադարանի հայերեն ձեռագրերի բաժնում են տեղ գտել: Ինչպես գործից երևում է, ինքը՝ Գ. Շերմազան-Վարդանյանը, մինչև ամբոխի գալը ճաշելիս է եղել, տեղեկանալով ամբոխի մոտենալու մասին` փախչում է տնից: 1865 թ. հունիսի 27-ի ցույցի ականատես և Գ. Շերմազան-Վարդանյանցի հակառակորդի` տպարանատեր Համբարձում Էնֆիաճյանցի եղբայր Ավետիք Էնֆիաճյանցի վկայությամբ, որ առանձին նամակով ուղղված է Տյուբինգեն, գերմանացի հայագետ պրոֆ. Ֆրանց-Նիկոլաուս-Ֆինկի և Լևոն Գյանջեցյանի հասցեին, (գրված Թբիլիսիում անցյալ դարի 90-ական թվականներին), Թբիլիսիի քաղաքագլխի տան ավերումը ներկայացված է այսպես. «Թիֆլիսի քաղաքագլուխ ուսումնական Գալուստ Շերմազանյանցի պաշտոնավարության վերջին օրերը Թիֆլիսում մեծ խառնակություն լինելով` հարկերի չափազանց շատության պատճառով` զայրացած ռամիկ ժողովուրդն իր վրեժն առնում է քաղաքագլխից - ժողովուրդը հարձակվում է քաղաքագլխի բնակարանի վրա, նպատակ ունենալով սպանել թէ քաղաքագլխին և թէ կոտորել նրա ամբողջ ընտանիքը: Քաղաքագլուխը և նրա ընտանիքը կարողանում են փախչել. իսկ ժողովուրդն ստիպված է լինում յուր վրեժը առնել նրա բնակարանից և բնակարանի մեջ եղած կահկարասիքից ու իրերից. բնակարանն ամբողջապես քարուքանդ են անում, իսկ բնակարանի մեջ եղած կահկարասիքը և զանազան իրերը կողոպտում» (Տյուբինգենի համալսարանի գրադարանի հայերեն ձեռագրերի ցուցակը, գերմաներեն, Տյուբինգեն 1907, էջ 5): Գ. Շերմազան-Վարդանյանցի տունն ավերելուց հետո ամբոխն իջնում է դեպի «Սոլդատսկի բազար» և ապա Կուկիի կամրջով անցնում դեպի Չուղուրեթ` հարկահավաք Բաժբեուկ-Մելիքովի տունը և նույնպես սկսում է ավերել: Ինքը Բաժբեուկ-Մելիքովը տանն է լինում և` զենքը ձեռքին ելնելով տնից` սկսում է դիմադրություն ցույց տալ, մեկին նույնիսկ վիրավորում է: Սա բավական է լինում, որպեսզի զայրացած ամբոխը ներս խուժեր նրա տուն և ամեն ինչ ոչնչացներ: Ինքը Բաժբեուկ-Մելիքովը դուրս է վազում, բարձրանում տանիք և այնտեղից թռչում հարևան տան կտուրը: Փողոցից այդ նկատում են և սկսում են հետամուտ լինել, մինչև որ բռնում են, գետինը գցում և մի մեծ քար խփելով գլխին մահացնում: Նրա տունն էլ նույն բաղդին է արժանանում, ինչ որ քաղաքագլխինը: Ելույթը հնարավոր է լինում ճնշել երեկոյան, երբ օգնության է կանչվում մի ամբողջ զինվորական վաշտ, որ և գրավում է գլխավոր փողոցները և հրապարակները...»: Ապրանքների թանկացումները, իրոք, զգալի են եղել: Դրանց վերաբերյալ բողոքի կենդանի զրույցները գտնում ենք Մ. Չմշկյանի հուշերում. «...- Էս ինչ հալի է գցի միր գօզալ քաղաքը գալաւէն, - ասում էր Գապինի. տղա Վանօն, - էրկու գրվանքէն մէ շայով միս էինք առնում, հիմի 4-5 կապիկ ին շինի. 10 ձուն մէ շայի էր, հիմի 6-7 է. իրիք շայով լաւ արթար եիղ էինք առնում, հիմի հինգ-վից շայի է դառի, իրիք շանուց խիզիլալէն վից շայի ին շինի. հալբաթ կունիղանան խալխը, բաս ի՞նչ կօնին: - Վանօ ջան, Վանօ, - ընդհատեց Էմինինց Եօվանէն, - հինգ ջուխտ մինձ-մինձ գիղաքունիքը մէ աբասով քանի ջէր ինք առի: - Էտ ուր իս ասում, - շարունակեց Գապինի տղէն, - էն մարտ ամսուայ բռնած թարթի դօշիրը վուր գրուանքէն երկու շայով առնում էինք ու իբ կտրում վուղճ մաթրաթը եիղով լքցւում էր: Հացը էրկու կապիկ էր, շատ վուր թանգացիլ էր էրկու գրուանքէն մէ շայի, էն էլ աճը տուող ու սիպտակ Դուռնուկու ու Շորագալու ալրեմէն: Գինին հօ՛ թունգին իրիք շայի, ան մէ աբասի, ինչքան գուզիս խմէ, անարատ գինի, հիմի կի վից շայի ին շինի: - Առաջ մէ մանէթով, - ասում էր Օհանջանենց տղէն, - էնէնց քոք օչխար կուառնէինք, վուր չուրս տուն փայ կօնէինք, էրկու օր եօլլա կերթէինք, հիմի կի մէ մանէթը մէ օրը մէ օջախի հերիք չէ գալի: - Էրէգ մէյդնումը խալխը խիստ էին ղնամիչ անում գալաւին ու իրա բազարնիկ Բաժբէուքովին, դրանց գլխին մէ գել կու ձևին, - մէջ ընկաւ Գէմչունց Օհանէզը: - Դրանց ճաշը մէ լաւ վուր էփին, խիստ լաւ կուլի, էսէնց թանգութին կուլի վուր գցիլ ին, - առաջ եկաւ Զառափ Կակօն, - քաղաքը դրանք ին քանդում, հիմի էլ ասում է թազա «տակսա» ին ուզում դնի ուտելէղէնի վրայ, շներու, ձիաներու, էշերու, դուռն ու ակօշկի վրայ էլ նուր-նուր խարջիր ին ուզում բարցի, հալբաթ վուր խալխը ղալմաղալ կօնէ: Էս միր մուէթա. խօրօմ իմիրիլնիրն էլ հօ հէնց մէ մահանի ին մնում, ուր մէ ղալմաղալ սարքին, պարապ-սարապ ման ին գալի, ճանգնիրը մէ բան էգէբա գցին...»: Տարիներ անց Պռոշյանը գրել է. «...Համքարին հասկացրել էին, թե քաղաքագլուխը քո թշնամին է, և նա անկարող լինելով թափանցել գործի ներքին պատճառի մինչև խորքը, հույսն յուր ուժի վրա դրած, փութացել էր Լինչի դատաստան կատարել: Եվ, իհարկե, ի՞նչ կարող էր համքարը հասու լինել Շերմազանյանցի դեմ լարված դավադրություններին, որոնք ոչ այլ ինչ էին, ինչպես վերջը խելացի մարդիկը մեկնեցին, եթե ոչ մոքալաքության և ախալմոսուլության կնճռալից մրցումը...»: Գ. Շ. Վարդանյանցի պնդմամբ համքարներին խռովության դրդած ու ներշնչած անձինք հիմնականում մի քանիսն էին: Դրանց վերաբերմամբ Գ. Շ. Վարդանյանցը քննչական հանձնաժողովին ներկայացրել է իր տեսակետը. «...Նա (Շերմազան-Վարդանովը) պնդում է, որ պատվավոր քաղաքացիների դասին պատկանող անձինք, դրդված իրենց շրջապատի շահերից և անձնական թշնամությունից դեպի Շերմազան-Վարդանովը... գրգռեցին համքարներին իշխանությանն ընդդիմադրելու, մինչդեռ նրանց նպատակն էր նրան` (Շերմազան-Վարդանովին) վայր ձգելը քաղաքագլխի պաշտոնից, նրա գույքի հափշտակունը և նույնիսկ նրա սպանությունը: Այս մտադրության ամենագլխավոր շարժիչը, Վարդանովի բացատրությամբ, արքունի խորհրդական (նադվորնի սովետնիկ) Գրիգոր Իզմիրովն էր, որը պատվավոր քաղաքացի էր իր ծագումով, իսկ սրա համախոհներն էին Թբիլիսիի նահանգական ատյանի խորհրդական, արքունի խորհրդական Գաբրիել Սունդուկյանը, բժիշկ Ռոտինյանցը, բնակարանային վերակացույի օգնական Սոլաղովը (երեքն էլ քաղաքացիներ են ծագումով), Ռոտինյանցի և Սունդուկյանի հետ տպարան պահելու ընկերակցության մեջ գտնվող Թիֆլիսի քաղաքի հասարակական վարչության անդամ Համբարձում Էնֆիաճյանցը, Էնֆիաճյանցի տպարանում տպվող «Մեղու Հայաստանի» թերթի խմբագիր Պետրոս (բնագրում` Պետրուս) Սիմոնյանցը և պատվավոր քաղաքացիներ` Նազար Նազարբեգովը, Եգոր Փրիդոնովը, Դանիել Իզմիրովը, Արտեմ Բայսողոլովը և ոմն Գեվո Գոզալովը: Այս անձանց մեղադրելու համար Շերմազան-Վարդանովը առաջ է բերում հետևյալ հանգամանքները. 1. Գրիգոր Իզմիրովի դեմ. ա. Իզմիրովը, Սունդուկյանի հետ միասին, ստեղծում էր անբավականություն նրա` Շերմազան-Վարդանովի դեմ քաղաքացիների և նորաբնակ քաղքենիների կողմից... բ. Իզմիրովը թեմական առաջնորդ Մակար եպիսկոպոսի մոտ նրա` Վարդանովի հետ խոսելիս սպառնացել է ոչնչացնել նրան... Իզմիրովն իրեն տանը հասարակություն էր հավաքում և հավատացնում, իբր թե նա` Շերմազան-Վարդանովը` ձգտում է հայերին պրավոսլավ դարձնի, ուստի և հենց ինքն Իզմիրովն իբրև հասարակության հավատարմատար Էջմիածին էր ուղարկվել այս մասին Սինոդին հայտնելու համար. դ. Էջմիածին մեկնելուց առաջ Իզմիրովը նախկին քաղաքագլուխ Փրիդոնովի հետ միասին երկու անգամ հավաքել են համքարներին, առաջին անգամ Նորաշեն եկեղեցու գավթում, երկրորդ անգամ Խոջիվանքի գերեզմանատանը, նպատակ ունենալով գրգռել ժողովուրդը Վարդանովի դեմ, որի համար նրան` Իզմիրովին և նրա համախոհներին այս գործում` Էնֆիաճյանցին ու Սիմոնյանցին և ուրիշներին նահանգապետն արել է հանդիմանություն և խիստ զգուշացում ապագայում այդպիսի գործողություններից հեռու պահելու համար... Բացի սրանից, Շերմազան-Վարդանովը նշում է նաև մի հանգամանք, որը վկայում է չինովնիկ Իզմիրովի միտումի մասին ժողովուրդը գրգռելու համար: Նա ասում է, որ Իզմիրովը գրգռում էր համքարներին Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալյանցի և նախկին քաղաքագլուխ Միրիմանովի դեմ... 2. Գաբրիել Սունդուկյանի և նրա քենակալ բժիշկ Ռոտինյանցի դեմ Շերմազան-Վարդանովն առաջ է բերում նրանց կայքի վրա արգելք դնելու պատճառով: Բացի դրանից, նա (Շերմազան Վարդանովը) մեղադրում է Սունդուկյանին, Իզմիրովի Էջմիածին գնալու պահին կեղծ լուրեր տարածելու մեջ, իբր թե Թիֆլիսի քաղաքացիները պիտի վճարեն առևտրային մաքս այստեղ առևտրով պարապող օտարերկրացիների հետ հավասար, և թե նրան` Վարդանովին` սպառնալու մեջ նրա (Սունդուկյանի) քենակալ բժիշկ Ռոտինյանի կայքի վրա արգելք դնելու առթիվ. սակայն ապացույց առաջին մեղադրանքի համար չներկայացրեց, իսկ վերջինի առթիվ հենվեց նահանգապետի վրա, որի ներկայությամբ Սունդուկյանը սպառնացել էր նրան` Վարդանովին...»: Քննիչ կոմիսիան, ծանոթանալով նշված անձանց դեմ մեղադրանքների հետ, գտել է, որ նրա տրամադրության տակ եղած նյութը հիմք չի տալիս, որպեսզի «բժիշկ Ռոտինյանը, «Մեղու Հայաստանի» թերթի խմբագիր Պետրոս (բնագրում` Պետրուս) Սիմոնյանցը և Թբիլիսում նահանգական ատյանի խորհըրդական, արքունի խորհրդական Գաբրիել Սունդուկյանը, քննության տակ առնվեն և կալանքի ենթարկվեն», մինչև որ «հետագա հետաքննությամբ կպարզվի սրանց առնչությունը գործին (այսինքն` ելույթին) ավելի ևս հաստատունությամբ...»: Անուղղակի կերպով Գ. Շ.–Վարդանյանցի` իբրև քաղաքագլխի գործունեության որոշ դրվագներ լրացվում են նաև համքարների խռովության կազմակերպիչների վերաբերյալ ոստիկանության կազմած տեղեկագրերի շնորհիվ. «... – Քաղվածք Թբիլիսիի ավագ ոստիկանապետի գաղտնի հետախուզությունից Թբիլիսում 1865 թվի հունիսի 27 և 28 պատահած անկարգությունների գործի առթիվ: Պետրոս (բնագրում Պյոտր) Շանշիև (հեղինակ «Երկու խոսք համքարների մասին» բրոշյուրի): Ուսանել է Դորպատի և Պետերբուրգի համալսարաններում: Եղել է ուսուցիչ Թբիլիսիի և Շուշվա հայ-լուսավորչական սեմինարիաներում, որտեղից էլ, չնայած ազդեցիկ անձանց պաշտպանության, հեռացված է հակակառավարչական և հակակրոնական գաղափարներ տարածելու համար, որոնք արտահայտվում էին նրա մեջ, որ քարոզում էր հայոց ազգի ազատության ու անկախության և կրոնական մի շարք ռեֆորմների մասին: Այժմ նա աշխատակից է «Մեղու Հայաստանի» թերթի, որը հրատարակվում է հայերեն լեզվով: Մշտական գրագրություն է պահպանում Բազելի և այլ գիտնականների հետ: Պետրոս (բնագրում Պյոտր) Սիմոնյանց: Ուսանել է Դորպատյան համալսարանում: Եղել է նաև ուսուցիչ Թբիլիսիի սեմինարիայում և հեռացվել է նույն պատճառներով, որով հեռացված է նրա ընկեր Շանշիևը: Ծագումով Դոնի Նախիջևանիցն էր: Հետագայում Սիմոնյանցը ծայրահեղ չքավորության մեջ էր գտնվում, բայց ասում են` երեք տարի սրանից առաջ, Թբիլիսի էր եկել Օքսֆորդի համալսարանից անգլիացի Ժորժ Վիլյամը, որն իջել էր պատվավոր քաղաքացի Խատիսովի (բնագրում` Խատիսով) որդու Խատիսյանցի (բնագրում` Խատիսյանցի) մոտ, ուր ապրում էր և այժմ ապրում է Սիմոնյանցը, ճանապարհորդում էր երկրում Սիմոնյանցի հետ միասին, երկու շաբաթ ապրեց Էջմիածնում և նրա գալուց հետո, Սիմոնյանցը փողատեր դարձավ և սկսեց շատ լավ ապրել: Այժմ Սիմոնյանցը խմբագիր է «Մեղու» հայերեն թերթի: Հայերեն «Մեղու» թերթը տպագրվում է Համբարձում Էնֆիաճյանցին, Գաբրիել Սունդուկյանին և բժիշկ Ռոտինյանցին պատկանող տպարանում: Գաբրիել Խատիսյանց (պատվավոր քաղաքացի Խատիսովի որդի): Դորպատյան համալսարանի սան, առաջին երկուսի ընկերը, ուսուցիչ էր Թբիլիսիի հայ – լուսավորչական սեմինարիայում և հեռացվել է նույն պատճառով, ինչպես և առաջին երկուսը. այժմ նա «Մեղու» թերթի աշխատակից է: Երեքն էլ գրագրություն ունեն այլ և այլ ագենտների հետ արտասահմանում: Սրանց խմբին են պատկանում. Գրիգոր Իզմիրով, Համբարձում Էնֆիաճյանց, բժիշկ Ռոտինյանց և նահանգական ատյանում ծառայող Գաբրիել Սունդուկյանը: Առաջին երեքը շատ զգույշ կերպով աշխատում են տարածել հայկական բոլոր լավ ընտանիքներում (բնագրում` տներում) գաղափարներ ազատության մասին, պարսավում են մեր կառավարության գործողությունները, ներշնչում են ատելություն դեպի այն և հորդորում են ուղարկել երեխաներին ուսանելու արտասահման և առանձնապես Բազել: Իզմիրովը և Էնֆիաճյանցը նույն ոգով ազդում են ժողովրդի վրա, ամբոխի հասկացողությունների համեմատ նրանց շահերի ոգով, ցուցաբերելով կառավարության կողմից մտցվող ծանրաբեռնիչ հարկերը, միաժամանակ վախեցնելով (բնագրում` րեկրուտչինայով) և նրանով, որ կառավարությունը հաստատապես ձգտում է նրանց փոխի պրավոսլավ դավանության և վերջնականապես ստրկացնի ամբողջ հայ ժողովուրդը: Բժիշկ Ռոտինյանց. Նույնպես սան է Դորպատյան համալսարանի և բժշկի (մեդիկի) դիմակի տակ լինում է ամեն տեղ և տարածում է ժողովրդի մեջ նույն գաղափարները, ինչով նաև պարապում է Սունդուկյանը, իսկ Սունդուկյանի գլխավոր դերը կայանում է նրա մեջ, որ նա պարտավոր է տեղեկանալ` հսկո՞ւմ են արդյոք նրանց գործողություններին, գաղտնի և տեղական ոստիկանությունները, և, ինչպես ասում են, այս ուղղությամբ նա հասցնում է հասարակությանը բավականին հաստատ և ստույգ տեղեկություններ: Սկզբներում, մինչ քաղաքագլուխ ընտրվելը, Գալուստ (բնագրում` Կալուստ) Շերմազան-Վարդանովը ևս գտնվում էր այս հասարակության շրջանում և քաջ ծանոթանալով նրանց ձգտումներն, գաղափարներն և նպատակներն, քաղաքագլխի կոչման մեջ նշանակվելով, այս հասարակությունից անջատվեց, սկսեց նրանց ևս հորդորել, թողնել այդ գաղափարները, գտնելով այդ անոգուտ և վնասակար: Հասարակությունը, իհարկէ, չընդունեց նրա առաջարկները, ծայր աստիճանի զայրացավ նրա դեմ, քանի որ նա տեղեկացավ նրանց մտադրությունների մասին և դավաճանեց նրանց: Այս մոմենտից սկսեցին նրանից վրեժ առնել հայերը, որոնք սկզբում նրա նշանակելու անկանոնության պատրվակով, խնդրում էին իշխանությունից փոխել նրան: Իսկ երբ այս նրանց չհաջողվեց, դիմեցին այն միջոցին, որ տեղի ունեցավ հունիսի 27-ին»: Ժանդարմական զորամասի (կորպուսի) 6-րդ շրջանի վարչության պետի գաղտնի զեկույցը (ռապորտը) կովկասյան փոխարքայի պաշտոնակատարին 1865 թվի սեպտեմբերի 10-ին N 119: «Սույն տարվա հունիսի 27-ին և 28-ին Թիֆլիսում տեղի ունեցած անկարգությունները քննելու համար կազմված քննիչ կոմիսիայի նախագահը սեպտեմբերի 4-ին N 116 գրությամբ ուղարկեց ինձ քաղվածք ավագ ոստիկանապետի կողմից այս գործի վերաբերյալ գաղտնի հետախուզությունից, ի հետագա իմ տնօրինության: «Ներկայացնելով այդ քաղվածքը բնագրում ի բարեկեցություն ձերդ պայծառափայլության, ավելացնում եմ, որ այլ անձանց թվում հիշատակված Գաբրիել (բնագրում` Գավրիլո) Սունդուկյանն ուրիշներից առավել հայտնի է ինձ իբրև ազնիվ սկզբունքների տեր մարդ, բարեմիտ և այնքան խելոք, որպեսզի պարզ հասկանա հայ ժողովրդի կացության ոգուտը մեր կառավարության բարերար օրենքների ներքո, իսկ մնացած անձինք, թեև ինձ ավելի քիչ են ծանոթ, սակայն` նայած նրանց կրթությանը, կարծում եմ, որ նրանք ևս խորթ չեն նույն մտքերին, որոնք բխում են նրանց արդի անդորությունից և բերկրությունից»: «Նախկին քաղաքագլուխ Գալուստ (բնագրում` Կալուստ) Շերմազան-Վարդանովը, որքան գիտեմ, հայտնի է իբրև ոչ բարեմիտ և ոչ բարեխիղճ մարդ, որքան էլ նա այս անձանց մեղադրում է անհիմն կերպով և սա իրավունք է տալիս կարծելու, որ այս արարքով, որ գուցե նրա անձնական շահերից են բխում, ցանկանում են խոտորել իրենց այն կասկածը, որ գուցե ծագի նրա սեփական հանցավորության նկատմամբ, և այս պատճառով չեմ կարող հավատ ընծայել նրա ասածին, որ անհիմն և օրենքով անընդունելի է, մանավանդ անել որևէ կարգադրություններ, որոնք իմ պաշտոնեական պարտականությունների շրջանից դուրս են...»: 1888 թ. Գ. Շ. Վարդանյանցի տրամադրած կարևոր նյութերի շնորհիվ բժիշկ Արամյանցը հաջողությամբ ամբողջացնում է «Պարսկա-Հնդկական հնադարան» աշխատությունը: Վերջինս արժանանում է «Իզմիրյան» մրցանակի: Համքարների խռովության ճնշումից հետո կառավարությունը ստիպված քաղաքագլխության պաշտոնից հեռացնում է Գ. Շ. Վարդանյանցին: Սակայն վերջինիս համար՝ որպես մտավորական և գրչի մարդ, ամենածանր հոգեկան հարվածն իր ստեղծած գրատան ոչնչացման փաստն էր: Որոշ ժամանակ անց նախկին քաղաքագլուխը, այնուամենայնիվ, կարողանում է վերստին լծվել գրական մշակութային գործունեության: 1875-1878 թթ. ընթացքում հոդվածաշարերի տեսքով լույս են ընծայվում Գ. Շ. Վարդանյանցի մի քանի աշխատությունները: Գ. Շ. Վարդանյանցի ուսումնասիրությունների պսակը, թերևս, պարսկահայ գործիչների պատմությանը նվիրված հատորն է: 1889 թ. մայիսի 30-ին Գ. եպիս. Սրվանձտյանցն այդ աշխատության առթիվ, որն ուներ «Նյութեր ազգային պատմութեան համար» վերնագիրը, նշել է. «...Ո՞վ է այն գրագէտ եւ գրասէր հայն որ լսած չլինի Գ. Շիրմազանեանի անունը, հանդիպած չլինի նորա զանազան ճաշակով եւ պիտանի նիւթերով գրած բանաստեղծական, պատմական, նկարագրական, թարգմանական, քննադատական եւ այլ բազմադիմի երկասիրութեանց զորս ի լոյս հանած Ռուսահայոց պարբերական հանդէսներու եւ լրագիրներու միջոցաւ: Նա քաջածանօթ է նաեւ Տաճկահայոցս Արշալոյս Արարատեան եւ Մասիս լրագրոց վերծանողաց եւ այլն: Կէս դարէն աւելի է որ սկսած է նա գրիչ գործածել, եւ այսօր իւր պատկառոլի եւ լիացեալ աւուրց մէջ կընծայէ ազգին մի գործ, որ նշանաւոր է ամենայն հանգամանօք: Իւր այս գործոյն հիմն դրած է 1832 ամին, եւ գլուխ հանած 1863 րդ ամին, իսկ 1865 յունիս 28-29 ին երբ Թիֆլիսի մէջ տեղական քաղաքական փոթորիկ մը ծագեցաւ, այդ արկածին զոհ գնաց Գ. Շիրմազանեանի ամբողջ գրատունն: Աւաղ այնքան անգին կորստեան: Գ. Շիրմազանեանի գրքատունը ոչնչանալուն հետ անհետ եղած է իւր այս պատրաստած գործը, զոր դառնութեամբ սրտի ոտէպ-ստէպ կը յիշատակէ, որ կը պարունակէր վաթսունէն աւելի հայ անուանց կենսագրութիւնը բազմակողմանի եւ ճոխ նկարագրուած: Յետ այնորիկ վերստին ի Պարսկաստան գնալով, ի նորոյ կը ձեռնարկէ գրել իւր սիրելի նիւթերը, զորս բաժանած է երեսուն եւ ութ գլխոյ...»: Նույն թվականին աշխատությունն արժանանում է «Իզմիրյան» մրցանակի: Նույն թվականին աշխատությունը ներկայացվում է «Սահակ-Մեսրոպյան» մրցանակաբաշխության «Իզմիրյան կտակի գործադիր մնայուն հանձնաժողովին» և շահում մրցանակը (600 ռ. դրամական պարգևատրումով հանդերձ): Գ. Շերմազանյանցը վախճանվել է 1891 թ., Օռլովի մարզի Զալեսնոյե գյուղում և ամփոփվել տեղի եկեղեցու բակում:

«Բազմավէպ», 1847, էջ 94: Տե՛ս նաև՝ «Արձագանք», 1891, N 41: Երեմեան Ա., Թատրոնը Թիֆլիսում, «Բազմավէպ», 1934, էջ 89-91: Մեծ-Ծուռ փողոցը հետագայում վերանվանվել էր Լերմոնտովի անվան: Տունը (N 4) սկսվում էր Վելիամինովսկայա (հետագայում՝ Ձնելաձե) փողոցի անկյունից և իջնում մինչև Աբաս-Աբադյան հրապարակի՝ Մուղնու առաջին փակուղին (նշվ. հոդվածը, էջ 91): 1909 թ. այդ տունը պատկանում էր ագուլիսեցի Միքայելյանցին («Հովիւ», 1909, N 42, էջ 669): Թատերական գործիչ Տեր-Գրիգորյանի (Վանո) ձեռագրերից մեկում պահպանվել է «Շերմազանենց» տան նկարագրությունը. «Դա ունէր մի մեծ բակ՝ կիսաշրջանաձեւ սանդուխով, որը տանում էր մեզ ընդարձակ նախասենեակը, այնտեղից ապա մտնում էիք պարսկական ոճով շինած գեղեցիկ և մեծ դահլիճը: Այդ քառակուսի դահլիճը ունէր (ամբողջ դարպասը) 30-32 մեդր երկարութիւն ու լայնութիւն և 10 մեդր բարձրութիւն: Պատերը զարդարւած էին պարսկական նկարներով ու գաջէ նուրբ ծեփերով, իսկ առաստաղը հանգչում էր ընկուզի փայտէ երկու հաստ սիւների վրայ, ունէր մեծ, կիսագնդաձեւ ոսկէզօծ մեխեր. մէջտեղից կախւած էր բազմաճիւղ մոմակալներով ապակէ մի մեծ և գեղեցիկ ջահ» (նշվ. հոդվածը, էջ 91): Ի դեպ, «դարբաս»-ների մեծ թիվ կար հատկապես Նորաշենի Սբ. Աստվածածնի մերձակայքում. «…որովհետև հարուստ հայ ժողովրդով էր շրջապատած և այդ դարբասները հասան մինչև Վելիամինովսկի փողոցը» («Հովիւ», 1909, N 42, էջ 669): Դեռևս 1819 թ. փետրվարի 25-ին Հ. Շերմազան-Վարդանյանցը կառուցվելիք Ներսիսյան դպրոցին նվիրել էր 165 ռուբ., իսկ 1824 թ. Գ. Արծրունու հետ մեկտեղ ընտրվել էր նույն դպրոցի հոգաբարձու և տնտեսական (նաև` կալվածների) մասի կառավարիչ (տես` Երիցեանց Ա., Պատմութիւն 75-ամեայ..., էջ 51, 58, 116): “Кавказ”, 1856, N 29 (Библиотека Галуста Шермазанянца): Վանեցի մահտեսի Կոսպար Բարսեղյան Չարուխչյանը վախճանվել է 1824 թ. Թիֆլիսում (նշվ. աշխ., էջ 57): Նշվ. աշխ., էջ 261: Երեմեան Ա., Ռուսահայ թատրոնի պատմութիւնը (սկզբից մինչև 70-ական թւականը), «Բազմավէպ», 1933, էջ 30: Երեմեան Ա., Թատրոնը Թիֆլիսում, էջ 90-92, 94: «Կռունկ Հայոց Աշխարհի», 1862, N 1, 1863, N 2: Տե՛ս նաև Աղաբեկեան Մ., Հայկական թատրոնի անցեալը, «Փորձ», 1879, N 10, էջ 63: Երիցեանց Ա., Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնը եւ Կովկասի Հայք XIX – րորդ դարում, մասն Բ, Թիֆլիզ, 1895, էջ 472: Մատենադարան, ձեռ. N 3045, 8810: Հրատ. Աս. Մնացականյանի ներածությամբ և ծանոթագրություններով («Գիտական նյութերի ժաղովածու», 1950, N 2, էջ 99-178): «Կովկաս», 1846, N 19: «Կովկաս», 1847, N 25: «Բազմավէպ», 1847, էջ 94-95: «Կովկաս», 1847, N 24, 27, 28: Տես նաև` Մնացականյան Աս., Հայտնաբերված է Գ. Շերմազանյանի, Խ. Աբովյանի դասընկերոջ, կոմեդիայի երկու ձեռագիր, «Գրական թերթ», 1948, N 37: Նաև` Զարյան Ռ., Մի նորահայտ պիեսի մասին, «Սովետական գրականություն և արվեստ», 1952, N 5: “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том XI, էջ 925 (բնագրում՝ “…решилась занять у частных лиц деньги и построила в дарбазе Тифлисскаго гражданина Вартанова (Шермазанова) временный театр…”): “Кавказ”, 1856, N 29, էջ 115-116; N 30, էջ 119-120; N 31, էջ 124 (Библиотека Галуста Шермазанянца): նաև` “Кавказ”, 1856, N 51: Այս աշխատությունը հրատարակվել է հեղինակի մահվանից 23 տարի անց: Տե՛ս նաև Հովհաննիսյան Ա., Գ. Ախվերդյան և Գ. Շերմազանյանի նամակափոխանակությունը Վրաստանի և Պարսկաստանի համքարությունների մասին, «ՊԲՀ», 1963, N 2, էջ 187-215: «Մեղու Հայաստանի», 1861, N 40, էջ 500: Պիեսների առթիվ բանասեր Ա. Երեմյանը նշել է. «...Իրական կեանքից վերցրած մի պատկեր է: Այնտեղ Շերմազանեանցն յաջող վրձինով գրել է հին և նոր սերնդի կենցաղային պայքարի պատմութիւնը: Այնտեղ ձեր աչքերի առջեւ նահապետական կենցաղի զոհերն իրենց հոգեկան ծանր ապրումներով և տանջանքներով այնքան կենդանի են պատկերանում, որ դուք հերոսուհիների հետ նւասւշին ապրում էք և տանջւում: Շերմազանեանցը նոյնքան վարպետ վրձինով է նկարել նաեւ «Ազգային հարսանիքը»: Դա կենցաղային մի պիէս է, որ հանդէս է գալիս մի ամբողջ ժողովուրդ իր նահապետական ուրոյն կենցաղով, սովորութիւններով, պարերով, երաժշտությամբ: Այդ գծերի, նրանց հայեացքների և մտքերի հետ...» (Երեմեան Ա., Ռուսահայ թատրոնի պատմութիւնը, «Բազմավէպ», 1934, էջ 298): Տե՛ս նաև նույնի` նշվ. հոդվածի շարունակությունը («Բազմավէպ», 1935, էջ 154-155): «Կռունկ Հայոց Աշխարհի», 1861, N 4, 6: Մանուկյան Ս., Պռոշյան Պ., Երևան, 1964, էջ 443: Այդ մասին Պ. Պռոշյանը գրել է. «Այն օրվա Թիֆլիսը բաղկացած էր երկու տարրերից` բնիկներից և նորեկներից: Հաշվի մեջ չեն առնված, անշուշտ, ծառայող և ազնվական դասակարգերը, որոնք քաղաքի գիժ մոզիներն էին և մասը չունեին վճարելիք քաղաքային հարկերին. ըստ առածին` «մեջ ուտում էին, ափափ` ման գալիս»: Բնիկ կամ բնիկացած թիֆլիսեցին փքուն գոռոզությամբ արհամարհում էր նորեկ կամ ախալմոսուլի եկվորներին, և ամեն դեպքում նրան ճնշում ու ծաղրում: Քաղաքային վարչություն, քաղաքի վրա բարձր հոգատարություն բնիկների կամ մոքալաքների ձեռքն էր, ձայն ու իրավունք սրանց սեփականությունն էր, իսկ ախալմոսուլիքը միայն ստորադրյալներ և անձայններ էին: Բայց, ախար, փոխվել էր ժամանակը. մի օր, գուցե, մինչ նորեկների թիվը սակավ էր, այդպես էր պատշաճ, իսկ հիմի վերջիններս աճել և բնակալել են և իրանց անբռնաբարելի իրավունքն են համարում իրանց անդրանիկ եղբայների հետ միասին կրել քաղաքային ծանրության և իրավունքի լուծն ու արտոնությունը (Ս. Մանուկյան, Պերճ Պռոշյան, նույն տեղում), իսկ պրոֆ. Լ. Մելիքսեթ-Բեկը համքարների ապստամբությանը նվիրած իր մի առանձին ուսումնասիրության մեջ նշել է. «...19-րդ դարու կեսից սկսում է խորանալ անտագոնիզմը երկու խավերի միջև, որոնցից մեկը ֆեոդալական կարգերի հետ «ընտելացած» համքարությունն էր իր կաստայական կազմակերպությամբ, ադաթներով, ծեսերով, սովորություններով, հասկացողություններով և ըմբռնումներով, իսկ մյուսն այսպես կոչված «նորեկ» (ախալմոսուլի) կամ «դրսից եկած» (զարեշե) արհեստավորներն էին, մեծ մասամբ ռուսներ և օտարազգիներ (եվրոպացիներ), որոնք համքարության մեջ մտնելուց խուսափում էին: Եվ ահա այդ երկու խավերի միջև սկսվում է պայքար: Համքարությունը, որպեսզի չկորցնի իր «դարավոր» մոնոպոլ դրությունը շուկայում, աշխատում է դուրս քշել նորեկներին կամ թե չէ ստիպել սրանց կցվել համքարություններին և ենթարկվել վերջիններիս բոլոր կարգադրություններին ու այդպիսով կախումն ունենալ համքարություններից: Մյուս կողմից, ցարական կառավարությունն ամեն կերպ հովանավորում է «նորեկներին»` տալով նրանց զանազան «մենաշնորհներ», որոնք սակայն տարբերվում էին համքարների ձեռք բերած հնավանդ մենաշնորհներից: Համքարությունները պայքար էին մղում «նորեկ» արհեստավորների դեմ և պահանջում հավասարեցնել վերջիններին իրենց հետ: Միաժամանակ համքարություններին վիճակվում է պայքար մղել և այն նորածին բուրժուազիայի դեմ, որն արդեն նկատելի ճեղքվածք էր առաջ բերել տնտեսական կյանքի մեջ թե քաղաքի և թե գյուղի մասշտաբով. այդ ճեղքվածքն ավելի ևս խորանում էր շնորհիվ օրավարձով աշխատող ձեռքերի աճման: Հովանավորելով այսպես կոչված «նորեկներին» և բուրժուական տարրերին, ցարական կառավարությունը, այնուամենայնիվ, չեր համարձակվում բացահայտ կերպով պայքարել համքարական կազմակերպությունների դեմ, որոնք իրենց վաղեմի ըմբռնումներով և ադաթներով դեռևս սերտ կապված էին քաղաքի ազգաբնակչության մեծամասնության հետ և որոնց դեմ դուրս գալը կարող էր բարդություններ առաջ բերել: Այդ է պատճառը, որ մի շարք դեպքերում, երբ բուրժուազիան հարց է բարձրացնում կառավարության առաջ համքարությունները վերացնելու համար, կառավարությունն ընդառաջ չի գնում դրան, գտնելով, որ «այդ հաստատությունը (այսինքն՝ համքարությունը) կվերանա ինքնըստինքյան, երբ կոչնչանան այն պատճառները, որոնք առաջ են բերել նրա գոյությունը, երբ երկիրը կծածկվի հաղորդակցության լավ ուղիներով, երբ կզարգանա արդյունաբերությունն ու առևտուրը»: Մեկ կողմից՝ նորածին բուրժուազիայի ու «նորեկ» արհեստավորների և մյուս կողմից՝ հին համքարության ու պաուպերիզացիայի ենթարկված քաղաքի և գյուղի ցածր խավերի միջև հակասությունները հետզհետե այնքան խորանում են, որ առիթ են տալիս բողոքների, ցույցերի և նույնիսկ ելույթների (Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Համքարների ելույթը Թբիլիսում 1865 թվականին, Գ. Սունդուկյանը և հայ մտավորականները, «Խորհրդային Վրաստան», 1938, N 19, 3 սեպտեմբեր , էջ 2-3): «Բազմավէպ», 1934, էջ 94: “Кавказский календарь на 1867 г.”, Тифлис, 1866, էջ 279: Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 31-32: Մելիքսեթ-Բեկ Լ., նշվ. հոդվածը, էջ 2-3: Ի մի բերելով ելույթին առնչվող առկա նյութերը՝ առավել հակիրճ Շ. Չխեթիան նշել է. «Քաղաքային գանձատան եկամուտներն ավելացնելու և քաղաքի բուրժուական թաղամասերը բարեկարգելու մտահոգությամբ 1865 թ. իշխանությունները հաստատում են 60 հազար ռուբլու լրացուցիչ հարկեր, որոնք ծանրանում են բացառապես աշխատավոր և բնակչության մանր բուրժուական շերտի՝ մանր առևտրականներ, արհեստավորներ, բանվորներ: Նոր հարկերի հավաքման հայտարարությունը ընդվզում է առաջ բերում բնակչության ստորին դասակարգերի շրջանում, որոնց հետաքրքրություններն ու տրամադրություններն արտահայտող համքարները առաջ են բերում պաշտոնական աղբյուրներում «համքարների ապստամբություն» անվամբ հայտնի հզոր շարժումը: Լրացուցիչ հարկերը վերացնելու պահանջով մի քանի օրվա ընթացքում փակվում են Թբիլիսիի բոլոր կրպակները: Քաղաքային չքավորության հետ մինչև տաս հազար մարդ փողոց են դուրս գալիս առևտրականներն ու արհեստավորները և իսկական մարտ տալիս քաղաքային հարուստներին: Քաղաքագլուխ Շերմազան Վարդանովը հազիվ է խույս տալիս մոլեգնած ամբոխից, իսկ իր հրամանների կատարածուն՝ հարկահավաք Բաժբեուկ-Մելիքովը ծեծվում է մահամերձ...» (բնագրում՝ “Заботясь об увеличении доходов казны и благоустройстве буржуазных кварталов города, в 1865 г. власти установили дополнительные налоги в сумме 60 тыс. руб., которые падали исключительно на трудовые элементы и на мелкобуржуазные слои населения, на мелких торговцев, ремесленников и рабочих. Объявление о сборе новых налогов всколыхнуло низшие классы населения, и, выражая их интересы и настроения, амкары развернули мощное движение, известное в официальных источниках под именем “амкарского бунта”. В течение нескольких дней все лавки в Тбилиси были закрыты: амкары требовали отмены дополнительных налогов. Торговцы и ремесленники вместе с городской беднотой в числе до десяти тысяч человек вышли на улицу и дали настоящий бой городским богачам. Городской голова Шермазан Вартанов едва спасся от рассвирипевшей толпы, а исполнитель его приказаний сборщик податей Бажбеук-Меликов был избит до смерти...”) (Чхетия Ш., Армяне в Тбилиси в шестидесятых годах XIX века, “ИФЖ’, Ереван, 1958, N 3, էջ 166): Չմշկեան Մակ., Թիֆլիզը 1865 թ. եւ Կռոյի տղա Մինասը, «Հովիտ», 1915, N 25, էջ 392-393: Մանուկյան Ս., նշվ. աշխ., էջ 443: Մելիքսեթ-Բեկ Լ., նշվ. հոդված, էջ 2-3: «Արարատ», 1888, մարտ, էջ 192: Կենսագրութիւն Սահակ եպիսկոպոսի Սադունեանց, «Մասիս», 1875, N 1759: Մի քանի խօսք Ֆաթ-Ալի շահի վերայ եւ ցուցակ նրա որդիների, դուստրների և թէ նրանք եր՞բ, ին՞չ մօրէ են ծնած, ու՞մ հետ են ամուսնացած և նրանցից ոմանք ին՞չ ձիրքեր և տիտղոսներ են ունեցած, նույնպէս նրա կանանց ինչ ցեղէ, ին՞չ ազգէ լինելն և ին՞չ ձիրքեր կամ տիտղոսներ են ունեցել («Արարատ», 1876, էջ 132-139, 182-188, 214-219, 251-257, 301-305): Ճանապարհորդութիւն Հայաստանումը: Գ. Շ-ի յիշատակարանից հանած: 1842 թիւ 12 օգոստ. Մաղարթա Նախավկա վանքումը («Արարատ», 1877, էջ 17-27, 57-67, 92-102, 134-148, 179-185, 208-221, 254-262, 293-308, 331-336, 370-383, 405-419, 447-460, 1878, 17-29, 46-53): «Անեկդոտներ, զվարճալի զրոյցներ, համառոտ դէպքեր և առակներ մեծ մասամբ ազգային կեանքից առած», ժողովածու, Թիֆլիս, 1878: «Արարատ», 1889, յուլիս, էջ 413-414: ”Кавказ”, 1889, N 190: «Արձագանք», 1891, N 12: «Արևելք», 1891, N 2352: «Մշակ», 1891, N 127: Ի դեպ, մահվան տարեթվի շուրջ կան նաև այլ կարծիքներ (ինչպես օրինակ՝ 1883 թ. Բազմավէպ,, 1934, էջ 96), որոնք, սակայն, աղբյուրներով չեն հաստատվում: Ինչո՞ւ Զալեսնոյե գյուղում, ի՞նչ հանգամանքների բերումով էր նախկին քաղաքագլուխն ու հայ մշակույթի երախտավորը կյանքի վերջին օրերն անցկացրել հայրենիքից այդչափ հեռու, արդյո՞ք աքսորավայրում էր, չգիտենք: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 54-63:

ԵՐԵՄԻԱ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ ԱՐԾՐՈՒՆԻ . Երեմիա Արծրունին ծնվել է 1804 թ. Վան քաղաքում: Նա 9 տարեկան էր, երբ Արծրունիների ընտանիքը փոխադրվում է Թիֆլիս: Այստեղ գիմնազիան ավարտելուց հետո կրթությունը շարունակում է Պետերբուրգում, որտեղ և ավարտում է զինվորական վարժարանը: 1823 թ-ից անցնում է զինվորական ծառայության: 1826-28 թթ. մասնակցում է ռուս-թուրքական և ռուս-պարսկական պատերազմներին. «...1823 թ. անցել է ծառայության Ուլանյան գնդում որպես յունկեր, իսկ 1826-ին արդեն կոռնետ էր...»: «Ռուս-պարսկական պատերազի ժամանակ կօրնէտ Արծրունին մասնակցութիւն ունեցաւ Սարդարապատի, Աբասաբատի և Երևանի կռիւների մէջ: 1828 թւին նա կռւում էր ռուս զօրքերի շարքում իր նախկին հայրենիքի, Օսմանեան պետութեան դէմ, բայց այս անգամ ոչ թէ Կովկասում, այլ Դունայի բանակում»: 1829 թ. Ե. Արծրունին մեկնում է Պարսկաստան և մասնակցում իշխ. Գրիբոյեդովի գլխավորությամբ Թուրքմենչայի դաշնագիրը կնքելուն, ապա Համադանում հանդիպում է պարսից Շահին. «1831 թ. պրն. Պասկևիչի մոտ է նշանակվել արտակարգ հանձնարարությունների իրագործման համար, պրն. Պասկևիչի հեռանալուց հետո մինչև 1835 թ. նույն պաշտոնով մնացել է Կովկասյան կորպուսի բաժնի ղեկավարի մոտ, իսկ 1835 թ. նշանակվել է ռոտմիստր...»: Երբ վերադառնում է Թիֆլիս, հայրը՝ Գևորգ աղան, արդեն վախճանվել էր (1830): Ժառանգելով հայրական կալվածքները (իջևանատունն ու փոխարքայի նստավայրի մոտ գտնվող տունը)՝ Ե. Արծրունին ստանձնում է դրանց կառավարումը. «Իր հօր պէս նա էլ ունէր շինարարական տաղանդ, բայց գերազանցեց նրան խոշոր ու բարդ ծրագիրների կազմելու և նրանցով երկար զբաղվելու տարօրինակ հակումներով, որոնք ապագայում այնքան քայքայեցին նրա գործերը»: 1833 թ. Ե. Արծրունին ստանում է նաև մայրական՝ Պաչավյան-Արծրունիների՝ Վասպուրականում գտնվող կալվածքների ժառանգության պաշտոնապես վավերացված փաստաթղթերը. «Երեմիան այդ հեռաւոր կալուածների համար էլ սկսեց դատ, մէկը այն երկարատև, մեծ և ապարդիւն դատերից, որոնք նրա ամբողջ ուշադրութիւնն էին գրաւում և միայն մեծամեծ ծախսեր էին պատճառում»: 1832 թ. Ե. Արծրունին կառուցել է տալիս մի քանի նոր շենքեր, ինչպես նաև հորից ժառանգած իջևանատան վրա ավելացնում 4-րդ հարկը: Մասնակցում է լեռնաբնակների դեմ սկսված պատերազմին: Շարունակելով զինվորական ծառայությունը՝ 1836 թ. արդեն փոխգնդապետ Ե. Արծրունին աշխատանքի է անցնում ֆինանսների նախարարությունում: Լավատեղյակ Պարսկաստանի դիրքին ու տնտեսությանը՝ Ե. Արծրունին հանձն է առնում ուսումնասիրել Կովկասի և Պարսկաստանի առևտրական կապերի զարգացման հնարավորությունները, միաժամանակ Արծրունուն վստահվում է Անդրկովկասի բոլոր մաքսատների կառավարումը: 1838 թ. Ե. Արծրունին իր մի քանի համախոհ գործընկերների հետ նախաձեռնում է հիմնել առևտրական մի խոշոր ընկերություն, որը պիտի իրականացներ ռուսական արտադրանքի առաքումը Պարսկաստան, Պարսկաստանի հյուսիսային շրջաններից մշակման նպատակով հում հումքի ներկրումը Անդրկովկաս, նաև պիտի զբաղվեր Բաքվի և Շիրվանի նավթահանքերն ու աղի լճերը արդյունահանելով: Ընկերության կանոնադրությունը հաստատվում է Նիկոլայ Կայսեր կողմից: Նույնիսկ նախնական ծախսեր էլ են կատարվում, բայց ի վերջո ընկերությունը չի կայանում: 1830-ական թթ. վերջին Ե. Արծրունուն շնորհվում է գնդապետի աստիճան, և նա նշանակվում է Կովկասյան բանակի գլխավոր ինտենդանտ. «Այդ կարևոր պաշտօնի մէջ ցույց տուեց հազուագիւտ ազնւութիւն և անշահասիրութիւն: Պետական ահագին գումարներ ծախսող այս հիմնարկութեան մէջ նա խիստ կարգ ու կանոն մտցրեց, զսպեց ծառայողներին, հանդիսանալով գանձարանի շահերի անկաշառ պահապան, և այդպէս նա կառավարեց մի քանի տարի, մինչև պաշտօնից հեռանալը»: Ամուսնանում է իշխ. Դավիթ Նազարյանի դստեր՝ Ագրիպպինայի հետ. «Այդ ամուսնութիւնից Երեմիան ունեցաւ, որքան յայտնի է, չորս տղայ և չորս աղջիկ: Տղաներից անդրանիկն էր Գէորգը, որ մտաւ զինուորական ծառայութեան մէջ և մեռաւ երիտասարդ հասակում»: 1831 թ. հունվարի 12-ին Ե. Արծրունին հաստատվում է Ներսիսյան դպրոցի «Կոմիտետ բարեկարգութեան ուսումնարանի Հայոց Տփխիսոց» անդամության կազմում: Նույն թվականին «Ներսէսի համաձայնութեամբ, Երեմիայ Արծրունին փոխարինեց իր հօրը, դառնալով մահտեսի Չարուխճեանի կտակատար: Նա ընտրուեց նմանապէս Ուսումնարանի Կոմիտէի պատուաւոր անդամ»: Մտահոգվելով դպրոցում անգործության մատնված տպարանի խնդրով և այն տեղում աշխատեցնել չկարողանալու պատճառով Ե. Արծրունին տպագրական սարքերը «...տարաւ իւր տուն բանացնելու համար, թէև ոչ իսկ գործ դրեց»: 1840-ական թթ. առաջին կեսին Ե. Արծրունին հրաժարվում է զինվորական ծառայությունից և Մոսկվա փոխադրվելով՝ այնտեղ մնում մինչև 1850-ական թթ. վերջերը. «Հաստատվելով Ռուսաստանի մայրաքաղաքում, Արծրունին ստանում էր Թիֆլիսի իր կալուածների արդիւնքները և նրա ընտանիքը վարում էր արիստօկրատ դասակարգին յատուկ ճոխ կեանք, թէև ինքը, Արծրունին, սիրում էր առանձնակեցութիւնը և ապրում էր, ինչպէս գրում էր իր նամակներից մէկում, ճգնավորի պէս: Անշուշտ, Արծրունու տան արիստօկրատիական շուք տուողը տիկին Ագրիպպինան էր, ծնեալ իշխանուհի Նազարեան»: Մոսկվայում ապրած տարիներին ծնվում են Ե. Արծրունու մյուս որդիները՝ Գրիգորը (1845) և Անդրեասը (1847): Մոտ 1853 թ. վախճանվում է Արծրունու կինը՝ Ագրիպպինան. «Երեմիան նորից չամուսնացաւ, նա աշխատում էր փոխարինել երեխաների մօրը և այդ պատճառով միանգամայն նուիրվեց իր ընտանիքին: 1854 թիւն, երբ սկսվեց Ղրիմի պատերազմը, Արծրունին Մոսկվայում ստացաւ զինուորական մինիստրից հեռագիր թէ նա, Նիկօլայ կայսրի հաճութեամբ, նշանակվում է Ղրիմում գործող բանակի ընդհանուր ինտենդանտ: Որքան էլ պատուաբեր լիներ այդ բարձր ուշադրութիւնը, Երեմիան չը կարողցաւ ընդունել այդ կարևոր պաշտօնը: Նա շտապեց Պետերբուրգ և անձամբ աղաչեց զինուորական մինիստրին ազատել իրան այդ պաշտօնից: Գլխաւոր պատճառը, որ բերում էր նա, այն էր, որ նա ութ երեխայ ունի, որոնց չէ կարող թողնել առանց խնամատարի: Նրա խնդիրքը յարգվեց և նա նորից վերադարձաւ իր ընտանիքի ծոցը»: Ե. Արծրունուն բնորոշ էր խստաբարո մարդու կերպարը. «...Գէորգ Արծրունու որդուն չէին տուած մի գթառատ, քնքշասիրտ մօր յատկութիւնները: Իբրև հայր էլ՝ նա աւելի նման էր իր պարտաւորութիւնները վերին աստիճանի բարեխղճութեամբ կատարող մի զինուորի: Նա պատրաստ էր իր ընտանիքի համար ամեն տեսակ զոհութիւներ անել. նա անապատականի կեանք էր վարում, չէր լինում հասարակութեան մէջ, նրա աշխարհը միայն իր տունն էր, ուր նա կարգադրում էր, ղեկավարում էր, հսկում էր»: 1855 թ. ամռանը Թիֆլիսի վրաց մայր Սբ. Սիոն եկեղեցու մոտ գտնվող Գևորգ աղայի հիմնած իջևանատան շենքը (հայտնի էր «Արծրունու» անվամբ և միաժամանակ քաղաքի հայապատկան 14 մեծ իջևանատների շարքում 2-րդն էր) հրդեհվում է: Վաճառականների վնասը, որոնք այդ իջևանատանը բազմաթիվ խանութներ ունեին, միլիոնների էր հասնում: Աղետի լուրն առնելով՝ Ե. Արծրունին նախ մեկնում է Պետերբուրգ և իշխանություններից խնդրում դեպքի ամենախիստ քննություն, ապա երկար տարիների ընդմիջումից հետո վերադառնում է Թիֆլիս: Վնասները, իրոք, մեծ էին, բայց վերականգնելի. «Գէորգ-աղայի հեռատեսութեան շնորհիւ, - գրում էր նա - կարաւանսարան քաջաբար դիմադրել է կրակին, որի մէջ հալվել էին նույն իսկ պղինձն ու արծաթը»: Ձեռնարկելով իջևանատան վերականգնման գործը և հակառակ չափազանց ծանր ծախսերին՝ Ե. Արծրունին աշխատանքները կարողանում է ամբողջացնել 4-5 ամսվա ընթացքում: Շուտով Արծրունին ձեռնարկում է նաև մի նոր առևտրական համալիրի կառուցման գործը: Դրա համար գնում է նաև հարևանների հողերից որոշ տարածություններ (օր. փոխարքայի այգուց 400 սաժեն, զինվորական շտաբից և այլն). «Մեծ գործի համար մեծ միջոցներ են հարկաւոր: Այստեղ էլ կանգ չէ առնում Երեմիան, գրաւ դնելով կարաւանսարան և գալէրեան Անդրկովկասեան Պրիկազում, 200 հազար րուբլուց աւել պարտք է վերցնում և տարիների ընթացքում գլուխ է բերում շինութիւնը այնպէս, ինչպէս ինքն էր ցանկանում: Շինութիւնը, իսկ որ փառաւոր էր: Մի ահագին վաճառանոց էր դա, քաղաքի առաջնակարգ փողոցի վրա, բաղկացած էր բազմաթիւ խանութներից և սենեակներից: Նա այսօր էլ կայ և զարմացնում է տեսնողին: «Հայկական Աշխարհը» 1867 թւին եւրօպական շինութիւն, քաղաքիս զարդ է դառնում. Պետերբուրգի պասաժը գուցէ սորա անհաւասար հակառակորդ լինի: Ահա ինչ էր անում այդ զինուորականի կամքը, յամառ բնաւորութիւնը»: 1860 թ. Ե. Արծրունու գործնական աջակցությամբ ի նպաստ Վարագ վանքում բացված ուսումնարանի և տպարանի՝ Խրիմյան Հայրիկին է փոխանցվում ժողովարարությամբ կուտակված դրամը, որին ինքն անձնապես. «...ստորագրեց մի խոշոր գումար և աջակցեց նուիրատւութեան»: Նույն 1860 թ. Ե. Արծրունին աջակից է լինում Թիֆլիսում հայկական գրադարանի ստեղծման գործին և ընդգրկվում հիմնադիր անդամների ցուցակում (ինչ-ինչ հանգմանքների բերումով գրադարանը չի բացվում): Առանձնապես խոշոր է Ե. Արծրունու ծառայությունը Ներսիսյան դպրոցի համար նոր կանոնադրություն մշակելու (իր խմբագրությամբ հաստատվում է 1861 թ. Մատթեոս կաթողիկոսի կողմից) ուղղությամբ: Դպրոցի ղեկավարությունը փափագում էր Ե. Արծրունուն տեսնել հոգաբարձության կազմում, որից ինքը, սակայն, հրաժարվում է: 1861 թ. Ե. Արծրունուն շնորհվում է գեներալ-մայորի աստիճան: 1864 թ. Արծրունին վերջնականապես թողնում է զինվորական ծառայությունը: 1867 թ. Թիֆլիսում գործադրության մեջ է մտնում դեռևս 1866 թ. օգոստոսի 14-ին հաստատված քաղաքային կառավարման նոր կանոնադրությունը: Դա համընկնում է Ե. Արծրունու՝ քաղաքագլուխ ընտրվելու հետ. «...այդ ընտրութիւնը գոհութիւն պատճառեց քաղաքացիներին, որոնք նախընթաց տարիներից արդէն լաւ ճանաչել էին նրան իբրև շիտակ, կամքի տէր մարդու»: Քաղաքագլուխ է ընտրվում 1866 թ. դեկտեմբերին քաղաքային իրավասուների ընտրությունների ժամանակ: Ընտրության կապակցությամբ ժամանակի մամուլը նշել է, որ. «Թիֆլիսի ժողովուրդը գիտէ, որ պ. Արծրունին է մի գործունեայ և ազնիւ մարդ, և այս արդէն բաւական է պ. Արծրունու ընտրութեան օրից ազնիւ ծանօթները միմեանց պատահելով շնորհաւորում էին, որ պ. Արծրունին ընտրվել է քաղաքագլուխ»: Ե. Արծրունու պաշտոնավարության ընթացքում՝ 1866 թ. հունվարի 16-ին, բացվում է յունկերական դպրոց, իսկ 1867 թ. հունվարի 2-ին՝ Կովկասյան թանգարանը: Շուրջ երկու տարվա պաշտոնավարությունից հետո՝ 1868 թ., առողջական վիճակի վատթարացման պատճառով Ե. Արծրունին թողնում է նաև քաղաքագլխի պարտականություններն ու հետագայում բավարարվում միայն իրավասուի (քաղխորհրդի անդամ) պաշտոնով: 1872 թ. Ե. Արծրունին առանձին գրքույկով հրատարակում է իր մի զեկուցումը՝ «Խնդիր երկաթէ ճանապարհի վերայ դէպի Հնդկաստան» վերնագրով, որը կարդացել էր նույն թվականի ապրիլին «Տեխնիկական Ընկերության» նիստերից մեկում: Ե. Արծրունու մահից հետո Արծրունիների իջևանատունն անցնում է պետական բանկերից մեկին. «...նրան էր պատկանում Թիֆլիսի հսկայական իջևանատունը, որը ներկայումս անցել է թիֆլիսյան ազնվականական հողային բանկին...»: Վախճանվել է 1877 թ. նոյեմբերի 15-ին և թաղվել Վերայի հայոց գերեզմանատանը: Տապանաքարը ոչնչացված է:

“Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том IX, Тифлис, էջ XVI (բնագրում`“... начал службу в 1823 году юнкером л.-гв. в уланском полку; в 1826 году произведен в корнеты...”): “Акты собранные Кавказскою археографическою коммиссиею”, том VIII, Тифлис, 1881, էջ 303. (բնագրում՝ ”...в 1831 году назначен к гр. Паскевичу для особых поручений; остался после отбытия гр. Паскевича в той-же должности при командире Отд. Кавк. Корпуса до 1835 года; в 1835-же году произведен в ротмистры...”): Լէօ, Գրիգոր Արծրունի, հատոր առաջին, Թիֆլիս, 1902, էջ 56, 60-62: Նաև՝ “Акты ...”, том IX, էջ 52, 303 XVI, 57, 59-60: Երիցեանց Աղ., Պատմութիւն 75-ամեայ ... , էջ 241, 262, 268, 62-63, 65-66: Գրիգոր Արծրունին, որն հետագայում եղավ «Մշակ»-ի հիմնադիրն ու խմբագիրը, Ե. Արծրունու 3-րդ արու զավակն էր, նրանից առաջ Գևորգն ու Սարգիսը վախճանվել էին: «Գարուն», 1866, N4, էջ 249: Ըստ Աղ. Երիցյանի՝ 3, իսկ ըստ Լեոի՝ 5 միլիոն ռուբլի (տես Երիցեանց Աղ., Գրիգոր Արծունու և նրա քսանը հինգ տարւայ գրական գործունեութեան առիթով (1865-1890), Թիֆլիս, 1890, էջ 41: Լէօ, նշվ. աշխ., էջ 69-70, 73-74, 76, 81, 84): Ի դեպ, Արծրունու նվիրաբերած գումարն էր՝ 500 ռուբ. (տես՝ Լէօ, Գրիգոր Արծրունի, հատոր 3, Թիֆլիս, 1905, էջ 11): “Тифлисский листок”, Тифлис, 1909, N 298, էջ 3: «Հայկական Աշխարհ», 1866, N 8-9: “Кавказский календарь на 1867 г.”, Тифлис, 1866, էջ 282: Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 32: Տե՛ս նաև Джабарь М., 35-летие Тифлисской гор. думы, “Тифлисский Листок”, 1909, N 298, էջ 3: 418. “Кавказский календарь на 1868 г.”, Тифлис, 1867, էջ 140: Арцруни И., Вопрос о железной дороге в Индию, “Сборник сведений о Кавказе”, том II, 1872: Նաև՝ առանձին գրքույկով: “Словарь Кавказских деятелей”, 1890, էջ 14 (բնագրում՝”...ему принадлежал в Тифл. громадн. каравансарай, ныне перешедший к тифл. дворянск. земельн. банку...”): Տէր-Աստվածատրեանց Հ., Բառարան հայ կենսագրութեանց 1441-1904, Ա, Թիֆլիս, 1904, էջ 155-156: Տե՛ս նաև Երեմեան Ա., Թիֆլիսի Հայկական Պանթէոններում, «ՀԱ», 1938, էջ 407: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 63-67:

ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ ԱԼԱԴԱԹՅԱՆՑ. Ն. Ալադաթյանցի ծննդյան թվականն անհայտ է: 1856 թ. Թիֆլիսի գիմնազիան ավարտելուց հետո ուսումը շարունակում է Մոսկվայի կայսերական համալսարանում: Արդեն այդ տարիներին Ալադաթյանցը հանդես է գալիս թատրոնի ասպարեզում: 1858 թ. Մոսկվայում հիմնված թատերասիրաց խմբակի համար, որոնք բեմադրում էին հայերեն ներկայացումներ, Ն. Ալադաթյանցը 1859 թ. գրում է «Վա՜յ իմ կորած 50 ոսկի» կենցաղագրական առաջին պիեսը: Վերջինս երկար ժամանակ բեմադրվում է հայկական թատերական խմբերի կողմից, բայց առաջին անգամ ներկայացվում է 1859 թ. հունվարի 27-ին Մոսկվայում՝ Նովայա Բասմաննայա փողոցում գտնվող վաճառական Միքայել Ստեփանյանցի տանը: 1860 թ. Ն. Ալադաթյանցը օժանդակում է «Հյուսիսափայլի» հրատարակման գործին: Մոսկվայում ներկայացված հայերեն մի բեմադրության մեջ 1865 թ., Ն. Ալադաթյանցը ստանձնում է «հարուստ վաճառականի» դերակատարությունը: Համալսարանն ավարտելուց հետո Ալադաթյանցը վերադառնում է Թիֆլիս: 1866 թ. նա ուսուցիչ էր Թիֆլիսի Մարիամյան օրիորդաց ուսումնարանում, միաժամանակ նաև հոգաբարձու Ներսիսյան դպրոցում: 1868 թ. քաղաքային ընտրությունների ժամանակ ընտրվում է ավագ ներկայացուցիչ, իսկ Երեմիա Արծրունու հրաժարականից հետո 1,5 տարի վարում է քաղաքագլխի պաշտոնը: Ն. Ալադաթյանցի պաշտոնավարության շրջանում՝ 1868 թ. նոյեմբերի 8-ին, բացվում է Քաղաքային նոր հիվանդանոցը: 1869 թ. մասնակցում է Գայանյան օրիորդաց ուսումնարանի հիմնադրմանը: Վախճանվել է Թիֆլիսում 1875 թ. հուլիսի 25-ին թոքախտից:

Երեմեան Ա., Ռուսահայ թատրոնի պատմութիւնը, «Բազմավէպ», 1935, էջ 150: Կատակերգության նյութը վերցված էր Թիֆլիսի կյանքից: Ինչպես նշել է Ա. Երեմյանը, պիեսն իր կառուցվածքով թույլ է և մինչև իսկ անարվեստ. «բայց ուշագրաւ է նրանով, որ այնտեղ շօշափւում են ժամանակակից հարցեր, հանդէս են գալիս իրական տիպեր իրենց կենցաղով, բարքերով, աշխարհայացքով և իրենց ուրոյն բարբառով: Այդ բոլորը նշանակալից երեւոյթներ են ժամանակակից ռէպէրտուարի համար...» (Երեմեան Ա., նշվ. հոդվածը, էջ 150-151): Պիեսի և խաղի մասին տե՛ս նաև «Հայկական Աշխարհ», 1867, N 1, էջ 72: Նշվ. հոդվածը, «Բազմավէպ», 1934, N 4, էջ 164: «Մեղու Հայաստանի», 1860, N12, էջ 930: Նաև՝ N 14, էջ 106: Քիշմիշեան Ալ., Հայոց թատրոնը Մօսկւայում 1858-68 թթ., «Տարազ», 1908, N 2: Տե՛ս նաև «Փորձ», 1879, N 10, «Հիւսիսափայլ», 1859, N 1, էջ 76: Արշարունի Ա., Մոսկվայի համալսարանը ու հայ առաջավոր ինտելիգենցիան, Երևան, 1955, էջ 232: «Սովետական Գրականություն», 1956, N6 (164): Հարությունյան Ս., Միհրիդատ Ամերիկյան, Երևան, 1959, էջ 36: Բզնունի Դ., Գրիգոր Ավետյան, Երևան, 1963, էջ 147: Ավչյան Ս., Գրական ակնարկներ, Թբիլիսի, 1978, էջ 225-228: «Բազմավէպ», 1935, էջ 150: “Кавказский календарь на 1869 г.”, Тифлис, 1868, էջ 116: Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 33: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 67:

ԴՄԻՏՐԻ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆՑ. Քաղաքագլուխ է ընտրվել 1869 թ. և պաշտոնավարել մինչև 1870 թ.: Դ. Թումանյանցի կյանքի և քաղաքագլուխ եղած ժամանակաշրջանում նրա գործունեության վերաբերյալ տեղեկություններ չունենք:

Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 67:

ՅԱԶՈՆ ԴՄԻՏՐՅԱՆ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆՑ. Գիմնազիան ավարտելուց հետո 1844 թ-ից անցնում է պետական ծառայության: 1868 թ. ստանում է Թագավոր-Կայսեր պալատի սենեկապետության պաշտոնը, ապա նշանակվում հատուկ հանձնարարությունների գծով փոխարքայի պաշտոնակատար: Ունեցել է կարգային գեներալի աստիճան: Բացի արքունիքում ծառայելուց՝ 1860-ական թթ. սկզբին Յ. Թումանյանցն ակտիվորեն մասնակցել է հայ թատրոնի կայացման գործին: Իշխանը հայոց թատրոնի հովանավորությունը ստանձնել է այն ժամանակ, երբ ինքը բոլորովին զուրկ էր մայրենիի իմացությունից. «Իշխանը ցաւած սրտով ափսոսում է իւր հայախօսութիւնից զուրկ լինելու մասին, խնդրում է կոմիտեին՝ թոյլ տալ իրան շփուել թատրոնականների հետ, ուր ինքը յոյս ունի ծանօթանալ մայրենի բարբառին... Արիստոկրատ՝ բառիս բուն նշանակութեամբ՝ իշխան Թումանեանցը չը գիտելով բնաւ հայերէն խօսք, հեռու կացած ցայժմ հայութեան շրջանից, այսօր կամենում է մեզ նման անյայտ մանուկների հետ գործել» գրել է Պերճ Պռոշյանը: Հայ թատրոնի նվիրյալ Գրիգոր Իզմիրյանի առաջարկով Յ. Թումանյանցը ստանձնում է թատրոնի գլխավոր կառավարչի կամ տնօրենի պաշտոնը. «Իշխան Թումանեանցի մասնակցութիւնը բարձրացրեց հայ բեմի նշանակութիւնը վարչական անձանց շրջաններում և օտարների աչքում...»: Որոշ ժամանակ անց, սակայն, Յ. Թումանյանցը ստանձնում է քաղաքային թատրոնի տնօրինությունը և հեռանում հայ թատրոնից. «Մի քանի ժողովների բացակայութիւնից յետոյ՝ մի երեկոյ իշխանը գալիս է ժողով և յայտնում, որ ինքը ստիպուած է ակամայից հրաժարական տալ իւր համար պատուաբեր հայ թատրոնական դիրեկտօրութեան պաշտոնից, որովհետև մի և նոյն պաշտօնին է կոչուել ինքը քաղաքային թատրոնը կառավարելու...»: Յ. Թումանյանցի հեղինակության և գործունեության շնորհիվ կարճ ժամանակում Թիֆլիսի պետական թատրոնը սկսում է փայլել այնպես, ինչպես հայոց թատրոնը իշխանի տնօրինության շրջանում. «1868-1871 նա կառավարիչ էր Թիֆլիսի թատրոնին, որոյ պատմութեան մէջ այդ շրջանը ամենապայծառն է, մինչև ցայժմ»: 1870 թ. Յ. Թումանյանցն ընտրվում է Թիֆլիսի քաղաքագլուխ. «...վարեց և 1870-1874 թուականի վերջը Թիֆլիսի քաղաքագլխի պաշտօնն և այնպիսի ժողովրդականութիւն ստացաւ այս պաշտօնի մէջ, որ 1874-ին կրկին ընտրվեցաւ 5 տարի ժամանակով, միայն անձնական տկարութիւնը ստիպեց նրան հրաժարուելու»: Նրա օրոք քաղաքային վարչությունը դառնում է ինքնակառավարվող մարմին: Նաև դրվում է «Միքայելյան» արհեստավորաց դպրոցի հիմքը. «...նրա օրոք Թիֆլիսում մտցվեց քաղաքային ինքնակառավարություն և դրվեց Միքայելյան արհեստագործական ուսումնարանի հիմքը...»: 1871 թ. հոկտեմբերի 31-ին բացվում է երաժըշտական դպրոց: 1872 թ. Յ. Թումանյանցը աջակից է լինում Շամախու աղետյալներին, որոնք տուժել էին հունվարի 16-ի երկրաշարժից: 1874 թ. հոկտեմբերի 11-ին հրո ճարակ է դառնում թատրոնի շենքը: Քաղաքագլխի պաշտոնում Յ. Թումանյանցը 2-րդ անգամ վերընտրվում է 1874 թ. դեկտեմբերի 8-ին՝ դարձյալ մեկ քառամյակի համար, բայց 1875 թ. դեկտեմբերի 1-ին հրաժարական է տալիս. «... իշխան Ե. Դ. Թումանօվը հրաժարական է տուել իր պաշտօնից և Թիֆլիսի Դումայի ձայնաւորները պէտք է դեկտեմբերի 14-ին, կիրակի օրը, ձեռք տան նոր քաղաքագլխի ընտրութեան...»: Տակավին քաղաքագլուխ եղած ժամանակ՝ 1873 թ., Յ. Թումանյանցն ընդգրկվում է կառուցվելիք «Հովնանյան» դպրոցի՝ 7 հոգուց բաղկացած նախագահության կազմում. «...ուսումնարանի շէնքի կառուցման և նորա ապագայ գործունէութեան համար մի ծրագիր մշակելու մտքով կազմում է մի յատուկ յանձնաժողով...»: Յ. Թումանյանցը ընդգըրկված էր նաև նույն դպրոցի առաջին հոգաբարձուների կազմում. «Ուսումնարանի հանդիսաւոր բացումը տեղի ունեցաւ 1877 թ. սեպտեմբերի 22-ին և գրաւեց աշակերտուհիների մեծ բազմութիւն: Հոգաբարձական կազմի մէջ, փոքր ժամանակ անցնելուց յետոյ, մի փոփոխութիւն կատարուեցաւ, այն է՝ իշխ. Եազոն Թումանեանը վախճանուեց և նրան փոխարինեց Աղեքսանդր Ստեփանեան Խատիսեանը...»: Հայտնի է, որ 1880 թ. հունիսի 16-ին կայացած արհեստավորաց ակումբի անդամների ընդհանուր ժողովը Յ. Թումանյանին ընտրել էր այդ ակումբի ավագ: Կյանքի վերջին տարիներին Յ. Թումանյանցը զբաղեցրել է արքունի դռան «камергер» պաշտոնը: Վախճանվել է 56 տարեկան հասակում և թաղվել Սբ. Կարապետ եկեղեցու բակում գտնվող Թումանյանցների տոհմական գերեզմանատանը: Սպիտակ մարմարից կերտված գերեզմանաքարը ոչնչացվել է 1981 թ. Սբ. Կարապետ եկեղեցու «վերանորոգման» ժամանակ: 1883 թ. Թիֆլիսի Քաղաքային Խորհրդի հանձնաժողովի որոշմամբ վճռվել էր «Միքայելյան» արհեստավորաց ուսումնարանի դահլիճում դնել Յ. Թումանյանի դիմանկարը, իսկ պատին կախել մարմարե հուշատախտակ՝ հետևյալ գրությամբ. «Իշխանին՝ Յ. Դ. Թումանովին՝ նախկին քաղաքագլխին (1870-1874 թթ.) արհեստավորական ուսումնարանի հիմնադրին. Թիֆլիսի քաղաքային դումա, 1883 թ.»: Հայտնի է, որ 1884 թ. Յ. Թումանյանցի այրին ամուսնու հիշատակին քաղաքի կրթական ծախսերը հոգալու նպատակով նվիրել է 1000 ռուբլի: 1870-1880-ական թթ. Յազոն Թումանյանցի թիֆլիսյան բնակարանի հասցեն էր՝ Նագորնայա փողոց, Էրիվանցովի N 8 տուն (Շահպարոնյանցի դեղատան հարևանությամբ):

Туманов Г. М., Характеристика и воспоминания, книга первая, Тифлис, 1913, էջ 48: Պռոշեանց Պ., Հայոց թատրոնի սկզբնաւորութիւնը Թիֆլիսում, «Թատրոն», N 1, Թիֆլիս, 1893, էջ 49, 62: «Մեղու Հայաստանի», 1883, N 97: Նաև՝ “Словарь Кавказских деятелей”, Тифлис, 1890, էջ 71: 1874 թ. Յազոն Թումանյանցի վերստին քաղաքագլուխ ընտրվելու մասին տե՛ս նաև “Тифлисский листок”, Тифлис, 1909, N 298, էջ 3: “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 33 (բնագրում՝ “...при нем введено в Тифл. гор. самоуправл. и положено основанье михайл. ремесл. училищу...”): «Մշակ», 1872, N 10, էջ 3: “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 34: “Известия Тифлисской Городской Думы”, N 4, Тифлис, 1911, էջ 18: Մի հաղորդման համաձայն հրաժարականի պատճառը առողջական վիճակն էր. «... միայն անձնական տկարութիւնը ստիպեց նրան հրաժարուելու» («Մեղու Հայաստանի», 1883, N 97): «Մշակ», 1875, N 49, էջ 1: «Հովիւ», 1906, N 31, էջ 491: «Հովիւ», 1906, N 33, էջ 523: “Тифлисские Объявления”, 1880, N 124, էջ 1: «Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները», Երևան, 1998, էջ 29: “Новое Обозрение”, 1884, 14.03: “Кавказский Календарь на 1874 г.”, Тифлис, 1873, էջ 190: Տե՛ս նաև նշվ. աշխ., 1879 թ. հրատարակությունը, էջ 157, նաև նշվ. աշխ, 1881 թ. հրատարակությունը, էջ 215: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 68-69:

ԴՄԻՏՐԻ ԻՎԱՆԻ ՂԻՓԻԱՆԻ. Դ. Ղիփիանին ծնվել է 1814 թ. Գորու գավառի Մերեթի գյուղում: Հայրը, որին Դմիտրին կորցնում է 3 տարեկան հասակում, ազնվական էր և Մերեթ էր փոխադրվել Աբաշիից (Արևմտյան Վրաստան): Ղիփիանիների տոհմական կալվածքը գտնվում էր Բորժոմի կիրճում (Քվիշխեթի գյուղը): 1830-1859 թթ. զբաղեցրել է տարբեր քաղաքացիական պաշտոններ: Ավագ եղբոր՝ Քայխոսրոյի հոգածությամբ փոխադրվում է Թիֆլիս և ընդունվում 8-ամյա հոգևոր ուսումնարան, սակայն ընդամենը 2 տարի անց ուսումնառությունը շարունակում է Ազնվականական ուսումնարանում կամ դասական առաջին գիմնազիայում. «...Թիֆլիսի Ազնվականական ուսումնարանում գիտական դասընթացի ավարտից հետո, 1830 թ-ից դասավանդել է Թիֆլիսի գիմնազիայում, 1834 թ. ծառայության է անցել Վոլոգդայի նահանգային կառավարման գրասենյակային աստիճանավորների կազմում, որտեղ էլ 1835 թ. ընտրվել է քարտուղար: Նույն թվականին նշանակվել է նահանգապետի քաղաքացիական գրասենյակի կառավարչի պաշտոնակատար, 1837 թ. գրանցվել է Վրաստանի Գերագույն կառավարման գործադիր շահագործման հաստիքացուցակում և գործուղվել Վրաստանի նահանգապետի քաղաքացիական գրասենյակի տրամադրության տակ: Նույն թվականին նշանակվել է Վրաստանի նահանգապետի քաղաքացիական գրասենյակին կից հատուկ հանձնարարությունների բաժնի աստիճանավոր, 1838-ին՝ Վրաստանի նահանգապետի քաղաքացիական գրասենյակի քարտուղար և “Закавкавский Вестник”-ի խմբագիր, սակայն կայսերական կառավարչի խնդրագրով մնացել է նույն պաշտոնում որպես քարտուղար: 1839 թ. փոխադրվել է Վրաստանի գլխավոր հրամանատարի գրասենյակ, 1841 թ-ին նրան շնորհվել է տիտղոսային խորհրդականի, 1843 թ-ին՝ արտգործերի խորհրդականի թեկնածուի կոչում, իսկ 1845 թ-ին նշանակվել է Գլխավոր վարչության գրասենյակի տնօրենի պաշտոնակատար: Այս վարչության լուծարվելուց հետո՝ 1846 թ-ին, դարձել է Գլխավոր վարչության խորհրդի գործերի կառավարիչ: Նույն թվականին նրան տրվել է առևտրական խորհրդականի, 1854 թ-ին՝ ավագ խորհրդականի կոչում, (1848-ից աշխատում էր ավագության պաշտոնով): Նույն՝ 1854 թ-ին հաստատվել է ավագ խորհրդականի պաշտոնում, 1856 թ-ին՝ Կովկասյան փոխարքայի գրասենյակում՝ տնօրենի ժամանակավոր պաշտոնակատար (փետրվարի 20-ից մայիսի 22): 1857 թ. նրան շնորհվել է Սբ. Ստանիսլավի առաջին աստիճանի շքանշան, նշանակվել է Անդրկովկասյան երկրամասի Գլխավոր Վարչության խորհրդի անդամ, 1859 թ-ին՝ Կովկասյան փոխարքայի խորհրդի անդամ: 1860 թ-ին շնորհվել է Սբ. Աննայի առաջին աստիճանի շքանշան, իսկ 1862 թ-ից անցել է թոշակի: Ավելի քան 10 տարի եղել է Թիֆլիսի նահանգային գիմնազիայի պատվավոր հոգաբարձու: 1864 թ-ին շնորհվել է Սբ. Աննայի առաջին աստիճանի շքանշան՝ թագով, 1866 թ-ին՝ Սբ. Վլադիմիրի 2-րդ աստիճանի շքանշան: Եղել է Թիֆլիսի նահանգի ազնվականության առաջնորդը»: Վերոհիշյալին պետք է միայն ավելացնել, որ Դ. Ղիփիանին 1845 թ. ամուսնացել է գեն. Գիորգի Ճիլաշվիլու դստեր՝ Նինոյի հետ: Ղրիմի պատերազմի ժամանակ գեն. Բեհբուդովի կողմից նշանակվել է ռազմական գրասենյակի պետ: 1864 թ. ընտրվել է «Ազնվականական միության» նախագահ և հիմնել գրագիտություն տարածող դպրոց: Դ. Ղիփիանին հասարակական ակտիվ գործիչ էր: 1860-ական թթ. նա զգալի դեր է խաղացել ճորտերի ազատության գաղափարի հաղթանակի գործում: Նրա մտահղացմամբ և ջանքերով հիմնադրվել է «Թիֆլիսի ազնվականական բանկ»-ը: Հասել է կարգային գեներալի աստիճանի456: Թղթակցել է Ն. Ավալիշվիլու խմբագրությամբ լույս տեսնող (1869-1879) «Մնաթոբի» ամսագրին (հատկապես հանդեսի պատմական և գրական բաժնում): Քաղաքագլուխ է ընտրվել 1875 թ. դեկտեմբերի 14-ին և պաշտոնավարել մինչև 1879 թ. ապրիլի 9-ը: Դ. Ղիփիանու պաշտոնավարության տարիներին ավարտվում է քաղաքային ինքնավարության համակարգի վերահաստիքավորման գործընթացը: 1876 թ. մարտին անցկացվում է միօրյա մարդահամար: Համաձայն իր հրաժարականի՝ թողնում է պաշտոնը և հաստատվելով Քվիշխեթի գյուղում՝ զբաղվում է քերականության հարցերով և թարգմանչությամբ (Շեքսպիր, Շեյլոկ): 1885-1886 թթ. Քութայիսի նահանգի ազնվականության ներկայացուցիչն էր: Սպանվել է 1887 թ. Ստավրոպոլում կողոպուտի պատճառով: Հանգուցյալի դին փոխադրվել է Թիֆլիս և ամփոփվել վրաց Սբ. Դավիթ եկեղեցու բակում: Տարիներ անց՝ 1899 թ., նրա գերեզմանի վրա հուշակոթող է կանգնեցվել. «Կիրակի, հոկտեմբերի 24-ին, Թիֆլիսի ս. Դավիթ եկեղեցու գաւթում օրհնվեց Դմիտրի Կիպիանու գերեզմանի վրա դրած կիսարձանը: Հանդէսին ներկայ էին Թիֆլիս քաղաքի ներկայացուցիչները, մամուլի ներկայացուցիչները, հանգուցեալի ընտանիքի անդամները և զանազան տեղերից եկած՝ յարգողներ: Պատարագ և հոգեհանգիստ կատարեցին Գօրու եպիսկոպոս Լէօնիդ և Ալավերդի եպիսկոպոս Կերիօն: Գերեզմանի վրա ճառ խօսեց Րատիեվ: Պսակներ դրվեցին Թիֆլիս քաղաքի, վրաց գրագիտական ընկերութեան, վրաց դրամատիկական ընկերութեան, վրաց ազնուականութեան բանկի, «Իվերիա» լրագրի, հանգուցեալի ընտանիքի կողմից...»: Դ. Ղիփիանին հեղինակ է գրական մի շարք գործերի: Նրա գրչին են պատկանում Շեքսպիրի և Մոլիերի պիեսների թարգմանությունները (բնագրից): Դ. Ղիփիանին Թիֆլիսում բնակվել է մի քանի հասցեներով, նախ՝ Գրաֆսկու փողոցի վրա գտնվող սեփական տանը (1845), ապա՝ Կոմենդանտսկու փողոցում գտնվող Շիոևի տանը (1854), հետո՝ Կուկի թաղամասում՝ Ելիզավետինսկայա փողոցում գտնվող Մարկոսովի տանը (1859) և վերջապես Արսենալի փողոցում գտնվող Փուղինովի տանը:

¨მოგზაური©, 1999, N 2, էջ 8: Акты собранные Кавказскою Археографическою коммиссиею, том Х, Тифлис 1885, էջ XXII (բնագրում՝ “по окончания курса наук в Тифлисском Благородном училище, поступил к 1830 г. учителем в Тифлисскую гимназию; в 1834 - определен в число канцелярских чиновников губернского правления в Вологде, где в 1835 г. определен секретарем; в том же году назначен и. д. правителя канцелярии гражданского губернатора; в 1837 году зачислен в штат Исполнительной Эксплуатации Верховного Грузинского Правления и прикомандирован к канцелярии Грузинского гражданского губернатора; в том же году назначен чиновником особых поручений при Грузинском гражданском губернаторе; в 1838 г. - секретарем к Грузинскому гражданскому губернатору и редактором “Закавказского Вестника”, но, по ходатайству управлявшаго Империей, оставлен по прежнему при нем секретарем; в 1839 г. переведен в Канцелярию главноуправляющаго в Грузии; в 1841 г. произведен в тит. с., в 1843 - в к. а. и н. с.; в 1845 - назначен и. д. директора Канцелярии Главнаго Управления; по упразднении сей Канцелярии переименован в правители дел Совета Главнаго упрваления (в 1846 г.); в том же году произведен в к.с.; в 1854 г, в с. с., со старшинством с 1848 г.; в том же 1854 - в д. с. с. в 1856 - назначен временно и. д. директора Канцелярии наместника Кавказскаго (с 20-го февраля по 22-е мая); в 1857 г. пожалован орден св. Станислава 1-й ст.; назначен членом Совета Главнаго Управленяи Закавказскаго края; в 1859 г. - членом Совета наместника Кавказскаго; в 1860 - пожалован орден св. Анны 1-й ст.; в 1862 г. уволен в отставку. Был почетным попечителем Тифлисской губернской гимназии (более 10-ти лет); в 1864 г. пожалован опред св. Анны 1-й ст. с короною; в 1866 - св. Владимира 2-й ст.; был предводителем дворянства Тифлисской губернии...”). ¨მოგზაური©, 1999, ნ 2, էջ 8-9: ¨ÖÝ±Í©, 1899, N 198, ½å 2: “Словарь Кавказских деятелей”, Тифлис, 1890, ½å 42-43: Туманов Г. М., Характеристики и воспоминания, книга первая, Тифлис, 1913, ½å 48: Хаханов А. С., Два эскиза из культурной жизни грузин, СПБ, 1905, ½å 14: “Известия Тифлисской Городской Думы”, N 4, Тифлис, 1911, ½å 18: “Кавказское Слово”, 1914, N 71, էջ 2: “Кавказский календарь на 1892 г.”, Тифлис, 1891, էջ 34: «Մուրճ», 1891, էջ 528: Ի դեպ Դ. Ղիփիանու կենսագիրները, ժամանակին անդրադառնալով հրաժարականի փաստին, նշել են. «...1875-79 թթ. Թիֆլիսի քաղաքագլուխն էր, որի պաշտոնը նա թողել էր մի միջադեպի պատճառով, որի էությունը կայանում էր նրանում, թե հայերը ո՞ր լեզվով պետք է հավատարմության երդում տան: Նա պնդում էր ռուսերեն կամ վրացերեն լեզուների վրա, ինչպես իրեն հասկանալի բարբառի: Այդ միջադեպի մասին չի հիշվում Դ. Ի. Ղիփիանու մահվանից հետո ամսագրերում, թերթերում, առանձին հրատարակություններում լույս տեսած կենսագրական բազմաթիվ հոդվածներում, բացառությամբ «Մոամբե» ամսագրի, որտեղ իրոք խոսվում է այդ մասին և որտեղից էլ Խախանովը փոխառել է Ղիփիանու մասին իր տեղեկությունները: Դ. Ի. Ղիփիանու պաշտոնակից անձինք չեն հիշում նման միջադեպ: Դա ընդհանրապես անհավանական է, եթե հաշվի առնենք Դ. Ի.-ի կրոնական ու ազգային համբերատարությունը: Սակայն, եթե անգամ ենթադրենք, որ այդ միջադեպը իրականում եղել է, ապա ամեն դեպքում այն չէր կարող պատճառ հանդիսանալ Դ. Ի. Ղիփիանու՝ նոր ժամկետով չընտրվելու համար: Բանն այն է, որ 1878 թ. վերջերին Թիֆլիսի Դումայի կազմը զգալիորեն նորացել էր: Եթե նախկինում մեծ դեր էին խաղում աստիճանավորները, ապա նոր կազմում գերակշռում էին երիտասարդ առևտրականները և ազատ մասնագիտությունների տեր անձինք...» (բնագրում՝ “...в 1875-79 гг. был тифлисским городским головой, должность котораго он покинул из-за инцидента, на каком языке должен присягать армянин: он настаивал на русском или грузинском языке, как ему понятном диалекте. О том инциденте не упоминается в многочисленных биографических очерках, появившихся после смерти Д. И. Кипиани, в журналах, газетах и отдельных изданиях, за исключением журнала “Моамбе”, где действительно говорилось об этом и откуда заимствован Хаханов свой сведения о Кипиани. Сослуживцы Д. И. Кипиани не помнять указаннаго инцидента. Он вообще маловероятен, если принять во внимание религиозную и нацональную терпимость Д.И. Но если даже предположить, что инцидент этот в действительности имел место, то во всяком случае он не был причиной неизбрания Д. И. Кипиани на новый срок. Дело в том, что в конце 1878 г. состав тифлисской думы значительно обновился. Если прежде в ней играли большую роль чиновники, то в новом составе преобладали молодые коммерсанты и представители свободных профессий...”) (Туманов Г. М., նշվ. աշխ., էջ 98-99): “Тифлисский листок”, 1887, N 238: «Մշակ», 1899, N 198, էջ 2: Տե՛ս նաև “Тифлисский листок”, 1887, N 238: “Кавказский Календарь на 1846 г.”, Тифлис, 1845, էջ 237: “Кавказский Календарь на 1855 г.”, Тифлис, 1854, էջ 746: “Кавказский Календарь на 1860 г.”, Тифлис, 1859, էջ 80: “Кавказский Календарь на 1874 г.”, Тифлис, 1873, էջ 190: “Кавказский Календарь на 1879 г.”, Тифлис, 1878, էջ 156: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 70-72:

ԱՆՏՈՆ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ ՂՈՐՂԱՆՅԱՆՑ (ԿՈՐԳԱՆՈՎ). Ա. Ղորղանյանցը ծնվել է 1838 թ. մայիսի 10-ին, Արցախի Գյուլիստան գավառի Ղարաչինար գյուղում: Ծնողներն էին «օտսավնոյ պոտպորուչիկ» Սողոմոն Փրիդոնյան Ղորղանյանցն ու տփղիսեցի Մարիամ Նիկողոսյան Քեդխուդյանցը: Մկրտությունը կատարվել է նույն գյուղի Սբ. Նշան եկեղեցում, Հարություն քահանա Աստվածատրյանցի ձեռքով մայիսի 18-ին: Ավարտելով զինվորական դպրոցը՝ ղեկավարել է սակրավորների գումարտակը: Հասել է կապիտանի աստիճանի, ապա թողել ռազմական ոլորտը և ծառայության անցել քաղաքացիական բնագավառում. «Քաղաքային, հասարակական, բանկային ասպարէզներում ստանձնած պաշտօնները կատարում է հմտութեամբ և բարեխղճաբար...»: 1877-78 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ կայսր Միխայիլ Նիկոլաևիչի կարգադրությամբ Ա. Ղորղանյանցը ստանձնում է բանակին պաշար մատակարարելու գործը, որը. «...վստահութիւնն արդարացնում է լիուլի և ստանում գոհականութիւն...»: Առաջադրելով քաղաքագլուխ՝ քաղաքային իրավասուներն ակնկալում էին, որ Ա. Ղորղանյանցը նվիրվածությամբ և պատասխանատվությամբ կվարի քաղաքային գործերը և մասնավորապես առաջ կմղի տնտեսական խնդիրները. «Իրավասուների նոր կազմը ցանկանում էր նորացնել քաղաքային ինքնակառավարման կազմը, և գործը սկսվեց նրանից, որ Դ. Ի. Ղիփիանու փոխարեն քաղաքագլուխ ընտրվեց Անտ. Սող. Կորգանովը, որն այդ ժամանակ խոշոր կապալներ ուներ: Ենթադրվում էր, որ տնտեսական հարցերը նա ավելի եռանդուն կլուծի, քան իր նախորդը...»: 1879 թ. հունվարի 28-ին 47 կողմ և 17 դեմ ձայներով Ա. Ղորղանյանցը քաղաքագլուխ է ընտրվում, սակայն 1879 թ. փետրվարի 15-ին առանց պաշտոնը ստանձնելու հրաժարական է տալիս:1881 թ. Ղորղանյանցը Փիթոևի և Փրիդոնյանցի հետ միասին ապագա համալսարանի ուսանողների թոշակադրամների հաշվին քաղաքային դրամարկղ է մուծել 10.000 ռուբ: Կյանքի վերջին տարիներին Ա. Ղորղանյանցը զբաղվել է բանկային գործերով. «...1894 թ. Թիֆ. Քաղաք. Վարկի ընկ. տագնապալից օրերին, ընտրւում է նախագահ այդ ընկերութեան և իր հեզ բնաւորութեամբ ու խելացի ղեկավարութեամբ բորբոքւած կրքերը հանգստացնում է, կարգի բերում ընկեր. խճըճւած գործերը և բարձրացնում նրա վարկը: Այդ պաշտօնի մէջ էլ նա վախճանւեց...»: 1898-1900 թթ. վերաբերող Թիֆլիսի կալվածատեր ազնվականների մի ցուցակից երևում է, որ Ղորղանյանցին ու վերջինիս եղբորը՝ Ադամին էին պատկանում Թիֆլիսի գավառում գտնվող Մեծ Էնագեթ և Գոլտատի գյուղերը՝ 427 դեսյատին հողատարածքով: Վախճանվել է 1902 թ. հունվարի 13-ին և թաղվել Ջգրաշենի Սբ. Ավետյաց եկեղեցու բակում: Ա. Ղորղանյանցի գերեզմանը հիշյալ եկեղեցու հետ միասին ոչնչացվել է 1938 թ.:

ՎՀՊՊԿԱ, ֆ. 213, ց. 1, գ. 2001, թ. 49: «Տարազ», 1902, N 2, էջ 7: Туманов Г. М., Характеристики и воспоминания, книга первая, Тифлис, 1913, էջ 99 (բնագրում՝ “Новый состав гласных пожелал обновить весь состав городского самоуправления, и дело началось с того, что вместо Д. И. Кипиани в городские головы был избран Ант. Сол. Корганов, имевший в то время крупные подряды. Предполагалось, что он хозяйственные вопросы двинет вперед энергичнее, чем его предшественник...)”: «Մշակ», 1879, N 13, էջ 2: “Известия Тифлисской Городской Думы”, N 4, Тифлис, 1911, էջ 18: “Тифлисский листок”, 1902, N 12: «Տարազ», 1902, N 2, էջ 7: ՎՀՊՊԿԱ, ֆ. 214, ց. 1, գ. 3413, թ. 24: «Մշակ», 1902, N 9: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 72-73:

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ ՄԱՏԻՆՅԱՆՑ. Ա. Ս. Մատինյանցը ծնվել է 1843 թ. Թիֆլիսում: Տեղի 1-ին գիմնազիայի դասընթացներն ավարտելուց հետո՝ 1862 թ. ընդունվել է Մոսկվայի իրավաբանական համալսարանը և 1866 թ. ավարտել, բայց ևս 1 տարի էլ Մոսկվայի շրջանային դատախազի մոտ անցել է գործնական փորձաշրջան: 1867 թ. վերջին գործուղվել է Քութայիսի նահանգ՝ Քութայիսի և Շորապանի գավառային գործերը կարգի բերելու առաջադրանքով: 1868 թ. մտցված դատական ռեֆորմից հետո Ա. Մատինյանցը նշանակվել է Թիֆլիսի 2-րդ քաղաքամասի հաշտարար դատավորի օգնական, որտեղ 2 տարի աշխատել է որպես դատաքննիչ: Քաղաքային խորհրդի (դումայի) պատգամավոր (իրավասու, ձայնավոր) է ընտրվել 1874 թ. վերջին և ամբողջ 22 տարի (մինչև 1897 թ.) պաշտոնավարել: 1876 թ. դեկտեմբերի 20-ին ընտրվել է քաղաքային վարչության անդամ, իսկ 1879 թ. ապրիլի 4-ին հակառակ վրաց-ռուսական սուր ընդդիմությանը՝ քաղաքագլուխ է ընտրվել: Կատարված ընտրությունների արտառոց ընթացքի (քաղաքային դուման ստիպված էր քվեարկությունն իրականացնել մի քանի անգամ) առթիվ նշվել է. «Ինչ պատահեց այդ 1879 թւականին: Քաղաքագլուխ Կիպիանին հրաժարւեց իւր պաշտօնից: Դուման հաւաքւեց նոր քաղաքագլուխ ընտրելու: Չաջողւեց: Երկրորդ անգամ հաւաքւեցին՝ չաջողւեց: Ձայների մեծամասնութիւնը ապահոված էր պ. Անդ. Ղորղանեանին: Հրաժարւեց: Վերջապէս, վերջնական ընտրութիւններում ձայների առաւելութիւնը ստացաւ կանդիդատներից մեկը, որը առաջարկւած էր միմիայն մի ձայնով: Պր. Ալեքսանդր Մատինեանցը, յաղթեց նա, ում մասին ամենից քիչ էին մտածել...»: Ահա այս «պատահականորեն» ընտրված քաղաքագլխի պաշտոնավարման 12 տարիները բացառիկ արգասաբեր եղան քաղաքի համար. «Շուտով քաղաքային կանոնադրության ընդունումից հետո Թիֆլիսում 1870 թ. ասպարեզ եկավ մտավորական երիտասարդությունը, որը ձգտում էր անմիջական մասնակցություն ունենալ քաղաքային գործերին: Այդ խմբում առանձնանում էին Ա. Ս. Մատինովը, Պ. Ա. Իզմայլովը և Ա. Ա. Թամամշևը, որոնք կարողացան ոչ միայն կազմել գործողությունների որոշակի ծրագիր, այլև դրանք հաջողությամբ իրականացնել: Այդ ծրագիրը ներառում էր քաղաքի բարեկարգումն ու նրա ամենաանհրաժեշտ պահանջների իրագործումը: Այդտեղ առաջնահերթ դերը պատկանում էր շինարարությանը, որն է՝ Վերիյսկու և Մնացականովների կամուրջների, ջրմուղի, քաղաքապետարանի և քաղաքային կրպակների կառուցումը, տրամվայների կարգավորումը և այլն»: Արդեն 1880 թ. աշնանը քաղաքագլխի հոգածությամբ տեղի է ունենում «Արհեստավորաց» ուսումնարանի հանդիսավոր բացումը. «Քաղաքագլուխ Ա. Ս. Մատինովի գլխավորությամբ 1880 թ. սեպտեմբերի 28-ին տեղի ունեցավ արհեստավորաց ուսումնարանի և նույն շենքում ժամանակավորապես տեղավորված Բարյաթինսկու անվան տարրական դպրոցի հանդիսավոր բացումը»: Հարկ է նշել, որ արհեստավորաց դպրոց հիմնելու գաղափարը դեռևս 1873 թ. նախաձեռնել էր քաղաքագլուխ Յ. Թումանովը, որն այդ նպատակի համար հանգանակություն էր բացել, և նրան մինչև իսկ հաջողվել էր մի մասնաշենք կառուցել, սակայն քաղաքի ինքնակառավարման և կրթական հաստատության ղեկավարության միջև առկա տարաձայնությունների հետևանքով դպրոցի բացումը ձգձգվել էր: Նույն՝ 1880 թ. Մատինյանցը հիմք է դնում կրթական ոլորտի ևս մեկ ձեռնարկման, որն է՝ 10 տարվա ընթացքում (յուրաքանչյուր տարի 10000 ռուբլի տնտեսելով) միջոցներ կուտակել Թիֆլիսում համալսարան հիմնելու համար: Քաղաքի բարգավաճումը խթանվում է հատկապես նյութական ներդրումների շնորհիվ. «...նրանց օրոք քաղաքն առաջին անգամ կատարեց մի շարք խոշոր փոխառություններ»: Թիֆլիսի քաղաքագլուխների պատմության մեջ Ա. Մատինյանցն այն եզակի անձն է, որն անընդմեջ վերընտրվել է միևնույն պաշտոնում չորս անգամ. «Մատինօվ նորից ընտրվեց Թիֆլիսի քաղաքագլուխ առաջիկայ 1891-1894 քառամեակի համար: ...Ահա արդէն չորրորդ քառամէակն է, որ Մատինօվ ընտրվում է Թիֆլիսի քաղաքագլուխ»: Նախ ընտրվել է 1879 թ. մարտի 11-ին (31 կողմ, 23 դեմ), 2-րդ անգամ՝ 1883 թ. հունվարի 23-ին (47 կողմ, 21 դեմ), 3-րդ անգամ՝ 1887 թ. հունվարի 4-ին (55 կողմ, 9 դեմ) և 4-րդ անգամ՝ 1891 թ. հունվարի 13-ին: Սակայն, վերջին քառամյակը Ա. Մատինյացն այլևս չպաշտոնավարեց, այլ՝ 1891 թ. մարտի 1-ին իր հրաժարականը ներկայացրեց Թիֆլիսի նահանգապետին. «Այդպես 12 տարի Մ.-ն աշխատեց քաղաքագլխի պաշտոնում, սակայն 4-րդ քառամյակին քաղաքագլուխ ընտրվելով ձայների ոչ նշանակալի մեծամասնությամբ՝ նախընտրեց ինքնակամ հրաժարվել: Այդ ժամանակ դումայում հասունանում էր վրաց-ռուսական ընդդիմադրությունը և, դյուրագրգիռ խառնվածքով Մ.-ն դեռևս իրավասուների ընտրությունների ժամանակ արդեն լուրջ ընդհարումներ էր ունեցել...»: Այսպիսով, 1891 թ. մարտին նաև 4-րդ անգամ քաղաքագլուխ վերընտրված Ա. Մատինյանցը պաշտոնավարեց միայն շուրջ երկու ամիս և տվեց իր հրաժարականը: Հրաժարականի պատճառների վերաբերյալ ժամանակի մամուլը նշել է. «...պ. Մատինեանցը այս անգամ իւր դէմ զինւած տեսաւ մի ընդդիմադիր կուսակցութիւն, որը չը պիտի թոյլ տար նրան հանգիստ կենալու: Այդ ընդդիմադիր կուսակցութիւնը, չէր պարզում ոչ մի ծրագիր, եթէ ծրագիր չը համարենք «վարչութեան անդամների փոփոխութիւնը», –ՏովՏՉսպվՌպ– մի խօսք որ նշանաբան էր ծառայում ընդիմութեան համար: Այդ խօսքը արդարև կունենար մի նշանակութիւն և իւր մէջ կամփոփէր մի ծրագիր, եթէ միայն պարզորոշ յայտնի լինէին օպոզիցիայի կանդիդատների անունները և եթէ այդ նոր անունների հետ կապւած լինէր մի անցած փառաւոր կամ գոնէ որոշ ուղղութեամբ գործունէութիւն: Այդ բոլորից ոչինչ չըկար: Օպօզիցիան պէտք է վրէժխնդիր լինէր իւր առաջւայ կանդիդատի – Զուբալովի – անաջողութեան համար: Հրաժարւեց ընտրւած Մատինեանը...»: Ի դեպ, 1900-ական թթ. սկզբին քաղաքագլխի հերթական ընտրության ժամանակ կրկին առաջադրվել էր Մատինյանցի թեկնածությունը, սակայն նա կտրականապես մերժել էր: Մատինյանց քաղաքագլխի դերը քաղաքի համար հիրավի նշանակալի էր. «Քաղաքը նրան է պարտական իր կատարած շատ ու շատ հանրօգուտ գործերի համար, ինչպիսիք են՝ ջրի (վօդօպրօվօդի), կամուրջների, սպանդանոցի, ձիաքարշի, հեռախօսի (տէլէփօն), քաղաքային տան կառուցման և շատ ուրիշ ձեռնարկութիւնների համար»: Հայտնի է, որ Մատինյանցի պաշտոնավարման 12 տարիների ընթացքում քաղաքի բյուջեից կրթության ոլորտին տրամադրված գումարները զրոյից հասել էին 357 %-ի (1878 թ. ոչնչի դիմաց՝ 1890 թ. հատկացվել է 48000 ռուբ.), առողջապահությանը հատկացվել էր 51 %, իսկ քաղաքային ինքնակառավարման անձնակազմի ծախսերին՝ միայն 7 %: Առողջապահության բնագավառում կարևոր էին Մատինյանցի նախաձեռնությամբ և աջակցությամբ կառուցված երկու հիվանդանոցները Հավլաբար և Խարփուխ թաղամասերում: Թիֆլիսը Մատինյանցին է պարտական Երևանյան հրապարակում գտնվող «Քաղաքային տան» գոյությամբ, որը քաղաքագլխի հանձնարարականով նախագծվեց 1880 թ.: Մատինյանցի պաշտոնավարության տարիներին Թիֆլիսը համալրվել է բազմաթիվ հասարակական, կրթական, արդյունաբերական և տնտեսական նշանակության հաստատություններով: Դրանցից են՝ 1882 թ. հունիսի 2-ին Ալեքսանդր Բ-ի հիշատակին բացված մանկատունը, 1883 թ. փետրվարի 25-ին գործարկված ձիաքարշ երկաթուղու առաջին հատվածը, 1886 թ. մայիսի 1-ին բացված երկրորդ կարգի այգեգործական դպրոցը, 1887 թ. օգոստոսին շահագործման հանձնված քաղաքի ջրմուղը, 1888 թ. ապրիլի 17-ին Նավթլուղ թաղամասում բացված մանկատունը, 1888 թ. մայիսի 29-ին դատապարտված ծնողներ ունեցող երեխաների համար բացված մանկատունը, 1889 թ. բացված կատաղած կենդանիների դեմ կանխարգելիչ պատվաստումների կայանը, 1889 թ. սեպտեմբերի 15-ին բացված գյուղատնտեսական ցուցահանդեսը, 1889 թ. հոկտեմբերի 15-ին բացված հողաչափական ուսումնարանը, 1890 թ. մարտի 16-ին բացված պետական ազնվականական Հողային բանկը, 1890 թ. ապրիլի 3-ին բացված որսորդական ցուցահանդեսը: Ի դեպ, ինչպես նշել է ժամանակի մամուլը, 1892 թ. բռնկված համաճարակը թիֆլիսցիների թեթև տանելը փաստորեն արդյունք էր նախորդ տարիներին քաղաքագլխի իրականացրած հանրօգուտ մի շարք ձեռնարկումների: Ալ. Մատինյանցը Թիֆլիսում բնակվում էր իր սեփական տանը: Այն գտնվում էր Սապյորնայա փողոցի վրա, ավելի ստույգ Բոլշոյ-Վոդովոզնիյ և Սապյորնայա փողոցների անկյունում, N 9 տանը: 1889 թ. Մատինյանցը պարգևատրվել է Վլադիմիրի 3-րդ կարգի շքանշանով, իսկ իշխան Դոնդակով-Կորսակովը քաղաքագլխին շհորհակալագիր է փոխանցել: Պաշտոնից հրաժարվելուց հետո Մատինյանցն իր ազգական Փիթոյանցների նման աշխատանքի է անցնում ձկնարդյունաբերության և նավթարդյունաբերության ոլորտում. «Վերջին 10-15 տարիները հանգուցեալը քաշուած էր ասպարէզից, բայց նա հետևում էր ուշի ուշով իր սիրած քաղաքի ինքնավարութեան գործերին և շատ յաճախ իր հեղինակաւոր կարծիքով անուղղակի նպաստում Թիֆլիզի բարգաւաճման»: Շնորհիվ զուսպ ու համեստ կենցաղավարության՝ Ս. Մատինյանցը շուտով կարողանում է կուտակել նյութական զգալի կարողություն, որն էլ կտակում է այն քաղաքին, որի բարգավաճմանն անմնացորդ նվիրվել էր 12 տարի շարունակ. «Բացի այն հանգամանքից, որ ի օգուտ Թիֆլիս քաղաքի կատարված այս նվիրատվությունը (այն գնահատվում է 200 հազար ռուբլուց ավելի) մյուս նվիատվությունների համեմատ չափազանց խոշոր է, այն արժանավայել ուշադրության է արժանի նաև այլ տեսանկյունից: Կտակարարը ճշգրտորեն ցույց չի տալիս այն առարկան, որի համար կատարում է նվիրատվությունը, և ընծան չի կապում իր անվան հետ, այլ ողջ գումարը դնում է քաղաքային կառավարման լիակատար տրամադրության ներքո: Այդպես կարող է վարվել միայն հարազատ քաղաքային ինքնակառավարմանը խորը հարգանքով տոգորված և հասարակության շահերին անկեղծորեն նվիրված անհատը»: Կտակը, որը Մատինյանցը պատրաստել էր մահվանից միայն ամիսներ առաջ, 1908 թ. վերջին Թիֆլիսի քաղաքային խորհրդին էր ուղարկել հետևյալ մակագրությամբ. «Իմ կտակս. բացել իմ մահից յետոյ. Մատինեան»: Հատկանշական է, որ բարեգործի կտակի բովանդակության բացահայտումից հետո թիֆլիսյան մամուլը (հայ, ռուս, վրաց) հանդես է եկել բազմաթիվ հիացական հոդվածներով, որոնք ընդհանուր առմամբ միաձայն դրվատում և փառաբանում էին հանգուցյալի արարքը՝ որպես Թիֆլիսին անհունորեն նվիրված ճշմարիտ քաղաքացու վարքագիծ: Ուշագրավ բացառություն է կազմում միայն ազգությամբ ուտի Գրիգոր Նիկողոսյանի (նույն ինքը՝ Մագդա Նեյման) հեղինակած նյութը, որը, խնդիրը դիտարկելով ազգային շահի տեսանկյունից, միանգամայն իրավացիորեն դատապարտել է այդ տեսակ «բարեգործությունը». «...հետևելով սրտիս մղումին և զգացումիս թելադրութեան, բարձրաձայն դատապարտում եմ այնպիսի հայերի արարքը և յիշատակը, որոնք կտակում են իրանց կարողութիւնը ոչ թե բացառապէս հայ ազգի օգտին, այլ մի քաղաքի, որի մէջ ապրող ուրիշ ազգութիւնները ատելով ատում են հայերին և պատրաստ են՝ մի գաւաթ ջրի մէջ խեղդել...: Արդարև, հայերը Ռուսաստանում ամենքի աչքի գրողն են դառել նրանով, իբր թէ նրանք զրկում են, կողոպտում են, ծծում են, արիւնաքամ են անում Կովկասեան ազգութիւններին. անխղճաբար շահագործում են, հարստահարում են, խաբում են, խարդախում են, յափշտակում են նրանց շարժական ու անշարժ կայքերը. աղքատացրել են, թշուառացրել են, վռնդել են... խեղճ վրացիներին նրանց մայրաքաղաքից և... անօգնական ռուսներին իրանց ստրուկն ու գերին են դարձրել: Այդ չափն էլ հերիք չէ, այլ... պարզամիտ, անմեղ և անարատ թուրքերին, պարսիկներին էլ իրանց անյագ շահագործութեան առարկա են շինել, աղքատացրել և... անօթի թողել...: Հետևաբար՝ հայերին պէտք է աչք տալ և լոյս չտալ. պէտք է սահմանափակիչ առանձին օրէնքներ սահմանել՝ գիշատիչ հայերին զսպելու և նրանց կլանիչ ախորժակները չափաւորելու համար. պէտք է խիստ և կտրուկ միջոցներ ձեռք առնել այդ քրիստոնեայ հրէաներին ձեռքի մէջ պահելու և իրանց կապն քաշելու համար. և, եթէ հնարաւոր է, պէտք է՝ իսպառ վտարել նրանց Կովկասից, քշել Միջին Ասիա, Մանջուրիա և Սիբիր ու նրանց տեղը բնակեցնել՝ աշխատասէր, պարկեշտ, առաքինի, աշխարհաշէն և կառավարութեան նեցուկ՝ ռուս մուժիկներին...: Ո՞ր խլացած ականջը չէ լսել և չի լսում ամեն օր այս խօսքերը, ո՞ր հայը չէ զգացել իր կաշու վրայ օտարների անհաշտ ատելութիւնը և գարշանքը դէպի իր ազգութիւնը, ո՞ր ռուս գրողը, բանաստեղծը, վիպասանը, թատերագիրը, Պուշկինից սկսած մինչև Տիւտչեվը, Չեխովը և ուրիշներ, չէ յեղյեղել իր գրութեանց մէջ ատելութեան, արհամարհանքի և գարշանքի զգացում դէպի հայերը: Եւ այս ամենից յետոյ պէտք է օրհնե՞լ թէ անիծել այն հայի յիշատակը, որը վերցնում է ու իր ամբողջ կարողութիւնը կամ թէ նրա մի մեծագոյն մասը կտակում է յօգուտ այնպիսի քաղաքի, որի բնակիչների մէջ հայերը կազմում են խիստ աննշան տոկոս, ինչպէս օրինակ, Աստրախանն է, կամ թէ մի որոշ, բայց ո՛չ գերակշռող տոկոս, ինչպէս Թիֆլիզն է: ...ի՞նչ ասել այդպիսի մի «բարեգործ» հայի մասին, որը հայ եկեղեցու և ազգի զաւակը լինելով, անգիտանում է Էջմիածնի կենսական պահանջները, արհամարհում է իր ազգի անթիւ ցաւերը, հոգսերը, տառապանքները, տասնեակ հազար որբերի և աղքատների ծայրագոյն թշուառութիւնը Կովկասում և Տաճկաստանում և վերցնում է ահագին կարողութիւն կտակում այնպիսի մի հարուստ քաղաքի օգտին, որի մէջ ռուսաց արխիերէյը-առաջնորդը տարեկան երկու միլիոն ռուբլի հասոյթ է ստանում քաղաքի վանքապատկան կայքերից: Իսկ Թիֆլիզի Շիօեւները, Էլիմիրզովները, Շամխարովները և վերջումս էլ Ալէք. Մատինովը նոյնանման վերաբերուեցին դէպի իրանց ազգութիւնը: Դրանց կտակներով Թիֆլիզ քաղաքին թողած կարողութեան գումարը մէկ միլիոն ռուբլու է հասնում: Ամենայն հայոց Կաթողիկոսը ապրում է խարխուլուած ու կիսափուլ մի շէնքի մէջ, որ Վեհարանի նուիրական անունն է կրում: Գէորգեան Ճեմարանը միջոց չունի մի քանի տարի իր գոյութիւնը պահելու և նոյնիսկ տասնեակ սաներ պահելու, հայ գիւղացիները փող չունեն, որ իրանց արտերի համար սերմացու ցորեն առնեն. հնար չունին գիւղական մի աղքատիկ դպրոց պահելու. արիաջան և անձնուէր հայ ուսուցիչները տասնեակ տարիներ վարժապետութիւն անելուց յետոյ՝ ծերացել են և հացի կարօտ են մնացել, իսկ մեր այլասերուած և անազգի «բարեգործները» վերցնում են մի միլիոն ռուբլի և փեշկեշ անում Թիֆլիզի պէս մի ճոխ ու փարթամ քաղաքին...»: Ա. Մատինյանցը վախճանվել է 66 տարեկան հասակում՝ 1909 թ., օգոստոսի 25-ին, Փարիզում, անզավակ: Աճյունը Փարիզից փոխադրվել է Թիֆլիս և հոգևոր իշխանությունների թույլտվությամբ (կոնդակ՝ «Յանուն Տ. Առաջնորդի թեմին Հայոց Վրաստանի, որով թոյլ տուաւ թաղել զդի հանգուցեալ Աղէքսանդրի Մատինեանց ի գաւթի վանաց աւագ եկեղեցւոյ Տփխեաց») սեպտեմբերի 27-ին ամփոփվել Վանքի ավագ եկեղեցու բակի գերեզմանատանը: 1914 թ. լրագրային մի հաղորդումից երևում է, որ հանգուցյալի հիշատակը հավերժացնելու նպատակով Քաղաքային Խորհուրդը վճռել էր հուշարձան կանգնեցնել. «Քաղաքային կառավարումը Դումային է ներկայացրել քաղաքին ցուցաբերած հատուկ ծառայությունների և քաղաքին արված առատ նվիրատվության համար նախկին քաղաքագլուխ Ա. Ս. Մատինովի հիշատակին հուշարձան կանգնեցնելու վերաբերյալ մի զեկույց: Հուշարձանի ծախսը սահմանվում էր 10.000 ռուբ.»: Նույն թվականին, երբ Թիֆլիսը նշում էր քաղաքային ինքնավարության քառասնամյակը (1874-1914) Ա. Մատինյանցին էին հասցեագրված առավել ջերմ ու ընդարձակ հիշատակի խոսքերը: Ալ. Մատինյանցն իրավամբ համարվում էր չգերազանցված քաղաքաշինարար. «Ա. Ս. Մատինովին, որը 1879-1891 թթ. քաղաքագլուխ էր, կարելի է համարել քաղաքային ինքնակառավարման գոյության ժամանակաշրջանից սկսած մեր ամենաեռանդուն քաղաքային գործիչներից մեկը: Քաղաքային շատ նախագծեր և նախաձեռնություններ են իրագործվել նրա օրոք, 12 տարվա ընթացքում, ինչպես նրա անձնական էներգիայի, այնպես էլ հարազատ քաղաքին համաեվրոպական մշակույթի բարօրության տալու քաղաքային դումայի անդամների ոգեշունչ ցանկության շնորհիվ: ...Ա. Ս. Մատինովի օրոք հիմնադրվել է հին սպանդանոցը, գրավատունը, կառուցվել Ավչալյան ջրմուղը, վերակառուցվել քաղաքը, Երևանյան հրապարակի տունը, Վերիյսկու կամուրջը, անցկացվել կոյուղին և առաջին անգամ Թիֆլիսում երևան են եկել բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների և հանքաջրաբուժական կայանների նախագծեր...»: Տակավին 1916 թ. Հավլաբար թաղամասում ծրագրված «Ժողովրդական տան» շինարարությունն ակնկալվում էր կառուցել Ա. Մատինյանցի կտակի գումարների (50.000 ռուբ.) հաշվին: 1938 թ. Թբիլիսիի քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ Վանքի հուշահամալիրի ավերումով ոչնչացվեց նաև Ա. Մատինյանցի գերեզմանն ու հուշակոթողը (երևի ի նշան խորին երախտագիտության):

«Տարազ», 1902, N 2, էջ 7: “Известия Тифлисской Городской Думы”, N 8, Тифлис, 1909, էջ 3: «Մշակ», 1902, N 9: «Մուրճ», 1891, էջ 529: “Новое Обозрение”, 1891, N 2427, էջ 1: Տես նաև՝ “Словарь Кавказских деятелей” (приложение к справочной книге старожила “Кавказ”, N 1), Тифлис, 1890, էջ 50: Туманов Г. М., Характеристики и воспоминания, книга вторая, Тифлис, 1905, էջ 108-109 (բնագրում՝ “Вскоре после введения в Тифлисе городового положения 1870 г., на сцену выступила группа интеллигентной молодежи, которая желала принять ближайшее участие в городских делах. В группе этой особенно выделялись А. С. Матинов, П. А. Измайлов и А. А. Тамамшев, которые сумели не только составить определенную программу действия, но и успешно провести ее в жизнь. Программа эта имела ввиду внешнее благоустройство города и элементарныя его потребности. Тут играло первую роль строительство – постройка Верийского и Мнацакановского мостов, водопровод, постройка городского дома и городских лавок, устройство трамвая и пр.”): Кобяков Ю., К истории Тифлисскаго Городского Самоуправления. Михайловское Ремесленное училище, “Известия Тифлисской Городской Думы”, Тифлис, 1914, N 5-6, էջ 33 (բնագրում՝ “28 сентября 1880 г. при городском голове А. С. Матинове состоялось торжественное открытие ремесленного училища и временно помещенной в том же здании начальной школы имени кн. Барятинскаго”): “Тифлисский Листок”, 1909, N 220 (բնագրում՝ “...при них-же впервые город совершил ряд крупн. займов”): «Մշակ», 1891, N 5, էջ 1 (15 հունվարի): “Известия Тифлисской Городской Думы”, N 4, Тифлис, 1911, էջ 18: «Նոր-Դար», 1891, N 29, էջ 1: Տե՛ս նաև «Մշակ», 1891, N 22, էջ 1: «Մուրճ», 1891, էջ 528: Туманов Г. М., Характеристики и воспоминания, книга первая, Тифлис, 1913, էջ 49 (բնագրում՝ “Так проработал М. на посту головы 12 лет, но на 4-е четырехлетие он прошел в головы незначительным большинством голосов и поэтому предпочел совсем уйти. Тогда назревала в думе грузино-русская оппозиция и М., вспыльчивого темперамента, уже имел с нею острыя столкновения еще на выборах гласных ...”): Տե՛ս նաև “Новое Обозрение”, 1891, N 2427, էջ 1: «Մուրճ», 1891, էջ 528: “Тифлисский Листок”, 1909, N 220: «Հովիւ», 1909, N 34, էջ 542: “Тифлисский Листок”, 1909, N 220: “Кавказский календарь на 1892г.”, Тифлис, 1891, էջ 35-38: “Тифлисский листок”, 1909, N 220: Թիֆլիսի սանիտարական վիճակը էապես բարելավվել էր 1885 թ. Հավճալայի աղբյուրների ջուրը ջրանցքով քաղաք հասցնելուց հետո (“Тифлисский листок”, 1909, N 220): “Кавказский календарь на 1880 г.”, Тифлис, 1879, էջ 157: “Кавказский Календарь на 1882 г.”, Тифлис, 1881, էջ 214: Տե՛ս նաև նշվ. աշխ. 1883 թ. հրատարակությունը, էջ 180: Նաև՝ նշվ. աշխ. 1885 թ. հրատարակությունը, էջ 178: Նաև՝ նշվ. աշխ. 1886 թ. հրատարակությունը, էջ 170: Նաև՝ նշվ. աշխ. 1888 հրատարակությունը, էջ 309: “Тифлисский листок”, 1909, N 220: «Հովիւ», 1909, N 34, էջ 543: Նշվ. աշխ., էջ 49-50 (բնագրում՝ “Это пожертвование, помимо того, что оно очень крупное сравнительно с другими пожертвованиями, делаемыми в пользу гор. Тифлиса (оно оценивается свыше 200 тыс. р.), достойно внимания еще в другом отношении. Завещатель не указывает точно предмета, на который он жертвует, и не связывает дара со своим именем, а всю сумму предоставляет в полное распоряжение городского управления. Так мог поступить только человек, проникнутый глубоким уважением к родному городскому самоуправлению и искреннею преданностью общественным интересам”): Կտակի վերաբերյալ հանգամանորեն տես՝ "К вопросу о завещанных А. С. Матиновым гор. Тифлису капиталах" ակտը, հրապարակված 1909 թ. ("Известия Тифлисской городской думы", 1919, N 9, էջ 43-45): «Հովիւ», 1909, N 34, էջ 543: Նիկողոսեան Գ., Կտակներ քաղաքներին և ուտիացու բողոքը, «Հովիւ», 1909, N 39, էջ 614-615: Туманов Г. М., Характеристики и воспоминания, книга первая, Тифлис, 1913, էջ 49: «Արարատ», 1909, էջ 784: «Հովիւ», 1909, N 36, էջ 562, N 37, էջ 591: “Кавказ”, 1914, N 31 (բնագրում՝ “Городская управа вносит в думу доклад о сооружении в Тифлисе памятника бывшему городскому голове А. С. Матинову за особые заслуги городу и за щедрое пожертвование, сделаннео городу. Стоимость памятника определяется в 10.000 руб.”): “Кавказское Слово”, 1914, N 71, էջ 2 (բնագրում՝ “А. С. Матинов, состоявший город. головой с 1879 по 1891 г., по праву может считаться одним из энергичнейших город. деятелей за все время существования у нас гор. самоуправления. Много городских проектов и начинаний осуществилось при нем за 12 лет, благодаря как личной его энергии, так составу гласных думы одушевленных желанием дать родному городу блага общеевропейской культуры. ...При А. С. Матинове основана была старая бойня, ломбард, устроен Авчальский водопровод, перестроен город, дом на Эриванской площади, Верийский мост, проведена канализация и впервые возникли проекты учреждения в Тифлисе высшаго учебного заведения и бальнеологической станции...”): “Кавказ”, 1916, N 265, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 73-80:

ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ ԲԱՐՍԵՂՅԱՆ ԱՐՂՈՒԹՅԱՆ-ԵՐԿԱՅՆԱԲԱԶՈՒԿ. Ծնվել է 1845 թ. (ըստ տապանագրի): «Փառապանծ հայ իշխանական տոհմի արժանաւոր ներկայացուցիչ, Նորին Կայսերական Մեծութեան սենեկապետ և իսկական պետական խորհրդական, իշխան Նիկոլայ Բարսեղեան Արղութեան Երկայնաբազուկ...» այն սակավաթիվ հայորդիներից է, որը երեք անգամ վերընտրվել է Թիֆլիսի քաղաքագլուխ: Քաղաքագլուխ Ա. Մատինյանցի հրաժարականից հետո (1891) ընդդիմությունը, որը բաղկացած էր քաղաքային խորհրդի ազգությամբ վրացի և որոշ թվով ռուս պատգամավորներից, համառ պայքար էր մղում, որպեսզի այդ պաշտոնին հավակնող իրապես առավել արժանավոր համարվող երկրորդ թեկնածուն՝ Պողոս Իզմայիլյանցը, դուրս մնա ընտրությունից. «...Իզմայիլեանը ստացաւ միայն 30 ձայն ընդդէմ 32-ի: Ընդդիմադիր կուսակցութիւնը այդ գործում տարաւ յաղթութիւնը. բայց նա տարաւ յաղթութիւն միայն պ. Իզմայիլեանցի դէմ: Մեծ խնդիր է, թէ դորանով նա տարաւ արդեօք իւր սեպհական դատը, որովհետև ես հրաժարւում եմ կարծելուց, թէ նորընտիր քաղաքագլուխ իշխան Արղութեան-Երկայնաբազուկ լինէր այն անձը, որի համար կատարւած լինէր այս վերջին ամիսների աղմկալի վիճաբանութիւնը: Ակներև է, որ իշխան Արղութեանը, ապրիլի 25-ի նիստում, ընտրւեց միմիայն իբրև մէկը, որ կուսակցութիւնների հետ շփումն չունի, իբրև մէկը, որ անձնական թշնամութիւն չունի դումայի մեծամասնութեան հետ: Դորանից շատերը եզրակացրին թէ իշխանը, կապ չունենալով կուսակցութիւնների հետ, անկախ լինելով դոցանից, կը կանգնի նաև կուսակցութիւններից բարձր: Այդ կախւած է սակայն կուսակցութիւններից դուրս եղածի ոգեկան յատկութիւններից: Անկասկած է, որ մի այդպիսի անձն տրամադիր կը լինի բոլորովին անկախ մնալ, բայց բոլոր խնդիրը նորանումն է, թէ որքան այդ կը յաջողի նրան: Ամեն բան, ընդհակառակը, խօսում է յօգուտ այն ենթադրութեան, որ իշխան Արղութեանը, որպես քաղաքի գործերից մինչև այժմ հեռու կեցած մարդ, և որպէս մէկը, որ մինչ իւր 47 տարեկան հասակը ոչ մի հասարակական գործում չի եղած, պէտք է բաւականանայ գրեթէ միայն նախագահելով դումայի ժողովները և ասպարէզը թողնի դումայի կուսակցութիւններին: Շատ և շատ կարելի է, որ նա կուսակցական քաղաքագլուխ չի դառնալ, բայց ոչ թէ նոցանից բարձր կանգնելու, այլ միայն նոցանից մի կողմ քաշւելու համար: Տարբերութիւնը ահագին է: Մեծամասնութեան ղեկավար չի լինելու նա, այլ միայն մեծամասնութիւններին հետևող...»: Նմանօրինակ վերլուծություն-բնութագրով էլ 1891 թ. ապրիլի 25-ից Թիֆլիսի քաղաքագլխի պաշտոնը ստանձնում է իշխան Ն. Արղության-Երկայնաբազուկը. «...և մնաց իւր պաշտօնում ընդամէնը 2 տարի, այն է մինչև քաղաքային ինքնավարութեան նոր կանօնադրութիւն մտցնելը»: Ստանձնելով պաշտոնավարությունը՝ («Մայիսի 27-ին կայացած քաղաքային դումայի նիստը բացեց նոր քաղաքագլուխ իշխ. Ն. Արգուտինսկի, դիմելով ձայնաւորներին մի ճառով...»), սակայն, հազիվ 2 տարի անց Ն. Արղության-Երկայնաբազուկը նույնպես տալիս է իր հրաժարականը. «... իւր պաշտօնավարութեան ժամանակը լրանալուց առաջ հրաժարուած է իւր պաշտօնից և ժամանակաւորապէս քաղաքագլխի պաշտօնը վարում է քաղաքագլխի օգնական պ. Պօղօս Իզմայիլեանը...»: Ի դեպ, դեռևս 1892 թ. Ն. Արղության-Երկայնաբազուկն ընտրվել էր Զրկինյանց Սբ. Կարապետ եկեղեցու հոգաբարձու: 1893 թ. հուլիսի 10-ի հրաժարականից հետո Ն. Արղության-Երկայնաբազուկը 2-րդ անգամ քաղաքագլուխ է ընտրվել Պ. Իզմայիլյանցի մահից (1895 թ., 5 մարտի) հետո՝ 1895 թ. «...իշխ. Նիկողայոս Արղութեան-Երկայնաբազուկ, քաղաքի խորհրդարանի 64 ձայների մասնակցութեամբ, առաջարկութեամբ 47 ձայների: Վեց ուրիշներ ստացել էին մի-մի և մէկը՝ երկու ձայն: Քւէարկւեց միայն իշխ. Ն. Արղութեան, որը գաղտնի քւէարկութեամբ ընտրւեց 54 ձայնով ընդդէմ 10-ի: Իշխան Ն. Արղութեանը սորանով երկրորդ անգամն է քաղաքագլուխ ընտրւում...»: Ընդամենը երկու տարի և երկու ամիս պաշտոնավարելուց հետո իշխ. Ն. Արղության-Երկայնաբազուկը, ինչպես առաջին անգամ (1893), առանց սահմանված ժամկետը (4 տարի) լրանալու, 1896 թ. հուլիսի 12-ին դարձյալ հրաժարական է տվել. «Թիֆլիսի քաղաքագլուխ իշխ. Նիկ. Արղութեան-Երկայնաբազուկ յուլիսի 12-ին նահանգապետի միջոցով ներկայացրել է իւր հրաժարականը ներքին գործերի մինիստրին: Սա երկրորդ անգամն է արդէն, որ իշխ. Արղութեանը քաղաքագլխի պաշտօնից հրաժարական է տալիս օրինական ժամանակամիջոցից առաջ. «... Իւր պաշտօնավարութեան օրինական ժամանակամիջոցը լրանալու համար մնում է միայն մի տարի, երբ 1897-ի յուլիսին, պիտի կատարեն նոր ընտրութիւններ քաղաքային խորհրդարանի և ապա նաև վարչութեան համար: Քաղաքային կանոնադրութեան համաձայն, երբ քաղաքագլուխը հրաժարական է տալիս խորհրդարանի լիազօրութիւնների չորս ամեայ ժամանակամիջոցից մի տարի պակաս, ապա նոր քաղաքագլուխ ընտրելը պարտաւորիչ չէ, այլ նորա պաշտօնը մինչ այդ միջոցը լրանալը վարում է նորա տեղապահը: Տեղապահի ընտրութիւնը խորհրդարանը վճռել էր կատարելու միայն գալ աշնան, իսկ մինչև այդ՝ նոյն պաշտօնը կը կատարի այժմեան պաշտօնակատար Ապոլոն Աֆ. Իւանենկօ: Քաղաքագլուխ իշխ. Արղութեանը թողնում է քաղաքի գործերը ոչ բարեկարգ դրութեան մէջ, բայց ոչ այնքան իւր մեղքով, որքան խորհրդարանի, ուր չկայ մի հաստատուն և ինտելիգէնտ մեծամասնութիւն»: Հարկ է նշել, որ 1896 թ. հուլիսի 31-ին Թիֆլիսի նահանգապետի կողմից քաղաքագլուխ Ն. Արղությանը պարգևատրվել է արծաթե մեդալով և կրծքանշանով: Հրաժարականի պաշտոնական ճանաչումը տեղի է ունեցել 1896 թ. նոյեմբերի 5-ին: Ինչ վերաբերում է քաղաքագլխի պաշտոնակատար Ա. Իվանենկոյին, ապա նա հաստատվում է քվեարկությամբ և պաշտոնավարում մինչև 1897 թ. տեղի ունեցած նոր քաղաքագլխի ընտրությունը. «Թիֆլիսի քաղաքագլխի փոխանորդ ընտրւեց Ապոլոն Աֆանասևիչ Իւանենկօ, 30 ձայնով ընդդէմ 18-ի: Քւէարկւող միայն նա էր: Իւանենկօն քաղաքային վարչութեան անդամ է և մինչ այժմ իրապէս կատարում էր քաղաքագլխի պաշտօնակատարութիւնը, առանց ընտրւած լինելու և ստանում էր համապատասխան ռոճիկը: Քաղաքագլխի պաշտօնը, իշխ. Նիկ. Արղութեանի հրաժարւելուց յետոյ պարապ էր և կը մնայ պարապ մինչև նոր քաղաքային ընտրութիւնները»: 1900 թ. իշխան Արղությանը նվիրատվությամբ (300 ռուբ.) աջակից է լինում Թիֆլիսի «Ժողովրդական տան» շինարարությանը: Ն. Արղության-Երկայնաբազուկը քաղաքագլուխ է ընտրվել նաև երրորդ անգամ՝ 1903 թ. փետրվարի 24-ին և այդ պաշտոնում մնացել մինչև 1904 թ. մայիսի 3-ը ու դարձյալ հրաժարվել առանց լրացնելու պաշտոնավարման սահմանված ժամկետը: Ի դեպ, քաղաքագլխի գործուն միջամտության և հետևողականության շնորհիվ 1903 թ. իրականացվել է մեծածախս շինություններից մեկը՝ Երևանյան հրապարակում գտնվող «Քաղաքային տան» շինարարությունը: Երրորդ հրաժարականից հետո իշխ. Ն. Արղության-Երկայնաբազուկը սեփական կարողություններով նպաստել է հատկապես կրթական ոլորտին. «Մինչև իր մահը՝ Թիֆլիսի արական գիմնազիայի պատւաւոր հոգաբարձուն էր նրա աշակերտութեան հովանի...»: Հայտնի է, որ իշխանը Թիֆլիսում մի դպրոց էլ հիմնել էր արատածին երեխաների համար. «...հիմնեց խուլ-համրերու վարժարան մը, որուն հոգաբարձութեան նախագահն էր մինչև վերջը»: Ն. Արղության-Երկայնաբազուկի տունը (1891) գտնվում էր Սերգեևյան և Սադովայա փողոցների անկյունում, իսկ 1895 թ. իշխանի նոր սեփական տան հասցեն էր՝ Գոլովինսկի պողոտան: Իշխան Ն. Արղությանը վախճանվել է 1916 թ. մարտի 30-ին. «Ապրիլի 7-ին արժանավայել շուքով կատարւեց յուղարկաւորութիւնը, Վանքի Մայր Տաճարում կատարւեց պատարագ և այնտեղից մարմինը տեղափոխւեց Սանահին, ուր ամփոփւեց տոհմական դամբարանում...»: Ն. Արղության-Երկայնաբազուկը ամուսնացած էր Մարիամ Հովհաննիսյան Արղությանցի (ծնվ. Միրզայանց) հետ, որը վախճանվել է 1919 թ.: Վերջինս հայտնի էր իր բարեգործություններով: Ի դեպ, իշխ. Ն. Արղության-Երկայնաբազուկն իր ժամանակի ակնառու մտավորականներից էր: Նրա հարուստ գրադարանը կովկասագիտական բացառիկ արժեք էր ներկայացնում. «...իշխանը յայտնի էր իրբրև ուսումնասէր և ունէր նշանաւոր գրադարան յատկապէս Կովկասի վերաբերեալ բոլոր հրատարակութիւնները...»: Այդ արժեքավոր գրադարանը ի մեծ բարեբախտություն հայ ժողովրդի՝ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության պատասխանատուները, հակառակ ժամանակի դժվարին և ամենաանբարենպաստ պայմաններին, կարողացան փոխադրել Երևան. «Նշանաւոր մատենադարան մը ունէր (10.000 հատոր) որ իր ժառանգորդները 1920-ին վաճառեցին Հայաստանի կառավարութեան, երկրէն դուրս գալու միջոց ձեռք բերելու համար (բնակության էին փոխադրվել Փարիզ - Ս.Կ.), այժմ Երեւան կը գտնուի ան եւ յոյժ կարեւոր մէկ մասը կը կազմէ պետական Գրատան...»:

“Кавказское Слово”, 1914, N 71, էջ 2: “Кавказ”, 1916, N 265, էջ 3: «Տարազ», 1916, N 8-10, էջ 88: «Մուրճ», 1891, էջ 530-531: «Մուրճ», 1895, էջ 736: «Մշակ», 1891, N 60, էջ 2 (30 մայիսի): Նոր-Դար», 1893, N 181, էջ 1 (16 հոկտեմբերի): «Մուրճ», 1892, էջ 156: “Кавказ”, 1896, N 203: «Մուրճ», 1895, էջ 735-736: «Մուրճ», 1896, N 6, էջ 878: «Մշակ», 1900, N 96 (27 մայիսի): Համեմատության համար նշենք, որ հանգանակությանը մասնակցած միլիոնատերեր Ա. Մանթաշյանը նվիրել էր 500 ռ. (առավելագույնն էր), իսկ, օրինակ, Մ. Արամյանցը՝ ընդամենը 200 ռ.: “Известия Тифлисской городской думы”, 1911, N 4, էջ 18: «Մուրճ», 1897, N 1, էջ 163: «Ֆրանսահայ տարեգիրք. 1927», Բ տարի, Փարիզ, 1927, էջ 171: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 80-83:

ՊՈՂՈՍ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐՅԱՆ ԻԶՄԱՅԻԼՅԱՆՑ. Պողոս Իզմայիլյանցը ծնվել է 1852 թ.: Նրա ծննդավայրի մասին տվյալները հակասական են: Ըստ որոշ աղբյուրների՝ նա ծնվել է Երևանում և ավարտել տեղի գիմնազիան, բայց այլ տվյալներով՝ Թիֆլիսում: Հայտնի է, որ Պողոսի պապը (հոր հայրը) երիտասարդ հասակում գերի էր ընկել թուրքերի ձեռքը: Երբ 1790 թ. Սուվորովը գրավում է Բեսարաբիայի Իզմայիլ բերդաքաղաքը, հայ գերին հայտվում է ռուսական բանակում և, ի պատիվ իր ազատագրման վայր Իզմայիլի, ստանում է Իզմայիլյանց ազգանունը: Ինչ վերաբերում է Պողոսի մայրական թևի ծագմանը, ապա նրա պապի հայրը Քարթլիի վերջին թագավոր Գիորգիի պալատական բժիշկն էր և հայտնի էր Հեքիմ-աղա անունով: Հետագայում նրա ժառանգները կրում են Հեքիմյան ազգանունը (ռուս. տիրապետության շրջանում նաև՝ Ակիմովներ): Գերազանց ավարտելով գիմնազիան՝ մեկնում է Պետերբուրգ՝ բարձրագույն ուսում ստանալու, բայց 1869 թ., երբ դեռ հենց առաջին կուրսում էր, ստիպված է լինում վերադառնալ Թիֆլիս (ուսանողության շրջանում ծայր առած շարժման հետևանքով): 1870 թ. Պ. Իզմայիլյանցն իր ընկերների (Շահվերդյանի և Իվանովի) հետ ծանոթանում է վրացական «Դրոեբա» («Ժամանակներ») և «Սասոփլո» («Գյուղական») թերթերի խմբագիրների (Ն.Նիկոլաձե, Ս. Մեսխիա) և Գ. Ծերեթելու հետ և վերջիններիս օգնում հիմնելու մի տպարան «Գ. Ծերեթելի և ընկերություն» անունով: Տպարանը սկսել է գործել Պ. Իզմայիլյանցի տնօրինությամբ: Գ. Ծերեթելին նշել է, որ երբ ինքը 1872 թ. այդ տպարանում լույս տեսնող «Դրոեբա»-ում հոդվածներ էր տպագրում «Հողային բանկ» հիմնելու վերաբերյալ, նյութերն ամբողջովին իրեն է տրամադրել Պ. Իզմայիլյանցը: Շուտով Ն. Նիկոլաձեի հետ միասին Պ. Իզմայիլյանցը կարողանում է հիմնել այսպես կոչված «Իվանովի գրադարանը», որը դեպի իրեն էր ձգում հատկապես պատանի ընթերցողներին: Դարձյալ Ն.Նիկոլաձեի և Գ. Ծերեթելու մասնակցությամբ Պ. Իզմայիլյանցը գլուխ է բերում մի կատակերգություն-դիմակահանդես, որտեղ դիմակավորված գործող անձինք մարմնավորում էին կառավարության հայտնի գործիչներին: Դիմակահանդեսի ներկայացման առթիվ իր հուշերում Գ. Ծերեթելին նշել է, որ այն դիտել էր 1000-ից ավելի հանդիսատես, այդ թվում գավառապետ Օրլովսկին, մարզային վարչության ղեկավարը և պաշտոնական այլ անձինք: 1873 թ. Պ. Իզմայիլյանցն իր վրացի գործընկերների հետ մեկնում է արտասահման: Փարիզում մասնակցում է Սորբոնի համալսարանի գրականության դասընթացներին: Փարիզում Պ. Իզմայիլյանցը նպաստում է վրաց «Դրոշա» թերթի հրատարակությանը. «Պավել Իզմաիլովի ակտիվ մասնակցությամբ 1873 թվականին Նիկո Նիկոլաձեն և Դաթա Միքելաձեն Փարիզում հրատարակեցին «Դրոշա» թերթը, որի պահպանված առաջին երեք համարները գտնվում են Բրիտանական թանգարանում: Այդ թերթի երրորդ համարում տպագրված իր հոդվածում շոշափելով Եվրոպայի բանվորական շարժման հարցերը՝ Պավել Իզմայիլովն արտահայտել է «Դրոշայի» սոցիալիստական սկզբունքները ...»: Պ. Իզմայիլյանցն իր հասարակական գործունեությունը ծավալել է սկսած 1870-ական թվականներից: Նա մեծ դեր է խաղացել ոչ միայն վրաց մամուլի կայացման գործում, այլև գործուն կերպով մասնակցել է Գրիգոր Արծրունու հիմնադրած «Մշակ»-ի աշխատանքներին: Գ. Արծրունու գնահատմամբ Պ. Իզմայիլյանցը «Մշակ»-ի խմբագրությունում. «գուցէ միակն էր որ լիազօր տէր էր իր բաժնի»: Նաև. «Եթէ խմբագրական ժողովներում ես մեծ մասամբ միշտ աւելի համաձայն էի Իզմայլօվի, քան ուրիշների հետ, այդ այն հասարակ պատճառով, որ նա բոլոր մնացածներից աւելի եւրօպացի էր, ազատ նախապաշարմունքներից, մտաւորապէս աւելի զարգացած»: Թղթակցել է «Тифлисский Вестник» և «Մշակ» պարբերականներին: 1878 թ., երբ «Тифлисский Вестник» թերթի խմբագիր Կ.Ա. Բեհբուդյանը Պետերբուրգում էր, Պ. Իզմայիլյանցը, որն այդ ժամանակ արդեն (1876-ից) քաղաքային դումայի քարտուղարն էր, ստանձնում է նաև ծանր կացության մեջ հայտնված (նաև նյութական) թերթի խմբագրի պարտականությունը: 1878 թ. վերջին տեղի ունեցած քաղաքային ձայնավորների (պատգամավորների) ընտրությունների ժամանակ Պ. Իզմայիլյանցն իր ջանքերը ծառայեցնում է քաղաքային խորհրդարանը երիտասարդ ուժերով համալրելու գործին, որն էլ պսակվում է հաղթանակով, և չնայած հին գործելակերպին կառչած ծերունիներ էլ կային, բայց նրանց ձայնը այլևս որոշիչ չէր: Ալ. Մատինյանցի՝ քաղաքագլուխ ընտրվելուց հետո (1879) Պ. Իզմայիլյանցը փաստորեն դառնում է քաղաքային խորհրդի առավել գործուն անդամը. «...խոսելով Իզմայլովի մասին, անհնարին է չանդրադառնալ քաղաքային ինքնակառավարման ողջ գործունեությանը սկսած 1879-1890 թթ., երբ կառավարումը գլխավորում էր Ա. Ս. Մատինովը, իսկ գործերի փաստացի ղեկավարը, բոլոր դեպքերում, համարվում էր Իզմայլովը»: 1877-1883 թթ. Պ. Իզմայիլյանցը 4 անգամ՝ յուրաքանչյուրը 2-ական տարի ժամանակով վարել է քաղաքային խորհրդի քարտուղարի պաշտոնը (ընտրվել և վերընտրվել՝ 15.I.1877-ին, 19.XII.1881-ին և 31.I.1883-ին): Քարտուղարի պարտականությունները Պ. Իզմայիլյանցը կատարել է մինչև քաղաքային վարչության անդամության թեկնածու (2.V.1883), ապա և՝ անդամ (17.X.1883) ընտրվելը: Մինչև քաղաքագլուխ ընտրվելը Պ. Իզմայիլյանցը երկու անգամ (28.XII.1884-ին և 22.XII.1888-ին) վերընտրվել է վարչության անդամության կազմում: Զուգահեռաբար սկսած 1883 թ. հոկտեմբերի 17-ից մինչև 1893 թ. նոյեմբերի 7-ը Պ. Իզմայիլյանցը վարել է փոխքաղաքագլխի պաշտոնը: 1880 թ. նաև Պ. Իզմայիլյանցի գործուն աջակցությամբ քաղաքագլուխ Ա. Մատինյանցը կառավարության առջև խնդիր է դնում Թիֆլիսում պետական համալսարան հիմնելու և վերջինիս գոյությունն ապահովելու համար քաղաքի եկամուտներից 100.000 ռուբ. հատկացնելու վերաբերյալ: Մինչ 1890 թ. Պ. Իզմայիլյանցի գործունեությունն իր ժամանակին գնահատվել է այսպես. «... երկար տարիներ նա առաջին անդամն էր քաղաքային վարչութեան, սկսած լինելով իւր ծառայութիւնը, խորհրդարանի քարտուղարի պաշտօնով 1876 թւականին: Այդ օրից Պօղոս Իզմայլեանը, շնորհիւ իւր նւիրւածութեանը քաղաքի գործերին, միացած բարձր կրթութեան հետ և մի բնաւորութեան, որը նորան մատչելի էր դարձնում ամենքին, արդէն վաղուց կազմում էր Թիֆլիսի քաղաքային գործերի ոգին»: Ա. Մատինյանցի հրաժարականից հետո (1891 թ. մարտի 1-ին), 1891 թ. ապրիլի 25-ից նոր քաղաքագլխի ընտրություններին Պ. Իզմայիլյանցն առաջին անգամ առաջադրում է նաև իր թեկնածությունը. «... թեկնածութիւնը այն մարդու, որը իւր ունեցած դիրքի համար գրեթէ բացառապէս պարտական է իւր անխոնջ աշխատութիւններին քաղաքի օգտին: Դեռ ևս իբր քարտուղար քաղաքային դումայի նա, ... շնորհիվ իւր մտաւոր և ոգեկան գերազանցութեան, մասնակից էր վարչութեան գործավարութեանը: Դեռ ևս իբր դումայի քարտուղար – նա՝ վարչութեան ոգին էր: Բնական է թէ ինչու քարտուղարութիւնից հրաժարւելով՝ նա ամենայն հեշտութեամբ ընտրւեց վարչութեան անդամ և այն էլ վարչութեան առաջին անդամ, այսինքն քաղաքագլխի օգնական: Այդ ոչ միայն աւելի բարձր այլ և իւր ընդունակութիւնների համար աւելի հարմար պաշտօնում նա ցոյց է տւել գնահատելի և ոչ սովորական դիրքեր: ...Պր. Իզմայլեանի ընտրութիւնը ցանկալի էր մի քանի տեսակէտներից: Նախ որ արժանի էր, իբր քաղաքի գործերին հմուտ և նւիրւած մարդ: Երկրորդ՝ նորա ընտրութիւնը կունենար մի բարոյական խրախուսիչ ազդեցութիւն դորանով ցոյց կը տրւէր որ հասարակութիւնը գիտէ պատիւների արժանացնել նաև մշակ մարդուն, իսկ պ. Իզմայլեանը մշակ էր, բառիս ազնիւ մտքով...»: Ինչպես հայտնի է, ընդդիմադիր կուսակցության (բաղկացած գլխավորապես վրացազգի և մասամբ ռուս պատգամավորներից) ճնշման հետևանքով 1891 թ. ապրիլի 25-ին կայացած ընտրություններում Պ. Իզմայիլյանցը քաղաքագլուխ չի ընտըրվում (30 կողմ, 32 դեմ): Պր. Զուբալովի գլխավորած ընդդիմությունը ջանք չէր խնայում Պ. Իզմայիլյանցին զրկելու նաև հոկտեմբերի 12-ին տեղի ունեցող փոխքաղաքագլուխ ընտրվելու հնարավորությունից, որը, սակայն, ապարդյուն է անցնում: Իշխան Ն. Արղության-Երկայնաբազուկի առաջին շրջանի քաղաքագլխի պաշտոնավարության ժամանակ (1891-1893) ու նաև վերջինիս հրաժարականից (1893) հետո մինչև նոր քաղաքագլխի ընտրության օրը (7-ը նոյեմբերի) Պ. Իզմայիլյանցը վարում է քաղաքագլխի օգնականի, որն է՝ փոխքաղաքագլխի պաշտոնը: 1893 թ. աշնանը նշանակված նոր քաղաքագլխի ընտրությունները, մի քանի անգամ ձախողվելով ու ձգձգվելով (հոկտեմբերի 17, հոկտեմբերի 31), ի վերջո կայանում են նոյեմբերի 7-ին. «Թիֆլիսի քաղաքային խորհրդի արտակարգ նիստ է նշանակուած կիրակի, նոյեմբերի 7-ին...»: Ընտրողների բացարձակ մեծամասնությամբ Պ. Իզմայիլյանցն այդ օրն ընտրվում է Թիֆլիսի քաղաքագլուխ. «Կիրակի, նոյեմբերի 7-ին, Թիֆլիսի քաղաքագլուխ ընտրուեց պ. Պօղոս Իզմայիլեանը: Ընտրութեանը ներկայ էին 71 հոգի հաշուած և իրեն պ. Իզմայիլեանցին: Թիֆլիսի նոր քաղաքագլուխն ստացաւ 62 ընտրողական և 8 ոչ ընտրողական քուէ...»: Ի դեպ, նույն այդ օրերին Պ. Իզմայիլյանցը Սագուրամոյի անտառներում հայտնաբերել էր մի ջրառատ աղբյուր: Մտահոգ Թիֆլիսի ջրամատակարարման խնդրով՝ նա աղբյուրն ուսումնասիրելու նպատակով հրավիրել է մասնագետների, իսկ ջրի նմուշը ներկայացրել Ֆ. Օտտենին ստուգման նպատակով (պարզվել է, որ այն Ավճալայի լավագույն ջրերից է և ավելի սառը, իսկ հոսքը՝ օրական 2 միլիոն դույլ: Ի դեպ, կրկնակի ավելի, քան Ավճալայից արդեն քաղաք հասցված ջրերը): Սակայն, Պ. Իզմայիլյանցին վիճակված չէր երկարաժամկետ պաշտոնավարություն: Նա վախճանվել է 1895 թ. մարտի 5-ին Պետերբուրգում. «...վախճանւեց մարտի 5-ին Պետերբուրգում, ուր նա գնացել էր քաղաքի գործերի համար և ուր նա վարակւեց այնտեղ տիրող ինֆլուէնցա հիւանդութիւնով, որից յառաջ եկաւ թոքերի բորբոքումն...»: Պետերբուրգից հանգուցյալի մարմինը փոխադրվել է Նովորոսիյսկ-Բաթում (նավով), ապա՝ Թիֆլիս (գնացքով) ավելի քան 10 օրվա ընթացքում: Քաղաքագլխի մահվան լուրն անմիջապես գուժել են բոլոր լրատվամիջոցները: Առանց չափազանցության հարկ է նշել, որ քաղաքագլխի մահը սգում էր ողջ Թիֆլիսը: Բոլորն էլ գիտակցում էին, որ Թիֆլիսը կորցրել է այնպիսի մի անհատի, որին պատմությունն ու ժամանակը հրապարակ են հանում չափազանց ժլատ կերպով. «Ամենաբարձր պաշտօնեայից սկսած մինչև ամենայետին մշակը, որ փողոցներն է աւելում, անկեղծ կերպով համակրում, սիրում էին Իզմայիլեանին: Քաղաքագլխի պատուաւոր պաշտօնն ունենալով, նա իրեն պահում էր իբրև մի բոլորովին հասարակ մարդ, ամենքի հետ, մշակ լինէր դա, թէ ծառայակից՝ վարւում էր իբրև ընկեր. ընդունում էր ամենքին, ով ուզում էր տեսնել իրեն, ամենայն հաճութեամբ լսում էր խնդրատուներին և ամենքի օգտին անում էր, ինչ որ կարողանում էր...: Պօղոս Իզմայիլեանի մահով ամբողջ Կովկասը կորցնում է, իւր՝ առանց այն էլ սակաւաթիւ, ամեն կողմից ընտիր և շնորհալի զաւակներից մէկին»: Հանգուցյալին լավ ճանաչողներից մեկը՝ Գիորգի Ծերեթելին, իր խմբագրությամբ լույս ընծայվող «Կվալի» հանդեսում նշել է. «Ցանկացած ազգ կցանկանա ունենալ Իզմայիլների նման մարդիք, որ թանկարժեք երևույթ է: Այդպիսի ընդունակությամբ և կայտառությամբ մարդ ինչ ազգից էլ որ ծնվի (այդ ազգը լինի անկախ թե կախյալ), միևնույն է ֆենոմենը կընկնի և տվյալ ազգը միայն բարիքներ ձեռք կբերի», իսկ «Նոր-Դար» օրաթերթի թղթակիցը, որը մասնակցել էր թաղմանը, նույն թերթում լույս ընծայված հրապարակման մեջ նշել է. «Երբէք Թիֆլիսն, որքան յիշում ենք, այնպիսի թաղում չէր տեսել, որպիսին տեսաւ մարտի 18-ին: Թիֆլիսի քաղաքագլուխ Պօղոոս Իզմայլեանի թաղմանը ո՞վ էր ներկայ հարցնելու տեղ, պէտք է հարցնել – ո՞վ չէր ներկայ: Չափազանցրած չենք լինիլ, եթէ ասենք, որ ներկայ էր գրեթէ ամբողջ Թիֆլիսն իւր տասնեակ հազարաւոր բնակիչներով, որ խիտ առ խիտ կանգնած էր երկաթուղու կայարանից սկսած մինչև Վերայի կամուրջը, այստեղից մինչև քաղաքային տունը, այստեղից էլ մինչև Վանքի աւագ եկեղեցին, փողոցների երկու կողմերում, մօտ չորս վերստ տարածութեամբ: Լուսամուտները, պատշգամբները, կտորները հօ լիքն էին ու լիքը: Շատերը բարձրացել էին անգամ ծառերի կատարները: Ուշադրութեան արժանին այն է, որ այս հսկայական ամբոխը հաւաքուել էր ինքնաբերաբար, սարքովի, շինովի ոչինչ չկար այստեղ: Առաւօտեան ժամը 9-ից արդէն կայարանի դուրս ու ներսը սևին էր տալիս հաւաքուած ամբոխից. այդտեղ սպասում էին համքարներն իրենց դրոշակներով, որոնց վրայ սև շղարշ էր անցկացրած: Ներկայ էին պաշտօնական անձեր. կայարանում էին Թիֆլիսի քաղաքագլխի օգնականը բոլոր իրաւասուների և քաղ. վարչ. անդամների հետ, ներկայացուցիչներ զանազան հաստատութիւններից, պատգամաւորութիւններ զանազան քաղաքներից, հանգուցեալի ընտանիքը, ազգականները, բարեկամները, մամուլի ներկայացուցիչներ և այլն: Կայարանի առաջ կանգնած էր քաղաքիս հայ հագևորականութիւնը, որին գլուխ էր անցած թեմիս սրբազան առաջնորդ Գէորգ արքեպիսկոպոսը: Ներկայ էր և մահմեդականների Շէյխ-Ուլ-Իսլամը մի քանի հոգևորականնորեվ, ինչպէս և հրէաների ռաբբին: Ժամը 10-ից 10 րոպէ անց, պլատֆորմին մօտեցաւ սգազգեաց գնացքը: Դագաղը դուրս բերելով վագոնից, հանգիստ տուին կայարանի առաջ և ապա սկսուեց տխուր յուղարկաւորութիւնը: Ամենից առաջ գնում էին համքարների դրօշակակիրները, յետոյ քաղաքային երկսեռ դպրոցների սաները, այնուհետև գնում էին՝ երգեցիկ խումբը, հոգևորականութիւնը, ապա ձեռքերի վրայ բարձրացրած տանում էին դագաղը, որի վրայ փայլում էր քաղաքի արծաթե պսակը: Դագաղին հետևում էր դիակառքը և երկու ուրիշ կառքեր պսակների մէջ կորած: Տխուր հանդիսաւոր յուղարկաւորութեան պատկերը լրացնում էր անվերջ կառքերի շարքը: Յուղարկաուրութեան ամբողջ ճանապարհին իրար վրայ թափուած ժողովուրդը լուռ վշտով հանում էր գլխարկը, խանութները փակւում էին: Հասնելով քաղաքային տան մօտ, այստեղ, Երևանեան հրապարակի վրայ, կրկին անգամ հանգիստ տուին հանգուցեալին: Այստեղից տխուր գնացքը շարունակուեց դէպի Վանքի աւագ եկեղեցին, որի շրջակայքում բառիս բուն նշանակութեամբ ասեղ չէր ընկնիլ գետին: Պատարագիչն ինքն սրբազան առաջնորդն էր, որ յետոյ ոյ մի դամբանական խօսեյ շեշտելով այն մեծ կորստի վրայ, որ կրել է քաղաքը: Ս. Առաջնորդը յայտնեց բեմից հանգուցեալի մօրը Վեհափառ Կաթողիկոսի ցանկութիւնը, որ ստացել էր հեռագրով: Ժամերգութեան և թաղմանը ներկայ էին Կովկասի կառավարչապետի օգնականը, Թիֆլիսի նահանգապետը, դատարանական պալատի նախագահը, Կովկասեան գրաքննչական ատեանի նախագահը, Թիֆլիսի կոմենդանտը, նահանգական դատարանի նախագահը, ոստիկանապետը, և այլն բարձրաստիճան անձինք: Գերեզմանի վրայ ճառ խօսեցին քաղաքագլխի պաշտոնակատար պ. Իւանենկոն և իրաւասու պ. Շահ-Ազիզեանը...»: «Тифлисский Вестник»-ի թղթակիցն ավելացրել է. «Քաղաքագլուխ Պ. Ա. Իզմայլովի մահը խոր տրտմություն առաջացրեց քաղաքի բնակչության գրեթե բոլոր շերտերի մեջ: Թե ինչքան էր հանգուցյալը հեղինակավոր, կարելի է եզրակացնել այն բանից, որ «Նախալովկա»-յի տնատերերը ցուցակագրմամբ գումար էին հավաքել Պ. Ա.-ի գերեզմանի վրա «Ինքնակամ նորաբնակիչների կողմից անմոռաց Պ. Ա. Իզմայլովին» գրությամբ պսակ դնելու նպատակով»: Ընդամենը օրեր անց Քաղաքային Խորհուրդը կայացնում է հետևյալ որոշումը. 1) Հանգուցյալի ընտանիքին տարեկան հատկացնել 3000 ռուբ, որից 1800-ը՝ ցմահ, իսկ 1200-ը՝ որդուն մինչև չափահաս դառնալը կամ մինչև բարձրագույն կրթության դասընթացներն ավարտելը. 2) Քաղաքային Խորհրդի դահլիճում Պ. Իզմայիլյանցի նկարի տեղադրում և նախկին «Կիրպիչնոյ» փողոցի անվանափոխում ի պատիվ հանգուցյալ քաղաքագլխի՝ «իզմայլովյան», իսկ «Նովայա» փակուղին, որտեղ գտնվում էր Իզմայիլյանցի տունը579, պետք է վերանվանվեր «Իզմայիլովյան փակուղի», 3) Քաղաքային ինքնավարության անունից Իզմայիլյանցի գերեզմանին տեղադրել արծաթե պսակ և այլն (կից՝ Սանասարյանի գերեզմանին): Տարեվերջին Քաղաքային Խորհրդի որոշմամբ 700 ռ. է հատկացնում Պ. Իզմայիլյանցի գերեզմանին հուշաքար կանգնեցնելու նպատակով: 1896 թ. մարտի 10-ին նրա գերեզմանի տեղում բացվում է ճարտ. Ա. Մելիք-Բեգլարյանի և Անդրիոլետիի հեղինակությամբ պատրաստված մի համեստ հուշարձան, որի վրա փորագրված էր «Պօղոս Իզմայլեանին Թիֆլիս քաղաքից»: Հայտնի է, որ արդեն 1909 թ. Պ. Իզմայիլյանցի հուշարձանը մասամբ քայքայվել էր և կարիք ուներ նորոգության. «Թիֆլիսի վանքի աւագ եկեղեցու գաւթում թաղւած մեր նշանաւոր ազգայինների շարքում՝ յայտնի հերոս գեն. Արշակ Տէր-Ղուկասեանի և նշանաւոր քաղաքագլուխ Պօղոս Իզմայլեանի արձանները, որոնք կառուցուած են Թիֆլիզ քաղաքի հաշուով, քայքայուել, անշքացել են. հարկաւոր է ուշադրութիւն դարձնել»: Նույն թվականին մեկ այլ լրագրի թղթակիցն այդ առթիվ ուղղակի նշել է, թե «Վանքի տաճարի գավթում տեղադրված նախկին քաղաքագլուխ Պ. Ա. Իզմայլովի հուշարձանն ամբողջությամբ քայքայված վիճակում է: Այս դեպքում ժամանակի քայքայիչ ազդեցությանը օգնության են հասել ինչ-որ սրիկաների ձեռքեր, որոնք ջարդել են երկաթե ճաղաշարը և մինչև իսկ հուշարձանից պոկել մարմարի կտորները: Անհրաժեշտ է հուշարձանը վերանորոգել»: Շուլավերցի աշուղ Հազիրն ունի մի ստեղծագործություն, որը գրել է 1895 թ. ի հիշատակ Պ. Իզմայիլյանցի: Ահա այն. «Երջանկայիշատակ Պօղոս Իզմայիլեանի մահուան առիթով. Մայր Տփխիսի հարազատ որդի Պօղոս, Ազնիւ քաղաքագլուխ, քաջ գործակատար, Կտրիճ յառաջադէմ, դու անյաղթ հերոս, Քսան տարի աշխատեցիր մեզ համար, Ի մանկութենէ սիրեցիր մարդկութիւն, Տփխիսի վարչութեան եղար ամուր սիւն, Աշխարհի մէջ թողեցիր անմահ անուն, Որ կյիշուի Տփխիսի մէջ դարեցդար: Կեանքըդ ազգիդ համար չխնայեցիր, Լրագիրներին աշխատակցեցիր, Հայրենիքիդ պարզերես ծառայեցիր, Գիշեր ցերեկ կաշխատէիր անդադար: Բնաւորութիւնդ բարի դու ազնիւ, Արժանաւոր մարդու` գիտէիր պատիւ Նիհար բարակակազմ` գործի մէջ արծիւ, Դուման չէ ունեցել քեզ պէս ղեկավար: Դու շնորհալի մարդ էիր բաւականին, Հսկում էիր մեր երկրի ամէն բանին, Աշխատելով հասար արդ աստիճանին, Սիրում էիր ամէն ազգին հաւասար: Իզմայիլեանց Պօղոս, ու՞ր ես աննման, Չէ՞ որ դու գործի գնացիր Ռուսաստան, Այժմ պատրաստ ես, որ մտնես գերեզման, Ընկերներիդ թողեցիր անմխիթար: Քսան տարուայ մէջ շատ գործ կատարեցիր, Ընտիր, ազնիւ բարեկամներ ճարեցիր, Շատ բարի նորոգումներ հնարեցիր, Թողիր մեզ համար մշակուած ճանապարհ: Թէպէտ դու մեզ համար շատ չարչարուեցիր, Բայց չմոռացուար, վարձատրուեցիր, Դու էլ նշանաւոր մարդ համարուեցիր, Շուտ քո մահուան լուրը տարածուց աշխարհ: Կոյր մահը Հազրուն զրկեց քեզանից, Դու եւս զրկուար մայրենի տանից, Ա՜ւաղ, որ շատ շուտ հեռացար մեզանից, Նպատակըդ մնաց թերի անկատար»: Պ. Իզմայիլյանցի թիֆլիսյան բնակարաններից հայտնի է 1892 թ. ինժեներ Կ. Բուտկևիչի նախագծով նախկինում Միրզոևին և Տեր-Ղուկասովին պատկանած հողամասի վրա կառուցվելիք տունը:

«კვალი», 1895, N 12, էջ 2-3: Ի դեպ, նույն Գ. Ծերեթելին, տարիներ անց, Պ. Իզմայիլյանի այդ շրջանի գործունեության մասին փոքր-ինչ մանրամասնելով, նշել է. «...վրացիների ներկայիս սերունդը երևի չգիտե, թե ինչպիսի երազանքներ ու վեհ ձգտումներ ուներ Պ. Իզմայիլյանցը: Իր երիտասարդության լավագույն ոչ մեկ և ոչ երկու տարիներն է զոհաբերել այդ ձգտումների իրականացմանը, երբ Իզմայիլովը իմ, Նիկոլաձեի և հանգուցյալ Մեսխիի հետ միասին անդադրում գիշեր-ցերեկ աշխատում էր «Կրեբուլի» հանդեսի և «Դրոեբա» թերթի խմբագրություններում: Այն ժամանակ մենք երազում էինք Դուբելիրայից ձեռք բերված տպարանը այնպես ոտքի կանգնեցնել, որ ապահովեր «Կրեբուլի», «Դրոեբա», «Սասափլո Գազեթի» վրացական հրատարակությունները: Դա եղել է 1869-1872 թթ.: Այդ շրջանում վրաց տպագրության լավագույն գործիչների անվան հետ էր կապված Իզմայիլովի անունը: Անշահախնդիր ծառայությամբ պ. Իզմայիլովը այն աստիճան էր տարված վրաց տպագրության գործով , որ բոլորովին մոռացել էր, որ ուներ տուն, անհամբերությամբ սպասող սիրող մայր ու գիշերներ շարունակ անցկացնում «Կրեբուլի-Դրոեբա»-ի խմբագրությունում» (բնագրում՝ “...Едва ли нынешнее поколение грузин знает какия мечты он лелеял и каковы были святые стремления П. Измайлова. Не один и не два лучших года своей молодости он пожертвовал на осуществление этих стремлений, когда Измайлов рядом со мной, с Николадзе и с покойным Месхи неустанно ден и ноч работал в редакциях журнала “Кребули” и газеты “Дроэба”. Тогда мы вместе мечтали приобретенную от Дубелира типографию поставить на такую ногу, чтобы доходили ея обезпечить существование грузинских изданий: “Кребули”, “Дроэба” и “Сасапло Газети”. Это было в 1869, 1870, 1871 и 1872 годах. В то время с именами лучших деятелей грузинской печати было связано имя П. Измайлова. Безкорыстным служением делу грузинской печати г. Измайлов был до такой степени увлечен, что он, забыв совершенно, что у него есть дом, есть любящая мать, с нетерпением его ожидающая, на пролет ночи проводил в редакции “Кребули-Дроэба”...” (”Тифлисский Листок”, 1893, N 254,էջ 2): Ի դեպ, տարիներ անց, վրաց թատրոնի պատմությունը շարադրած Գ. Միրաղյանը նշել է, որ Պ. Իզմայիլյանցն աշխատակցել է նաև վրաց թատրոնին. «…յաճախ կանացի դերեր խաղում էր և Թիֆլիսի նախկ ին քաղաքագլուխ հանգուցեալ Պօղոս Իզմայիլեանցը» (Միրաղեան Գ., Վրաց թատրոնի անցեալը եւ ներկան, «Գեղարվեստ», 1909, N 3, էջ 28): Ստեփանյան Գ., Կենսագրական բառարան, հատոր Բ., Երևան, 1981, էջ 9: Այդ թերթից լույս է տեսել միայն 10 համար, որից միայն առաջին երեքն է պահպանվել («Քարթուլի Մծերլոբա», 1927, N 10, էջ 124): Նիկոլաշվիլի Ն., Հայ և վրաց գրական գործիչների բարեկամության պատմությունից, «Սովետական Վրաստան», 1957, N 8: Լէօ, Գրիգոր Արծրունի, Թիֆլիս, 1902-3, հատոր 2, էջ 57: Туманов Г. М., Характеристики и воспоминания, книга первая, Тифлис, 1913, էջ 54, 60, 62-63 (բնագրում՝ ”...говоря об Измайлове, нельзя не остановиться на всей деятельности городского самоуправления за время с 1879 г. по 1890 г., когда во главе управления стоял А. С. Матинов, а фактическим руководителем дел, во многих случаях являлся Измайлов”): “Известия Тифлисской Городской Думы”, N4, Тифлис, 1911, էջ 19-21: «Մուրճ», 1895, էջ 352: «Մուրճ», 1891, էջ 529-530, 1242-1244: Տե՛ս Ն. Արղության-Երկայնաբազուկի 1891 թ. ընտրության մանրամասները սույն աշխատության համապատասխան տեղում (էջ 80-81): «Նոր-Դար», 1893, N 181, էջ 1: «Նոր-Դար», 1893, N 182: «Նոր-Դար», 1893, N 185, էջ 1: «Նոր-Դար», 1893, N 197, էջ 2: «Նոր-Դար», 1893, N 197, էջ 2: «ივერია», 1893, N 264: «Մուրճ», 1895, էջ 351-352: “Тифлисский листок”, 1895, N 55, էջ 2: “Кавказ”, 1895, N 64, 74, “Нива”, 1895, N 13, էջ 315-316, “Новое обозрение”, 1895, N 3842, 3843; “Тифлисский листок”, 1895, N 54, 55, 56, 57, 58, 62, 97, «Նոր-Դար», 1895, N 40, էջ 2, N 42, N 50, էջ 3: «Նոր-Դար», 1895, N 40: «§კვალი», 1895, N 12, էջ 2: «Նոր-Դար», 1895, N 50, էջ 3: “Тифлисский Листок”, 1895, N 57, էջ 2 (բնագրում՝ “Смерть городского головы П. А. Измайлова сильно опечалила почти все слои населения города. На сколько был популярен покойный, можно заключить из того, что домовладельцы “Нахаловки” по подписке собрали между собою деньги на венок для возложения на гроб П. А. с следующею надписью: “От самовольных поселенцев незабвенному П.А.Измайлову”): Հայտնի է, որ 1888 թ. Պ. Իզմայիլյանը բնակվում էր Սապյորնայա փողոցի վրա գտնվող Բաբանասյանի տանը (”Кавказский Календарь на 1889 г.”, Тифлис, 1888, էջ 309): 1893 թ. նա արդեն սեփական տուն ուներ (Նովայա Գոլանդսկայա փողոցում) (”Кавказский Календарь на 1894 г.”, Тифлис, 1893, էջ 458): Պահպանվել է Միրզոևի և Տեր-Ղուկասովի նախկին հողամասի վրա ինժեներ Կ. Բուրկևիչի նախագծով կառուցված այդ տան նախագիծը (27, մայիս, 1892 թ.), ՎՀ ՊՊԿԱ. ֆ. 192, ց. 8ա, գ. 3278 (Թիֆլիսի քաղաքային վարչության ֆոնդ): “Тифлисский Листок”, 1895, N 56, 58: Հարկ է նշել, որ Իզմայիլյանցի անունն էր կրում նաև քաղաքի պետական ուսումնարաններից մեկը, որի՝ 1912 թ. նորոգման աշխատանքները, ի պատիվ հանգուցյալ քաղաքագլխի, պիտի իրականացվեին քաղաքի գումարներով. ”Училище имени П. А. Измайлова. Гласный А. С. Бабов вошел в думскую училищную комиссию с предложением: устроить в город. средства школу имени покойнаго город. головы П. А. Измайлова в память больших заслуг его перед городом” (“Тифлисский Листок”, 1912, N 208, էջ 2): «Նոր-Դար», 1895, N 49: “Тифлисский Листок”, 1895, N 294: «Մշակ», 1896, N 30, էջ 3: Նաև՝ “Тифлисский Листок”, 1896, N 49. «Հովիւ», 1909, N 26, էջ 416: “Тифлисский Листок”, 1909, N 245, էջ 2 (բնագրում՝ “Памятник бывшему город. голове П.А. Измайлову поставленный в ограде Ванскаго собора, пришел в совершенную ветхост. В этом случае разрушающему влиянию времени пришло на помощ руки каких-то негодяев, которые изломало решетку и даже отбили куски мрамора от памятника. Необходимо памятник реставрировать”). Ե. Չարենցի անվան գրակ. և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆոնդ, IV-10 (մեքենագիր մեկ էջ): Օգտվելով առիթից՝ շնորհակալություն ենք հայտնում Շուլավերի (այժմ՝ Շահումյան) վաստակաշատ մանկավարժ տիկ. Սանդուխտ Ասլանյանին` Հազիրի այս ստեղծագործությունը մեզ տրամադրելու համար: ՎՀՊՊԿԱ, ֆ. 192 (Թիֆլիսի քաղաքային վարչություն), ց. 8ա, գ. 3278: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 83-88:

ԳԵՎՈՐԳ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ ԵՎԱՆԳՈՒԼՅԱՆՑ. Գ. Եվանգուլյանցը ծնվել է Թիֆլիսում588 1843 թ.: Տեղի 1-ին գիմնազիան ավարտելուց հետո (1863 թ.) ուսումը շարունակել է Պետերբուրգի համալսարանում և հասել իրավաբանության թեկնածուի աստիճանի: Եղել է պատմաբան Գ. Եզովի աշակերտն ու ընկերը: Պատանեկան տարիներին Գ. Եվանգուլյանցը դերասանական խաղով մասնակից է եղել թատերական ներկայացումների. «Պատկանեանցի թատրոնական գրուածքներում շատ շնորհքով խաղում էր հանգուցեալ Գէորգ Եւանգուլեանցը...»: 1864 թ-ից աշխատակցել է հայ պարբերականներին: «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթում, ի պաշտպանություն Չերնիշևսկու, հանդես է եկել Պալասանյանի դեմ: 1867 թ. վերադարձել է Թիֆլիս և աշխատանքի անցել որպես դատական քննիչ, հաշտարար դատավորի օգնական: Այնուհետև վարել է դատախազի օգնականի պաշտոնը: 1876 թ. աշխատանքի է անցել փոխարքայի գլխավոր կառավարության դեպարտամենտում: Զուգահեռաբար Գ. Եվանգուլյանցը ընդգրկված էր Ներսիսյան (1878-ից) և Գայանյան դպրոցների հոգաբարձության կազմում, նաև նպաստել է Էրզրումի «Սանասարյան» վարժարանի գործունեությանը: 1882 թ. ընտրվել է դատական դեպարտամենտի անդամ: 1883 թ. Գ. Եվանգուլյանցը թողնում է պետական ծառայությունը և մտնում երդվյալ հավատարմատարների շարքը. «Փոխարքայութիւնը վերջանալուց յետոյ նա թողեց ծառայութիւնը և սկսեց իբրև երդւեալ հաւատարմատար փաստաբանութիւն անել և կարճ ժամանակի մէջ ստացաւ երկրիս մէջ ամենատաղանդաւոր, հմուտ և բարեխիղճ փաստաբանի անուն: Նա վարում էր երկար ժամանակ և Թիֆլիսի փոխադարձ վարկի ընկերութեան խորհրդի նախագահի պաշտօնը...»: Առաջին անգամ Քաղաքային խորհրդարանի անդամ է ընտրվել 1870 թ., իսկ այնուհետև բազմիցս վերընտրվել է: 1884 թ. Վանքի մայր տաճարի վերանորոգման խնդրի առթիվ, ի թիվս այլ պատվավոր քաղաքացիների, Գ. Եվանգուլյանցը ընտրվել է աշխատանքների իրականացմանը հետևող հանձնախմբի կազմում: Թղթակցել է ժամանակի մամուլին, հատկապես «Մշակ»-ին: 1897 թ. հոկտեմբերի 6-ին տեղի ունեցած քաղաքագլխի ընտրությունների ժամանակ Գ. Եվանգուլյանցը 38 կողմ և 34 դեմ ձայների հարաբերակցությամբ ընտրվել է քաղաքագլուխ (երկրորդ ուժեղ թեկնածուն էր իշխան Գ. Թումանյանցը): Ինչ-ինչ հանգամանքների բերումով ընտրված պաշտոնում Գ. Եվանգուլյանցի հաստատումը տեղի է ունենում միայն 1898 թ. փետրվարին. «Թիֆլիսի նորընտիր քաղաքագլուխը արդէն պաշտօնապէս հաստատւեց իւր պաշտօնին և փետրուարի 11-ից սկսեց իւր պաշտօնավարութիւնը...»: Նույն տարվա փետրվարի 18-ին Եվանգուլյանցն առաջին անգամ նախագահում է քաղխորհրդի նիստը. «Իւր շնորհակալութեան ճառի մէջ նոր քաղաքագլուխը տեսութիւն արաւ այն ամենի, ինչ կատարւել է իւր նախորդների օրերով քաղաքային ինքնավարութիւնը 1875-ից Թիֆլիս ներմուծելու ժամանակից՝ Իզմայլեանի, Մատինեանի, Կիպիանիի և Եազ. Թումանեանի օրերով: Ճառը հաւանութիւն գտաւ ընդհանրութեան և նոյն իսկ Եւանգուլեանի ընտրութեան հակառակ եղած իրաւասուների կողմից»: Նոր քաղաքագլխի պաշտոնավարության շրջանը հենց սկզբից, սակայն, ինչպես տնտեսական, այնպես էլ վարչաքաղաքական ասպարեզներում թևակոխում է դեպի բարդ, անգամ ճգնաժամային ժամանակաշրջան: Մասնավորապես՝ Թիֆլիսի ձիաքարշի խճողված (օտար ֆիրմաներից ո՞ր մեկին վաճառելու կամ թե քաղաքային շահագործմանը թողնելու) խնդիրը շատ ջանք ու ժամանակ է խլում քաղաքագլխից: 1898 թ. վերջին Կովկասի քաղաքացիական մասի կառավարիչ և ռազմական օկրուգի հրամանատար, մոլի միապետական և ռեակցիոներ իշխ. Գոլիցինը (1838-1907) բառիս բուն իմաստով ջախջախում է Թիֆլիսի քաղաքային ողջ դուման՝ ձերբակալելով և դատական գործ հարուցելով ինչպես Գ. Եվանգուլյանցի, այնպես էլ խորհրդարանի առավել հայտնի դեմքերի նկատմամբ. «Կառավարութեան կարգադրութեամբ դատի են ենթարկւած քաղաքագլուխ պ. Եւանգուլեան, վարչութեան նախկին անդամներ պպ. Իւանենկօ և Վերմիշև և ներկայիս անդամներ՝ Խոսրովեան և իշխ. Ալ. Արղութեան»: Ճիշտ է, ի վերջո դատարանը բոլորին էլ արդարացնում է, բայց մինչ այդ մի քանի տարի շարունակ մեղադրյալների գլխին կախված էր «դամոկլեսյան» սուրը: Ի դեպ, քաղաքագլխի օգնականի (փոխքաղաքագլուխ) թափուր պաշտոնը լրացնելու (նախկին փոխքաղաքագլուխ Իվանենկոն նահանգապետի որոշումով պաշտոնաթող էր) նպատակով մարտի 22-ին կայացած քվեարկությամբ հաղթող է դառնում Մ. Շեստակովը. «Քւեարկութեան ենթարկւեցան Մ. Ս. Շեստակով, Ե. Ե. Խոսրովեան, իշխաններ Ա. Մ. Արղութեան-Երկայնաբազուկ եւ Վ. Մ. Չերքեզով: Սրանցից ձայների առաւելութեամբ՝ 23 ձայնով ընդդեմ 21-ի՝ ընտրւեց Մ. Ս. Շեստակով»: Նույն ժամանակ ընթանում էր նահանգապետի թելադրմամբ ընթացող դատաքննությունը. «Առանձին կարևոր գործերի դատական քննիչ Աբէլին հարցաքննել է քաղաքագլուխ պ. Գ. Եւանգուլեանին, քաղաք. վարչութեան անդամներ՝ պ. պ. Ե. Խոսրովեանին և իշխ. Ա. Արղութեանին, Թիֆլիսի ինքնավարութեան մէջ զեղծումներ գործելու համար: Ապա հարցաքննութեան կ՚ենթարկւեն նախկին անդամներ՝ պ. պ. Իւանէնկօ և Վերմիշեան»: Անսալով վրաց պատրիարք Ֆլավիանի թախանձանքներին՝ վրաց մայր եկեղեցու՝ Սվետիսցխովելի տաճարի նորոգման համար 1899 թ. ապրիլին Գ. Եվանգուլյանցն իր խոսքն է ուղղում հայ մեծահարուստներին՝ հանդես գալու նյութական միջոցների նվիրաբերումներով: Եվ իրոք, հենց առաջին օրն իսկ և շարունակաբար՝ մոտ մեկ ամիս, ստացվում են դրամական խոշոր նվիրատվություններ: Գ. Եվանգուլյանցի՝ գնալով վատթարացող առողջությունն արդեն 1899 թ. ամռանը լուրջ խոչընդոտ էր լիարժեք աշխատանք ծավալելու համար. «Քաղաքագլուխ Գ. Եւանգուլեան երկու ամսւայ արձակուրդով ուղևորւեց արտասահման, բժշկւելու»: Քաղաքագլխի բացակայության օրերին նրա պարտականությունը ստանձնում է փոխքաղաքագլուխ Մ. Շեստակովը. «Թիֆլիսի քաղաքագլուխ Գ. Գ. Եւանգուլեանին թոյլատրւած է երկու ամսով արձակուրդ արտասահման, որը յունիսի 26-ին Թիֆլիսից մեկնեց: Նրա պաշտօնը կըկատարէ վարչութեան անդամ Մ. Ս. Շէստակովը»: Ուշագրավ է, որ չնայած Գ. Եվանգուլյանցի՝ արտասահման մեկնելու դրդապատճառը վատթարացած առողջության վերականգնումն էր, բայց հարազատ քաղաքի հոգսերը նրան հանգիստ չեն տվել նաև այդ օրերին. «... քաղաքագլուխ Գ. Գ. Եւանգուլեան արտասահման գնալով, բանակցութիւնների մէջ է մտնելու արտասահմանեան ֆիրմաների հետ քարշակից օգտւելու մասին խորհելու, ինչպէս և էլէքտրական լուսաւորութիւն մտցնելու մասին»: 1900 թ. հունիսի 15-ին առաջնորդանիստ Վանքի բակում Ղուկասյան թանգարանի կառուցման գործին նպաստելու համար Ամենայն Հայոց Մկրտիչ կաթողիկոսը Գ. Եվանգուլյանցին հղել է իր հայրապետական օրհնությունը: Ի դեպ, Եվանգուլյանցը, մինչև իր մահը, ընդգրկված է եղել նաև թանգարանի վարչության կազմում: Նրա պաշտոնավարության ընթացքում՝ 1901 թ. ապրիլի 10-ին, Թիֆլիսում բացվել է քանդակագործության և և գեղանկարչության առաջին դպրոցը: Գ. Եվանգուլյանցը վախճանվել է 1901 թ. սեպտեմբերի 16-ի երեկոյան, Հերակլի բաղնիքում. «Հանգուցեալի մահը շատ խոր և սրտաճմլիկ տպաւորութիւն գործեց քաղաքիս ազգաբնակութեան վրայ: Այդ մահը թէ յանկարծ էր և թէ անսպասելի: Իրաւ է, նա վաղուց արդէն տկար էր, բայց ոչ ոք չէր կարծում, թէ նրա բազմարդիւն օրերը հաշւած են»: Հանգուցյալի դին ամփոփվել է Խոջիվանքի գերեզմանատանը: 1902 թ. Կովկասի քաղաքացիական մասի կառավարիչը հաստատել է Քաղաքային Խորհրդի որոշումը՝ Թիֆլիսում «Տեատրալնայա» փողոցը, ի պատիվ հանգուցյալ քաղաքագլուխ Գ. Եվանգուլյանցի, անվանակոչել «Եվանգուլովսկայա»: Թիֆլիսում Գ. Եվանգուլյանցը մի քանի բնակարան է փոխել: Օրինակ՝ 1881 թ. նա բնակվում էր Գանովսկու փողոցում գտնվող Շադինովի տանը: Նրա տան հասցեն էր՝ Վոդովոզնայա փողոց, N 8, 29, իսկ արդեն 1899 թ. Եվանգուլովը բնակվում էր Բալշոյ Վոդովոզնի և Սապյորնայա փողոցների հատույթի մոտ գտնվող տանը:

Այլ տվյալներով՝ Սղնախում կամ Սղնախից Թիֆլիս փոխադրված հայտնի հայ ընտանիքում (Տե՛ս Խասապետյան Ռ., Ով է Գրիգոր Եվանգուլովը. սպասում ենք արձագանքի, «Երկիր» օրաթերթ, 1991, N 47, էջ 4): Գրիգորեան Զաք., Յիշողութիւններ. Հայոց թատրոն Թիֆլիսում 1859-60 թթ., «Հովիւ», 1909, N 46, էջ 732: «Մուրճ», 1901, N 9, էջ 251: «Տարազ», 1901, N 36, էջ 353: “Новое Обозрение”, 1891, N 2425, էջ 1: «Արձագանք», 1884, N 40, էջ 142: «Մշակ», 1897, N 117, էջ 1 (7 հոկտ.): Նաև՝ «Նոր-Դար», 1897, N 172, էջ 1: «Նոր-Դար», 1898, N 25, էջ 1: «Մուրճ», 1898, N 2-3, էջ 380: Մանրամասները տես՝ «Մուրճ», 1899, N 2-3, էջ 328-333: «Մուրճ», 1899, N 2-3, էջ 341: Туманов Г. М., Характеристики и воспоминания, книга первая, Тифлис, 1913, էջ 73: Ի դեպ, տակավին 1901 թ. խնդիրը լուծված չէր, քանի որ լրատվական մի հաղորդում հայտնել էր. «Թիֆլիսի քաղաքային վարչութիւնը քաղաքագըլխի հետ միասին ստացել է մի ծանուցում, որից երևում է, որ քաղաքագլուխը և քաղաքային վարչութեան անդամները դատի են մատնուած պատժական օրէնքների հետեւեալ յօդուածների հիման վրայ. քաղաքագլուխ Գ. Գ. Եւանգուլեան – 411 և 412, վարչութեան նախկին անդամ Արղութեան – 411, 417, 377, 341, 409, վարչութեան նախկին անդամ Խ. Վերմիշև - 41 և 409…» («Բիւզանդիոն», 1901, մայիս 16, N 1406, էջ 1): Տարիներ անց այդ կապակցությամբ §Кавказское Слово»-ի թղթակիցը նշել է. §При последнем началось и закончилось оправданием известное дело по обвинению всего состава управы в преступлениях по службе¦ (1914, N 71, էջ 2): «Տարազ», 1899, N 11, էջ 282: «Տարազ», 1899, N 14, էջ 346-347: Կարապետյան Ս., Հայերը և Մցխեթի տաճարը, «Հայոց Աշխարհ», 1999, N 101: «Մուրճ», 1899, N 6, էջ 725: Տես նաև՝ «Տարազ», 1899, N 21, էջ 77: «Տարազ», 1899, N 23, էջ 554: «Տարազ», 1899, N 25, էջ 595: «Լումայ», 1901, գիրք Ա, էջ 348: «Լումայ», 1902, N 5, էջ 266: “Кавказский Календарь на 1913 г.”, Тифлис, 1912, էջ 170: «Տարազ», 1901, N 36, էջ 353: Տե՛ս նաև «Մուրճ», 1901, N 9, էջ 251, 478-479: «Մշակ», 1901, N 206, էջ 1: «Լումայ», 1901, գիրք Բ, էջ 478-479: “Новое Обозрение”, 1901, N 5822: «Լումայ», 1901, գիրք Բ, էջ 479: “Тифлисский Листок”, 1902, N 9: “Кавказский Календарь на 1882 г.”, Тифлис, 1881, էջ 213: “Кавказский Календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, էջ 182: “Кавказский Календарь на 1900 г.”, Тифлис, 1899, էջ 615: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 88-91:

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ ԱՐՂՈՒԹՅԱՆ-ԵՐԿԱՅՆԱԲԱԶՈՒԿ. Իշխան Ալեքսանդր Միքայելյան Արղության-Երկայնաբազուկը ծնվել է 1860 թ.: Կրթությունը ստացել է նախ տեղի ռեալական ուսումնարանում, ապա՝ Մոսկվայում: Մասնագիտացել է հատկապես գյուղատնտեսության ոլորտում. «Անդրկովկասում կառավարութեան յանձնարարութեամբ զբաղւել է գիւղական կեանքի տնտես. հետազօտութիւններով: Անդրկով. երկաթուղիների վարչ. յանձնարարութեամբ Բօրչալուի գաւառը ուսումնասիրել է և կազմել նոյն. ընկեր. XXV ամեայ գործունէութէան տեղեկագիրը: Աշխատակցել է տեղական ռուս թերթերին...»: Առանձին աշխատությամբ հրատարակել է Բորչալու գավառի տնտեսական խնդիրների վերլուծությանը նվիրված ուսումնասիրություն: Մամուլում հանդես է եկել ուշագրավ ուսումնասիրություններով: Թիֆլիսի քաղաքային վարչության անդամ է ընտրվել 1896 թ. նոյեմբերի 11-ին: Ի թիվս՝ Մ. Ս. Շեստակովի, Ե. Ե. Խոսրովյանի և Վ. Մ. Չերքեզովի, 1899 թ. մարտի 22-ին փոխքաղաքագլխի թափուր պաշտոնի (Իվանենկոն հեռացվել էր նահանգապետի որոշմամբ) համար քվեարկվել էր նաև Ա. Մ. Արղության-Երկայնաբազուկի թեկնածությունը, բայց անհաջող (ընտրվեց Մ. Ս. Շեստակովը): Միևնույն անդամության շարքերում վերընտրվել է նաև 1901 թ. հունվարի 8-ին, սակայն նահանգապետի կողմից չհաստատվելու պատճառով 1901 թ. փետրվարի 24-ին դուրս է մնացել ոչ միայն անդամությունից, այլև փոխքաղաքագլխի պաշտոնից, որը ստանձնել էր 1900 թ. փետրվարի 21-ից. «... 1901 թ. ենթարկւեց քաղաք. վարչ. միւս անդամների և քաղաքագլխի հետ դատաստանի ու այն թւականին էլ արդարացաւ դատարանական պալատում...»: Քաղաքային վարչության անդամության և խորհրդում՝ իրավասու եղած ժամանակ Ալ. Արղության-Երկայնաբազուկի հոգածության ներքո էին ժող. կրթության, առողջապահության և բարեգործության խնդիրները: Ալ. Արղության-Երկայնաբազուկը քաղաքագլուխ է ընտրվել 1902 թ. դեկտեմբերի 16-ին, բայց նահանգային իշխանության կողմից չհաստատվելով՝ չի պաշտոնավարել: Հարկ է նշել, որ Ա. Մ. Արղության-Երկայնաբազուկի ընտրության մերժումը նահանգապետի կողմից բնավ չէր բխում քաղաքի շահերից, քանի որ նույն օրերին ողջույնի բազմաթիվ խոսքերում մասնավորապես շեշտված էր, որ. «Իշխան Արղութեան Երկայնաբազուկ իբրև ծանօթ քաղաք. գործերին և իբրև անկեղծ բարեացակամ քաղաքի բարգաւաճման անշուշտ այժմ կեռապատկէ իրան յատուկ եռանդը և երիտասարդական աշխուժով երեսի վրայ ընկած սիրուն Թիֆլիսը կըբարեկարգէ և կըճոխացնէ»: Դարձյալ վարչության անդամ է ընտրվել 1907 թ. դեկտեմբերի 3-ին: 1910 թ. քաղաքագլուխ Ալ. Խատիսյանի բացակայության ժամանակ Արղության-Երկայնաբազուկը ստանձնել է վարչության շինարարական բաժնի ղեկավարությունը: Իշխան Արղության-Երկայնաբազուկը երկրորդ անգամ փոխքաղաքագլուխ է ընտրվել 1911 թ. փետրվարի 28-ին, իսկ քաղաքային վարչության անդամ հերթական անգամ՝ 1916 թ. «Թիֆլիսի դուման մայիսի 31-ին նորից վերընտրեց 4 տարի ժամանակով իր վարչութեան (ուպրավա) երկու անդամներին – իշխ. Ա. Մ. Արղութեանին և Մ. Ջաբարին, բարձրացնելով նրանց ռոճիկը 6000-ի»: Ալեքսանդր Միքայելյան Արղության-Երկայնաբազուկի թիֆլիսյան բնակարանի հասցեն էր՝ Ալեքսանդրովյան փողոց, N 32:

«Տարազ», 1902, N 48, էջ 466: Аргутинский-Долгоруков А. М., Борчалинский уезд в экономическом и коммерческом отношениях, Тифлис, 1897: Նաև` Аргутинский А., Колонисты и туземцы Борчалинск. уезда. Очерки и наброски, “Новое обозрение”, 1895, N 3720, 3721, 3722: ”Известия Тифлисской городской думы”, N 4, Тифлис, 1911, է ջ 20: «Տարազ», 1899, N11, էջ 282: ”Известия Тифлисской городской думы”, N 4, Тифлис, 1911, էջ 19-20: «Տարազ», 1902, N48, էջ 466: ”Известия Тифлисской городской думы”, N 4, Тифлис, 1911, էջ 18: «Տարազ», 1899, N48, էջ 466: “Тифлисский Листок”, 1910, N 184: ”Известия Тифлисской городской думы”, N 4, Тифлис, 1911, էջ 19: «Հովիտ», 1916, N21, էջ 335: “Кавказский Календарь на 1909 г.”, Тифлис, 1908, էջ 999: Տես նաև՝ նշվ. աշխ. 1909 թ. հրատարակությունը, էջ 1130: Նաև՝ նշվ. աշխ., 1911 թ. հրատարակությունը՝ էջ 763: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 91-92:

ՔՐԻՍՏԱՓՈՐ ԱՄԲԱԿՈՒՄՅԱՆ ՎԵՐՄԻՇՅԱՆՑ. Ծնվել է 1863 թ. հունվարի 2-ին: Սկզբնական կրթությունը ստացել է Թիֆլիսի, ապա՝ Բաքվի ռեալական ուսումնարաններում: 1884 թ. գյուղատնտեսական գիտությունների թեկնածուի աստիճանով ավարտելով Պետրովսկի հողագործական և անտառամշակման ակադեմիան՝ աշխատանքի է անցնում իշխ. Ս. Կ. Բագրատիոն-Մոխրանսկու կալվածքում: 1885 թ. Ք. Վերմիշյանցն արդեն ընտրվել էր իբրև լիազոր անձ Կովկասում պետական ունեցվածքի նախարարի (Ի. Ի. Տիխեև) մոտ և ստացել էր առաջադրանք՝ ուսումնասիրելու Կովկասում արքունի գյուղացիության տնտեսական դրությունը: Աշխատանքի՝ իրեն հանձնարարված բաժինն էր Ախալցխայի և Ախալքալաքի գավառները: 1886 թ. Ք. Վերմիշյանցն ընտրվում է Կովկասյան գյուղատնտեսական ընկերության քարտուղար, ապա՝ արդյունահանվող արքունի վարելահողերի գնահատող: 1888 թ. ընտրվում է հողագործական գործիքների և մեքենաների Կովկասյան ցուցահանդեսի կոմիտեի համակարգող քարտուղար, իսկ 1889 թ. նրան է վստահվում Կովկասյան գյուղատնտեսական ընկերության խորհրդի անդամությունը: 1891 թ., երբ Վերմիշյանցն ընտրվում է քաղաքային խորհրդի ձայնավոր (անդամ), միաժամանակ արծարծվում են նաև քաղաքային վարչության անդամության մեջ նրան ներառելու հնարավորությունները: Նույն թվականին կայացած դումայի նիստերից մեկում լսվել է Վերմիշյանցի առաջարկը՝ քաղաքային վարչությանը կից «պատրիօտիքական բիւրօ» հիմնելու վերաբերյալ. «Դուման վճռեց պ. Վէրմիշովի այդ առաջարկութիւնն յայտնել քաղաքային վարչութեան զննութեանը, որ վերջինս մշակէ այդ հարցը: Թէ որքան անհրաժեշտ է պատրիոտիքական բիւրօն, այդ շատ լաւ գիտէ ամեն մի քիչ շատ կրթւած քաղաքացի, ուստի մենք չենք կասկածում, որ քաղաքային վարչութիւնը եղածին չափ շուտով կը ներկայացնի դումային իր զեկուցումը»: Շուտով, սակայն, Վերմիշյանցը փոխադրվում է Բաթում և կառավարում Թիֆլիսի Առևտրական բանկի մասնաճյուղը: Քաղաքային վարչության անդամ է ընտրվում 1896 թ. հոկտեմբերի 7-ին: 1898 թ. կառուցվելիք «Պոլիտեխնիկում»-ը Թիֆլիսում հիմնելու գաղափարը պաշտպանելու և հիմնավորելու նկատառումով Քաղաքային Խորհրդի հանձնարարականով Ք. Վերմիշյանցը գործուղվում է Բաքու: Նույն թվականի նոյեմբերի 2-ին նահանգային իշխանությունների կողմից Վերմիշյանցը հեռացվում է պաշտոնից: Խնդրո առթիվ Վերմիշյանցի բողոքը մնում է անհետևանք. «...քաղաքային վարչութեան անդամներ պ. պ. Իւանենկօ և Վերմիշեան, Կովկասի կառավարչապետի կարգադրութեամբ հեռացրւած էին պաշտօնից: Այժմ տեղեկութիւն է ստացւել Պետերբուրգից, որ վերջիններիս բողոքը իրանց արձակման մասին՝ անհետեւանք է թողնւած կառավարիչ սենատի կողմից»: Սկսած 1899 թ-ից պաշտոնավարել է Մանթաշյանի նավթային ընկերությունում: Վերմիշյանցն էր այն քաղաքացին ու մտավորականը, որն իր պարտքը համարեց ծավալուն մի ուսումնասիրությամբ պատասխան տալ վրացի գրող Ի. Ճավճավաձեի՝ հրապարակ հանած ինչպես հակագիտական, այնպես էլ հակահայ դրույթներ պարունակող գրքույկին: Գիտական պատշաճ մակարդակով և բարեխղճությամբ կազմված հրատարակությունն իր ժամանակին արժանացել է գրախոսների դրվատանքին: Քաղաքագլուխ է ընտրվել 1904 թ. հոկտեմբերի 11-ին (45 կողմ, 27 դեմ): Ժամանակի մամուլը լայնորեն լուսաբանել է իրադարձությունը: Դատելով հրապարակված արձագանքներից ու թղթակցություններից՝ Թիֆլիսի մտավորականությունն ընդհանուր առմամբ գոհ էր ընտրության արդյունքից: Պաշտոնավարել է մինչև 1905 թ. սեպտեմբերի 14-ը, այսինքն՝ 1 տարուց էլ պակաս մի ժամանակահատված: Հակառակ պաշտոնավարության համեմատաբար կարճ ընթացքին՝ Ք. Վերմիշյանցին վիճակված էր իր գործունեությունը ծավալել փոթորկալից մի շրջանում: Մասնավորապես 1905 թ. մոլեգնած հայ-թրքական ընդհարումների օրերին Ք. Վերմիշյանցից՝ իբրև պաշտոնատար անձ և իբրև հայ, ակընկալվում էր ազգամիջյան կրքերը հանգստացնելու ուղղությամբ առավել խելամիտ և նպատակային գործունեություն: Ինչպես վկայում է ժամանակի մամուլը, Ք. Վերմիշյանցի ջանքերն այդ ուղղությամբ տվել են որոշակի արդյունք. «Այն րոպեից, երբ Բագուի սոսկալի աղէտի լուրը հաստատուեց Թիֆլիսում և ստուգուեց, որ այդ մի հասարակ կռիւ չէ, երբ տեղական լրագրների մէջ տպուեցին առաջին կցկտուր տեղեկութիւնները բռնկուեց ամբողջ ազգաբնակութիւնն, առանց ազգերի խտրութեան: Բացի այն քստմնելի տարրերից, որոնց համար ամեն մի խլրտում հաճելի է և ձեռնտու, ամենքը յուզուեցին և վրդովուեցին: Բողոքի առաջին ձայնը տուեց Թիֆլիսի համակրելի քաղաքագլուխ պ. Քրիստափոր Վերմիշեանը: Մի անձնաւորութիւն, որ դեռ քաղաքագլուխ ընտրուելուց շատ առաջ յայտնի էր իւր մաքուր հասարակական ձգտումներով իբրև գործիչ, իբրև գրչի մարդ և հռետոր: Պ. Վերմիշեանը հեռագրով դիմեց Բագուի յայտնի թուրքերին – Հաջի-Զէյնալ-Աբդին Թաղիեվին, «ԽՈրտՌռ» լրագրի խմբագիր Ալի Մարդան Բէգ Թօփչիբաշեվին, հրապարակախօս Աղաեվին, Հասան-Բէգ Մէլիքօվին, ազդեցիկ Աշուրօվին, Հաջիեվին և այլոց, խնդրելով սրանց, որ շտապեն ազդել իրանց կրօնակիցների վրայ՝ վերջ տալու ամօթաբեր շարժմանը: Միևնույն ժամանակ, պ. Վերմիշեանը դիմեց Կովկասի կառավարչապետի պաշտօնակատար գեներալ-ադիւտանտ Մալամային, խնդրելով, որ նա շուտով միջոցներ ձեռնարկի կոտորածի առաջն առնելու...»: Ընդհարումներից հետո տուժածների ընտանիքներին օգնելու մտահոգությամբ Վերմիշյանցը հանգանակություն է նախաձեռնել: Վերմիշյանցը եռանդուն կերպով թղթակցում էր զանազան լրագրերին (գրեթե բացառապես ռուսալեզու), սակայն երբեմն նրա հրապարակումներն ու նամակներն աչքի էին ընկնում շոշափված նյութի ոչ պատշաճ մակարդակի իմացությամբ: Ժամանակի մամուլի էջերում կարելի է գտնել Վերմիշյանցի որոշ թյուր դատողություններն ու եզրահանգումները մերկացնող հրապարակումներ: 1906 թ. Ք. Վերմիշյանցի թիֆլիսյան տան հասցեն էր՝ Նիկոլաևսկի փ., N 79: 1907 թ. դեկտեմբերի 9-ին Վերմիշյանցը մասնակցում է Թիֆլիսի ժողովարանում կայացած «Թիֆլիսի առևտրականների փոխադարձ օգնութեան ընկերութեան» անդամների ընդհանուր ժողովին: 1909 թ-ից խմբագրում է Բաքվում լույս տեսնող ռուսերեն “Баку” թերթը, որի առանձին հրապարակումները, ի դեպ, ենթարկվում են խիստ և տեղին քննադատության: 1911 թ. Վերմիշյանցի համար գաղափարական բուռն պայքարի ժամանակաշրջան էր: Նրա գաղափարական հակառակորդներն ու մասնավորապես Ստ. Շահումյանը քննադատում էին Վերմիշյանցին՝ որպես պրոլետարական մամուլի գոյությանը խոչընդոտողի, քննադատություններից խուսափողի և բուրժուազիայի շահերի պաշտպանի: Հատկանշական է, որ այդ բավականին սուր հրապարակումներին, ըստ էության, Վերմիշյանցին պատշաճ պատասխան տալ չի հաջողվում: Ի դեպ, իր գաղափարական հակառակորդներին Վերմիշյանցը պատասխանում էր իր իսկ խմբագրությամբ լույս տեսնող “Баку” թերթում: Գրեթե ողջ 1912 թ. Վերմիշյանցը վատնում է ներքաշված լինելով «Դաշնակցական» մի թռուցիկ տպագրած լինելու պատճառով իր դեմ հարուցված դատական գործի մեջ: Հայտնի է, որ հարուցված մեղադրականը քննվել ու վերաքննվել է «Երեքշաբթի, նոյեմբերի 27-ին, դատաստանական պալատի յատուկ բաժանմունքում, դասային ներկայացուցիչների մասնակցութեամբ քննւում էր “Баку” թերթի խմբագիր Խ. Ա. Վերմիշեանի գործը, որը մեղադըրւում էր քրէական բաժնի 129-րդ յօդւածով: Այս գործը առաջին անգամ քննւում էր ներկայ տարւայ մարտի 5-ին: Դատաստանական պալատի յատուկ բաժանմունքը Խ. Ա. Վերմիշեանին ճանաչեց մեղաւոր և դատապարտեց իրաւունքներից զրկման և Սիբիր աքսորման: Վ. Ա. Մակլակովի տւած բողոքի համաձայն կառավարիչ սենատը բեկանեց Թիֆլիսի դատաստանական պալատի որոշումը և վճռեց գործը յանձնել նոր կազմով յատուկ բաժանմումքի քննութեան: ...դատախազի օգնական պ. Վասիլևը գտնում է, որ գործը պէտք է դռնփակ քննւի, որովհետև Խ. Ա. Վերմիշեանը մեղադրւում է ,,Դաշնակցութիւն,, կուսակցութեան թռուցիկը տպագրելու մէջ: Դատախազի կարծիքով դատարանում այդ թռուցիկի հրապարակով ընթերցումը չըպէտք է թոյլատրւի, որպէսզի պաշտպանւած մնայ պետական իշխանութեան պատիւը: Մեղադրեալի պաշտպան երդ. հաւ. Ի. Մ. Դոլուխանեանը գտնում է, որ պետական մեղադրանքի ներկայացուցիչը, փաստերի հիման վրայ կազմած ենթադրութիւններ չի առաջ բերում, որոնցով կարելի էր հնարաւոր համարել, որ ամբողջովին, և ոչ թէ Ռուսիային վերաբերող թռուցիկի դռնբաց ընթերցումը կարող է վնասել ռուս պետական իշխանութեան հեղինակութեան: Դատաստանական պալատի յատուկ բաժանմունքը կէս ժամ խորհրդակցելուց յետոյ, չը համաձայնւեց պաշտպանի յայտնած կարծիքի հետ և որոշեց գործը քննել դռնփակ: Դատաստանական պալատի յատուկ բաժանմունքի որոշմամբ Խ. Ա. Վերմիշեանը մեղաւոր ճանաչւեց պատժագրքի 1044 յօդ. առաջին կէտով և դատապարտեց 300 րուբ. տուգանքի կամ անկարողութեան դէպքում 3 ամիս բանտարկութեան...»: Ք. Վերմիշյանցը հեղինակել է բազմաթիվ գիտական, գաղափարախոսական և հրապարակախոսական նյութեր: Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Վերմիշյանցը շարունակել է թղթակցել պարբերականներին, սակայն այդ շրջանի նրա գործունեությունը լուսաբանող տվյալները կցկտուր են: Ք. Վերմիշյանցը վախճանվել է 1933 թ. և թաղվել Պյատիգորսկի հայկական գերեզմանոցում:

“Тифлисская дума 1891 г. (краткая биография гласных)”, “Новое Обозрение”, 1891, N 2425, էջ 1: «Տարազ», 1891, N 5, էջ 89: «Տարազ», 1904, N 24, էջ 222: “Известия Тифлисской городской думы”, 1911, N 4, էջ 20: “Каспий”, 1898, N 35: “Известия Тифлисской городской думы”, 1911, N 4, էջ 20: «Տարազ», 1899, N 21, էջ 506: «Տարազ», 1904, N 24, էջ 222: Вермишев Х., Материалы для истории грузино-армянских отношений; ответ на книжку кн. И. Г. Чавчавадзе-Армянские ученые и “вопиющие камни”, СПБ, 1904: Чавчавадзе И. Г., Армянские ученые и “вопиющие камни”, Тифлис, 1902: «Տարազ», 1905, N 34: «Լումայ», 1904, N 4, էջ 231-234: “Тифлисский Листок”, 1904, N 291: “Новое Обозрение”, 1904, N 24: “Новости”, 1904, N 305: М-ч. А., Новый городской голова города Тифлиса, “Новое Обозрение”, 1904, N 24: Նշվ. հանդեսը, էջ 18: «Լումայ», 1905, N1, էջ 158: Արյունահեղությունը կասեցնելու նպատակով Կովկասի կառավարչապետին Վերմիշյանցը դիմել է փետրվարի 9-ին (ընդհարումները տևել էին փետրվարի 6-11-ը, «Տարազ», 1905, N 4, էջ 57): Ի դեպ, տարիներ անց Վերմիշյանցը, ամենայն մանրամասնությամբ անդրադառնալով 1905 թ. տեղի ունեցած քաղաքական վայրի-վերումներին, հանդես է եկել առանձին հուշագրությամբ (տես՝ Вермишев Х., Из недавняго прошлаго: 29 августа 1905 г. в Тифлисской городской думе, Баку, 1917: Տե՛ս նաև “Кавказское Слово”, 1917, N 7): Հայտնի է, որ այդ աշխատանքն իրագործելու նպատակով հավաստի նյութեր ձեռք բերելու համար 1917 թ. Վերմիշյանցը խնդրանքով դիմել էր Ալ. Խատիսյանցին («Հորիզոն», 1917, N 31): «Տարազ», 1905, N 5, էջ 65: Օրինակ՝ “Тифлисский Листок”, 1906, N 38: “Весь Тифлис” (Справочно-адресный альбом), Тифлис, 1906, էջ 50: «Հովիւ», 1907, N 47, էջ 751: «Հովիւ», 1909, N 42, էջ 662-663; N 46, էջ 728-729: «Հովիտ», 1910, N 7, էջ 103; N 32, էջ 505-506: “Современная Жизн”, 1911, N 2, 3: Տե՛ս նաև Շահումյան Ստ., Երկեր, հ. 2, Երևան, 1957, էջ 130-131, 134-138: «Տարազ», 1912, N 11, էջ 191: Հմմտ. «Հովիտ», 1912, N 11, էջ 175; N 20, էջ 320; N 47, էջ 751: Տես օրինակ՝ Вермишев Х., К вопросу о крестьянском банке, “Новое обозрение”, 1887, N 1228, 1229, 1249. Вермишев Х., Духоборы Ахалкалакскаго уезда, “Кавказ”, 1890, N 174, 175. Вермишев Х., Еще об американской лозе (письмо из Вены), “Новое обозрение”, 1892, N 2792. Вермишев Х., Свод статист. данных о землевладения в Тифлисск. и Кутаис. губ. изд. закавказск. стат. ком. под ред. члена комит. Е. И. Кондратенко, “Кавказ”, 1893, N 220. Вермишев Х., Экспорт кукурузы в Кутаисской губ., “Новое обозрение”, 1896, N 4158, 4162 և այլն: Հայտնի է օրինակ 1922 թ. «Օգնիր Հայաստանին» միօրյա թերթում (10-ը փետրվարի, ուրբաթ) տպագրված Վերմիշյանի՝ «Հայաստանի գիւղացիների գիւղատնտեսական կարիքները» հոդվածը: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 92-95:

ՎԱՍԻԼԻ ՆԻԿՈԼԱԵՎԻՉ ՉԵՐՔԵԶՈՎ. Չերքեզովների հին ու հայտնի տոհմը, ըստ ավանդության, չերքեզական ծագում ուներ. «Չերքեզովներ՝ Կախեթում և Քարթլիում վրացական իշխանական և ազնվանական ազգանուն է, որն ըստ ավանդության՝ չերքեզական ծագում ունի»: Վ. Ն. Չերքեզովը ծնվել է 1857 թ. հունիսի 5-ին Կախեթի Չայլուր գյուղում, որը վրաց Չերքեզով տոհմի սեփական կալվածքն էր: Տեղի ռեալական ուսումնարանն ավարտելուց հետո համալսարանական ուսում ստանալու նպատակով Վ. Չերքեզովը մեկնում է Պետերբուրգ և քննություններ հանձնում միաժամանակ երկու՝ լեռնային և հաղորդակցության ուղիների բաժիններում, այն հույսով, որ դրանցից գոնե մեկում կընդունվի: Սակայն արտակարգ պատրաստվածության շնորհիվ Վ. Չերքեզովին ընդունում են երկու բաժիններում էլ միաժամանակ: Որքան էլ որ տարօրինակ է, Չերքեզովը, այնուամենայնիվ, չի ավարտում բաժիններից և ոչ մեկը և Թիֆլիս է վերադառնում առանց ավարտական դիպլոմի և հատուկ իմացությունների: Դա տեղի է ունենում հատկապես նյութական դժվարությունների պատճառով, երբ Չերքեզովը ստիպված էր աշխատանքի անցնել իր բազմանդամ ընտանիքի ու հարազատների կարիքները հոգալու համար: Թիֆլիսում նախ մասնավոր դասեր է տալիս, ապա քիչ թե շատ մտավոր աշխատանք փնտրելով՝ աշխատում է որպես սրբագրիչ, հետո նաև որպես քարտուղար «Кавказ»-ի խմբագրությունում: Այդ ընթացքում Չերքեզովը զբաղվում է նաև գրական ոլորտի գործունեությամբ և օրինակ՝ 1891 թ. «Новое обозрение» թերթում հրապարակում է ֆելիետոնների շարք: Դեռևս 1885 թ. Վ. Չերքեզովն ընտրվում է Թիֆլիսի նահանգի ազնվականության միության քարտուղար: Այդ պաշտոնը Չերքեզովը վարում է մինչև 1888 թ., այնուհետև մինչև 1892 թ. նա կատարում է նույն միության գրասենյակի նախագահի քարտուղարի պարտականությունները: 1895 թ-ից Չերքեզովը հիշյալ միության կողմից անդամակցել է Պետական Հողագործական Բանկի Անդրկովկասյան մասնաճյուղին665: Դժվար է գուշակել, թե Չերքեզովի գրական գործունեությունը որքան կշարունակվեր, եթե 1898 թ. վերջին տեղի ունեցած դեպքերը666 կտրուկ չփոխեին իրադարձությունների ընթացքը, երբ իշխ. Գոլիցինի հաստատած ռեժիմից խուսափելով՝ քաղխորհրդի ազգությամբ հայ գրեթե բոլոր իրավասուները, տուրք տալով ստեղծված կացությանը, մի կողմ քաշվեցին և միառժամանակ ձեռնպահ մնացին քաղաքի կառավարման գործերին մասնակցելուց: Մյուս կողմից էլ իրավասուները թեկնածուների թվում փնտրում էին այնպիսի անհատների, որոնք զերծ կմնային ազգայնամոլությունից. «Ականավոր հասարակական գործիչները չէին համարձակվում գնալ դեպի կառավարում, գիտակցելով, թե իշխան Գոլիցինի օրոք ինչքան սայթաքուն է քաղաքային գործիչի ճանապարհը: Թեկնածուն պետք էր փնտրել «անգործների» շարքում: Այդ ժամանակաշրջանում Քաղաքային դումայի անդամների ուշադրությունը ակամա բևեռվել էր իշխան Վ. Ն. Չերքեզովի վրա, որը հայտնի էր որպես բացառիկ ընդունակություններով անձնավորություն և վրացի: Իր ազգային անկողմնակալությունը ցույց տալու նպատակով Դուման ձգտում էր կառավարման օղակում ունենալ գեթ մեկ վրացի: Այդպիսով, կառավարման անդամներ ընտրվեցին Վ. Ն. Չերքեզովը և Մ. Ս. Շեստակովը: Իշխան Չերքեզովը կառավարման համար ավելի նախընտրելի էր, քանի որ նա հայատյաց չէր (այդ ժամանակ Վելիչկոն, Գոլիցինի աջակցությամբ, ռուսների և վրացիների մեջ ջանադրորեն տարածում էր ուժգին հակահայկականություն)»: 1898 թ. քաղխորհրդի կողմից Չերքեզովն ընտրվում է նախ որպես գնման հանձնաժողովի, իսկ նույն թվի դեկտեմբերի 7-ին՝ որպես քաղաքային վարչության անդամ: Այդպիսով, հենց այդ ժամանակաշրջանից էլ սկսվում է Վ. Չերքեզովի կենսագրության նոր՝ քաղաքային գործունեության շրջանը. «Վ. Չերքեզովը իր քաղաքային ծառայութիւնը սկսել է անշարժ կայքերի գնահատողի պաշտոնով՝ 10-12 տարի առաջ...»: 1899 թ. մարտի 22-ին Վ. Չերքեզովը մասնակցում է փոխքաղաքագլխի թափուր պաշտոնի համար տեղի ունեցած քվեարկությանը, բայց անհաջող (ընտրվում է Մ. Ս. Շեստակովը): Վարչության անդամի պաշտոնում Չերքեզովը վերընտրվում է նաև 1899 թ. նոյեմբերի 8-ին, ապա 1903 թ. նոյեմբերի 17-ին և պաշտոնավարում մինչև քաղաքագլուխ ընտրվելը: 1904 թ. մարտի 22-ին Վ. Չերքեզովն ընտրվում է փոխքաղաքագլուխ և մինչև 1907 թ. հոկտեմբերի 29-ը զուգահեռաբար վարում նաև այդ պաշտոնը: 1905-1906 թվականներին, երբ ողջ Անդրկովկասում մոլեգնում էին հայ-թուրքական (թաթարական) ընդհարումները, Վ. Չերքեզովն իր զուսպ և խաղաղարար կեցվածքով կարողանում է գրավել ժողովրդի համակրանքն ու վստահությունը և 1907 թ. տեղի ունեցած քաղաքագլխի հերթական ընտրությունների ժամանակ Չերքեզովն արդեն չուներ և ոչ մի լուրջ մրցակից: Ըստ էության, Վ. Չերքեզովը քաղաքագլխի պարտականություններն արդեն ստանձնել էր 1905 թ-ից, երբ հրաժարականով պաշտոնավարությունը դադարեցրել էր Ք. Վերմիշյանցը: 1905-1907 թթ. քաղաքագլխի տեղի պաշտոնակատարության վերաբերյալ ժամանակի մամուլը նշել է. «որ նա տարաւ իր ուսերի վերայ վերջին ծանր տարիները»: 1907 թ. սեպտեմբերի 14-ին Վ. Չերքեզովն ընտրվել, իսկ հոկտեմբերի 29-ին676 հաստատվել է քաղաքագլխի պաշտոնում և մինչև 1909 թ. հոկտեմբերի 29-ը մնալով այդ պաշտոնում՝ հիվանդության պատճառով գործնականում պաշտոնավարել է միայն մեկուկես տարի: Ճիշտ է, օրակարգում էին Ալեքսանդր Արղության-Երկայնաբազուկի ու հատկապես Միքայել Թամամշյանի թեկնածությունները, բայց այդ թեկնածությունները, իրենց աջակիցներով հանդերձ, այնուամենայնիվ, զիջում են Վ. Չերքեզովին: Կարճաժամկետ պաշտոնավարության ընթացքում Չերքեզովը կարողացել է իրականացնել պատկառելի ծավալներ ներկայացնող աշխատանքներ: Դրանցից էին՝ Մուխրանյան կամրջի շինարարությունը, «Արամյանց» հիվանդանոցի շենքը, գիմնազիա՝ Հավլաբար թաղամասում և այլն: 1910 թ. սկզբին Չերքեզովը բուժման նպատակով մեկնել է Պետերբուրգ. «Պետերբուրգից տեղեկութիւն է ստացուել, որ Թիֆլիզի քաղաքագլուխ իշխ. Չերքէզովի առողջութիւնը լաւ է»678: Երկու ամիս անց հայտնի է դարձել, որ «Թիֆլիզի քաղաքագլուխ իշխ. Չերքէզովը առողջացած մօտերս կը ժամանէ Պետերբուրգից Թիֆլիզ»: Հակառակ այդ հուսադրող լուրերի՝ արդեն 1910 թ. ամռանը Վ. Չերքեզովի առողջությունը կտրուկ վատթարանում է, և շատ չանցած՝ 1910 թ. հուլիսի 14-ին, վախճանվում է 53 տարեկան հասակում: Հուղարկավորությունը տեղի է ունենում հուլիսի 18-ին Դիդուբե թաղամասի վրաց եկեղեցու մուտքի ձախ կողմում: 1902-1909 թթ. իշխան Չերքեզովի թիֆլիսյան տան հասցեն էր՝ Սվյատոպոլսկ-Միրսկայա, N 5: Արդեն 1906 թ. Չերքեզովը բնակվում էր Ելիզավետինսկայա N 65 տանը, 1908 թ.՝ Նիկոլաևսկի փող., N 29 տանը, 1909 թ-ին՝ կրկին Ելիզավետինսկայա N 65-ում: Խոսելով հանգուցյալ Չերքեզովի պաշտոնավարության տարիների հիմնական ավանդի մասին՝ թղթակից «Դիտող»-ը նշել է. «...իշխան Չերքեզովը Քաղաքային ինքնավարութեան մէջ մտցրեց գործունէության նոր ոգի, ուղղութիւն: Մինչև վերջին տարիները քաղաքի գործերով հետաքրքրւում էր ազգաբնակութեան մի շատ նեղ շրջան, որոնց սովորաբար ասում են՝ բարձր դաս, և քաղաքային գործունէութիւնը կրում էր կարծես նեղ դասակարգային կամ թէկուզ անուանեցէք ազգային գունաւորումն: Վերջին տարիները, իշխան Չէրքէզովի օրոք, գործունեութեան այդ սահմանափակ շրջանը շատ լայնացաւ և իր մէջ ընդգրկեց Թիֆլիզի ամբողջ ազգաբնակութեան շահերը, կարիքները: Քաղաքի գործերով սկսեցին հետաքրքրուել բոլորը, ազգաբնակութեան լայն խաւերը և քաղաքի բարօրութեան խնդիրը դարձաւ ամենի արտին մօտ գործ: Քաղաքային ինքնավարութիւնը գրաւեց ժողովրդի սէրն ու հարգանքը: Այդ է իշխան Չէրքէզովի մատուցած ծառայութիւնը քաղաքին. մեծ ու պատուաբեր ծառայութիւն, որ մեր Քաղաքային ինքնավարութեան պատմութեան մէջ կունենայ իր անմոռանալի էջերը...»:

“Словарь кавказских деятелей”, Тифлис, 1890, էջ 77 (Черкезовы - груз. княж. и двор. фамилия в Карталинии и Кахетии; по преданию происход. от черкесов). Туманов Г. М., Характеристики и воспоминания, книга первая, Тифлис, 1913, էջ 71, 75: “Известия Тифлисской городской думы”, Тифлис, 1910, N 7-8, էջ 1: Այդ մասին տես՝ Գ. Եվանգուլյանցի կենսագրականին հատկացված բաժնում: Туманов Г. М., նշվ. աշխ., էջ 73-74 (բնագրում՝ ”Солидные общественные деятели не рисковали итти в управу, зная, как скользок путь городского деятеля при кн. Голицыне. Приходилось искать кандидата среди “безработных”. Среди них внимание гласных того времени невольно останавливалось на кн. В. Н. Черкезове, как человек выдающихся способностей и как на грузине. У думы была тенденция иметь хоть одного грузина в составе управы, чтобы доказать свое национальное безпристрастие. Таким образом в члены управы прошли В. Н. Черкезов и М. С. Шестаков. Кн. Черкезов тем более был желателен для управы, что он не был армянофобом (в то время Величко, при содействии Голицина, усердно культивировал среди русских и грузин неистовое армянофобство”): «Հովիւ», 1907, N40, էջ 628: «Տարազ», 1899, N11, էջ 282: “Известия Тифлисской городской думы”, 1911, N 4, էջ 19-20: «Տարազ», 1905, N 28, էջ 294: «Հովիւ», 1907, N 40, էջ 629: “Известия Тифлисской городской думы”, N 7-8, Тифлис, 1910, էջ 1, 37: Ի պատիվ նույն օրը (29.X.1907) վախճանված Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկի՝ Վ. Չերքեզովը հետաձգել է ծրագրված նիստը. «...նույն երեկոյ Թիֆլիսի Դումայի նիստը լինելով, քաղաքագլուխ Չերքեզօվի առաջարկութեամբ Դուման որոշեց յետաձգել իր նիստը ի յարգանս Հայոց եկեղեցու կրած կորստի» («Հովիւ», 1907, N 41, էջ 645): Կ. ԹԷմ. Քաղաքագլխի ընտրութեան առիթով, «Հովիւ», 1907, N40, էջ 627-629: Ուշագրավ այն պնդումները, որոնք մատնանշում էին Վ. Չերքեզովի արժանիքների հանդեպ Մ. Թամամշյանի ունեցած առավելությունները. «...պ. Վ. Չերքեզովը միանգամայն կորցրել է իր նախկին պաղարիւնութիւնը և դարձել է չափազանց ջղագրգիռ - այդ երեւում էր դեռ անցեալ տարուայ քաղաքային խորհրդի նիստերին, որտեղ նորա ջղայնութիւնը հասնում էր այնպիսի այլանդակ չափերի, որ նորան մօտիկ ճանաչողները ապշում էին նորա բնաւորութեան այդ սուր և տարօրինակ փոփոխութեամբ. նիստերը յաճախ աղմկալի կերպարանք էին ստանում և սպառնում էին տգեղ սկանդալների: Բացի այդ, ուրիշ, զուտ գործնական նկատումներով վարչական կազմի պտուտակները ամրապընդելու և քաղաքային ֆինանսական ներկայ ճգնաժամի համար գործնական ելք գտնելու տեսակէտով ևս՝ պ. Վ. Չերքեզովի քաղաքագլխութիւնը չի կարող ցանկալի պտուղներ տալ, ներկայ հանգամանքներում աւելի կարող էր դրական և գործնական ծառայութիւն մատուցել քաղաքին պ. Միքայէլ Թամամշեանը՝ թէ՛ որպէս պատկառելի հեղինակաւոր անձն, թէ՛ որպէս ֆինանսիստ և գործնական խելքով ու փորձառութեամբ օժտուած իրաւասու և թէ՛՝ որպէս անկախ և ինքնակայ անձնաւորութիւն: Ոմանք կարող են առարկել մեզ, որ նա ֆիզիկապէս իբր տկար է, նա, իրաւ է, տկար էր, բայց նա ներկայումս ապաքինուած է, և որպէս ապացույց – նա ընտրուած է իրաւասու, մասնակցում է եռանդով նիստերին և բացի այդ՝ կարդում է Կովկասագիտութեան կուրսերում հետաքրքիր դասախոսությիւններ բազմամարդ ունկնդիրների ներկայութեամբ: Վերջապէս նորա նոյն իսկ մէկ շաբաթուայ պարապմունքը և անմիջական կառավարութիւնը քաղաքային գործերի - աւելի բարձր է, աւելի արդիւնաւոր, և գործնական հետևանք կարող է ունենալ քաղաքի համար, քան պ. Չերքեզովի իւրաքանչիւր ամսուանը, որը ուրիշ կողմերով ևս տկար է ներկայ հանգամանքներում այդ պաշտօնի համար...» (նշվ. հոդվածը, էջ 629): «Հովիւ», 1910, N 3, էջ 48: «Հովիւ», 1910, N 12, էջ 191: “Кавказский Календарь на 1903 г.”, Тифлис, 1902, էջ 664: Տես նաև՝ նշվ. աշխ., 1904 թ. տարեգիրքը (էջ 695): “Кавказский Календарь на 1907 г.”, Тифлис, 1906, էջ 565: “Кавказский Календарь на 1909 г.”, Тифлис, 1908, էջ 1027: “Кавказский Календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, էջ 1165: «Հովիտ», 1910, N 19, էջ 300: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 95-98:

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ ԽԱՏԻՍՅԱՆՑ. Ծնվել է Թիֆլիսում 1874 թ. փետրվարի 17-ին: Հայրը՝ Հովհաննեսն ու հորեղբայրը՝ Գաբրիելը, ժամանակի հայտնի հասարակական-ազգային գործիչներ էին, իսկ մայրը հայտնի էր գրական աշխարհին «տիկին Մարիա» անունով: Սկզբնական կրթությունը ստացել է տեղի առաջին արական գիմնազիայում: 17 տարեկանում ավարտելով գիմնազիան՝ ուսումը շարունակել է Մոսկվայի և Խարկովի համալսարաններում և 1897 թ-ին ստացել բժշկի մասնագիտություն: 1898-1899 թթ. եղել է արտասահմանում. «...Բերլինում և Փարիզում, ուր հետաքրքրւում է ինքնավարութեանց տնտեսական խնդիրներով, որոնց մասին նա գրում է այն ժամանակ Թիֆլիսում հրատարակուող եղբ. Թումանեանների «ծՏՉՏպ ՏոՏջՐպվՌպ» առաջադէմ թերթում»: 1900 թ. վերադարձել է Թիֆլիս: 1902 թ. ընտրվել է Թիֆլիսի Քաղաքային Խորհրդի անդամ: Քաղաքային վարչության անդամ է ընտրվել 1906 թ. հունվարի 23-ին: Նույն անդամության մեջ վերընտրվել է նաև 1909 թ. հունվարի 8-ին: Փոխքաղաքագլխի պաշտոնը ստանձնել է 1908 թ. նոյեմբերի 7-ին և մինչև 1910 թ. նոյեմբերի 15-ը մնացել այդ պաշտոնում: Բացի քաղաքի ինքնավարության գործերին իր եռանդուն մասնակցությունից՝ 1900-ական թթ. Խատիսյանցը հանդես է եկել նաև այլ ոլորտներում. «... հետաքրքրուել է հասարակական և այլ գործունէութեամբ. նա անդամ է շատ հասարակական հաստատութիւնների և ընկերութիւնների, ի միջի այլոց Ներսիսեան Հ.Հ.Դպրանոցի հոգաբարձու: Խատիսեան տաղանդաւոր դասախօս է և իր պերճախօս լեզուով լայն ժողովրդականացում է տալիս գիտական դրական նորութիւններին»: Անիի ավերակներն այցելելուց հետո Խատիսյանցը 1909 թ. հրապարակել է իր տպավորությունները: Տակավին ընտրություններից առաջ, երբ օրակարգի խնդիրն էր. «Ո՞վ է այն մարդը, որ կարող է արդարացնել Թիֆլիզի բազմացեղ ազգաբնակութեան յոյսերը», մարդկանց հայացքներն ակամա կանգ են առել Ալ. Խատիսյանց գործչի վրա. «Մեզ հարկաւոր է ներկայացուցիչ, որ կարողանայ ազգայնական-շովինիստական գծուծ կռիւներից, դասակարգային մանր-մունր հաշիւներից վեր պահել քաղաքային ինքնավարութեան դրօշը: ...Մենք կարծում ենք, որ այդ մասին երկու կարծիք լինել չի կարող: Ով հետևել է մեր Քաղաք. Ինքնավարութեան Վերջին տարիների գործունեութեան զարգացման՝ նա նկատած կը լինի, որ իշխան Չէրքէզովի մօտ գործակիցը եղել է Քաղաքային Վարչութեան անդամ պ. Աղէքսանդր Խատիսեանը, որ ունի հարկաւոր պատրաստութիւն արժանաւորապէս ստանձնելու քաղաքի ղեկը»: Ընտրությունն ի վերջո կայանում է 1910 թ. սեպտեմբերի 20-ին: Արդյունքում 48 կողմ և 2 դեմ ձայների քվեարկությամբ քաղաքագլուխ է ընտրվում Ալ. Խատիսյանցը և նոյեմբերի 15-ից ստանձնում պաշտոնավարությունը: Այն մասին, թէ ինչպիսի դիրք էին բռնել վրացիներն այս ընտրության ժամանակ, հետագայում Խատիսյանցն իր հուշերում նշել է. «Երբ ինձ ընտրեցին քաղաքագլուխ Թիֆլիզում, վրաց ազգայնական թերթերը կը գրէին. -Եթէ պ. Խատիսեանը գիշերը լուսաւորի քաղաքը արեգակով, եւ փողոցները սալայատակի մարմարիոնով, դարձեալ մենք անոր ընտրութեան դէմ կը լինենք, որովհետեւ ան հայ է»: Թիֆլիսի կյանքում խոշոր իրադարձություն էր «Կովկասյան համալսարան» («Պոլիտեխնիկում») հիմնելու ծրագիրը: Արդեն 1910 թ. Ալ. Խատիսյանցը պայմանավորվածություն էր ձեռք բերել կրթօջախի կայացման գործում նաև Բաքվի քաղաքապետարանի օժանդակությունը ստանալու վերաբերյալ. «Բագուի քաղաքային ինքնավարութիւնը որոշել է յատկացնել կէս միլիօն ռուբլի Կովկասի համալսարանին. յայտնի է, որ Թիֆլիզի քաղաքային ինքնավարութիւնը նոյն նպատակին յատկացրել է 250.000 ռ. եւ 200 դեսեատին գետին»: Հետապնդելով խնդիրը՝ 1911 թ. Ալ. Խատիսյանցը մեկնում է Պետերբուրգ. «Թիֆլիսի քաղաքագլուխը Պետերբուրգից հեռագրում է, որ առաջիկայ Զատկից յետոյ մի առանձին խորհրդածութիւն պէտք է լինի ժողովրդական լուսաւորութեան նախարար Կասսօյի նախագահութեամբ և մասնակցութեամբ սենատօր Վատացիի և Ջունկովսկիի, ուր պէտք է քննուի Կովկասեան համալսարանի խնդիրը»: Նույն թվականի ապրիլին քաղաքագլխի գլխավորությամբ կատարվում է «Մուխրանյան» կամրջի բացումը. «Ապրիլի 24-ին հանդիսաւոր կերպով բացուեց Թիֆլիսի Մուխրանեան կամուրջը: Ծովացած բազմութեան ներկայութեամբ ռուս հոգևորականութիւնը Սրբազան Էկզարխի գլխավորութեամբ մաղթանք կատարեց. ներկայ էր գերապատիւ Եփրեմ սրբազանը որպէս քաղաքի կողմից հրաւիրուած հիւր: Քաղաքագլուխ պ. Խատիսեանը մի ճառով ներկայացրեց կամրջի պատմութիւնը. ապա Նորին պայծառափայլութիւն կոմսուհի Ե. Ա. Վօրօնցովա-Դաշկովան մկրատով կտրեց կամրջի ժապաւէնը և զինւորական երաժշտութեամբ ու կէցցէների տարափի տակ առաջինը անցաւ կամուրջը աւտօմօբիլով և անցուդարձն ազատ յայտարարուեց»: 1912 թ. Ա. Խատիսյանցը մեկնում է Բաքու. «Քաղաքագլուխ Ալ. Խատիսեանը զեկուցեց Բագու մեկնելու հետևանքները սենատոր Վատացիին, որը ցանկութիւն յայտնեց, որ ըստ կարելւոյն շուտ դրուի պոլիտեխնիկումի շինութեան հիմքը», նաև. «Քաղաքագլուխն ուղարկեց Բագու քաղաքագլխի պաշտօնակատար Յարութիւնեանին, Թիֆլիսի դումայի խորին շնորհակալութիւնն արտայայտող հեռագիր՝ պոլիտեխնիկումին արած նուիրաբերութեան համար»: 1912 թ. ընտրությունների ժամանակ Խատիսյանցը վերընտրվում է նույն պաշտոնում. «Քաղաքային դումայի ամսիս 9-ի նիստում, գրեթէ միաձայն, առաջիկայ քառամեակի համար քաղաքագլուխ ընտրւեց Ա. Խատիսեանը»: Հազիվ 20 օր անց Ա. Խատիսյանցը ստիպված Պետերբուրգ է մեկնում «Դաշնակցություն» կուսակցության մի շարք անդամների դատաքննության գործով. «Յունուարի 30-ին Թիֆլիսի քաղաքագլուխ Աղեք. Խատիսեանը գնաց Պետերբուրգ, ուր կանչուած է «Դաշնակցութիւն» կուսակցութեան գործով»: Շարունակելով բեղուն գործունեությունը նաև 1913 թ.՝ տարեվերջին Խատիսյանցի առողջական վիճակը վատանում է. «Թիֆլիսի քաղաքագլուխ Ա. Խատիսեանը հիւանդ է սուր յօդացաւով. տաքաթիւնը ցերեկով 38, իսկ երեկոները՝ 39: Բժշկում են մի խումբ բժիշկներ և յոյս ունին բժշկել մի ամսուայ ընթացքում»: Հիվանդության շրջանում քաղաքագլխին փոխարինում է Ալ. Արղության-Երկայնաբազուկը. «Թիֆլիսի քաղաքագլուխ Ա. Հ. Խատիսեանը տկարութեան պատճառով նրա պարտականութիւնները կատարում է քաղաքագլխի անձնափոխանորդ իշխ. Ա. Մ. Արղութեանը»: 1914 թ. Ա. Խատիսյանցի համար ծանր տարի էր. փետրվարի 9-ին վախճանվում է մայրը՝ գրական և հասարակական գործիչ, հայերենի գիտակ և ուսուցիչ Մարիամ Խատիսյանցը: 1915 թ. հունիսի 24-ին Ալ. Խատիսյանցի նախագահությամբ կայացել է 1914 թ. ընթացքում Թիֆլիսում կառուցված լավագույն շենքերի մրցանակաբաշխությունը. «...առաջին մրցանակը չէ տրվել. երկրորդ մրցանակին արժանացել է Բօզարջեանի տունը Գուդօվիչա փողոցում (կառուցումն ճարտարապետ Օհանջանեանի), իսկ երրորդ մրցանակը տարել է Շահմուրադեանի տունը Օլգինսկայա փող. N 52 (ճարտարապետ Տէր-Սահակեան): Առաջին աշխարհամարտի օրերին Ալ. Խատիսյանցը, իր անմիջական պարտավորություններն ու պարտականությունները կատարելուց զատ, իբրև ճշմարիտ քաղաքացի հանդես է գալիս ժողովրդին հուսադրող, զգաստացնող ու նաև խրատող կոչերով ու ճառերով: Օրինակ, խորհուրդ էր տալիս այդ ծանր օրերին լինել ավելի խնայող ու տնտեսվար. «Թիֆլիսի քաղաքագլուխը հրատարակել է մի կոչ Թիֆլիսի քաղաքացիներին, որով յորդորում է հանգստութեամբ կրել ժամանակաւոր զրկանքները, դէն ձգել ամեն մի շռայլութիւն, մոռանալ բոլոր աւելորդութիւնները, որոնք անթոյլատրելի են մանաւանդ ներկայումս և կրճատել իրենց կարիքները և անպէտք ծախսերը»: 1916 թ. քաղաքագլխի գործուն մասնակցությամբ են ընթանում արևմտահայ փախստականներին օգնող միության աշխատանքները: 1917 թ. Ա. Խատիսյանցի նախաձեռնությամբ Քաղաքային Խորհուրդը որոշում է կայացնում լեհ գրող Հ. Սենկևիչի անվամբ կոչել Թիֆլիսի փողոցներից և դպրոցներից մեկը: Այդ կապակցությամբ քաղաքագլուխը շնորհակալական նամակ է ստանում լեհ գործիչ, երդվյալ հավատարմատար Լեդնիցկինից: 1917 թ. Խատիսյանցի՝ Թիֆլիսում քաղաքագլխի պաշտոնը վարելու վերջին տարին էր. «1917-ի ռուսական մեծ յեղափոխութեան հետևանքով, Վրացի ազգն երկրին կառաւարութիւնը ուզեց իւր ձեռքը ամփոփել, որով Պր. Խատիսեան թողնելով Թիֆլիզ անցաւ Ալեքսանդրապոլ նոյն քաղաքագլխի պաշտօնով: Յաջորդ 1918 թ. Հայկական Հանրապետութիւնը կազմուելով, Պարոն Խատիսեան Նախագահ և Վարչապետ անուանուեցաւ Ազատ հայրենիքի: Հայաստան և Հայ ժողովուրդը դեռ մեծամեծ վտանգներու մէջ կ’ ապրեէին, պէտք էր բարեկարգել երկրի քաղաքական և տնտեսական վիճակը, պէտք էր կազմել և զինել Հայ քաջարի բանակը: Թշնամիք թէև յաղթած էին, սակայն դեռ երկաթի օղակ մը կը կազմէին նորածին Հանրապետութեան շուրջը. Հայոց անակնկալ կերպով յաղթական դուրս գալը անհաւասար կռուի միջէն, աւելի շարժեց և գրգռեց ուժգնօրեն հարեւան ցեղերուն նախանձն. օգնութեան կանչեցին Մեծամասնականները և Քեմալականները նուաճելու աճող Հանրապետութիւնը: Սակայն շնորհիւ իմաստուն վարչութեան Վսեմ. Նախագահին և Դիւցազն բանակին, ի դերև ելան անարի թշնամիներու վատ խորհուրդներն և փորձերն, և նոր նոր դափնիներով զարդարուեցան Հայկական Հանրապետութեան Կառավարութիւնն և հերոս մարտիկներու փայլուն զէնքերը և Պր. Ա. Խատիսեանի անհատական կորովի դէմքը...»: Խատիսյանցի վարչապետության շրջանի (1919 թ. փետրվար - 1920 թ. մայիս) գործունեության բնութագրի խտացումն է Հռոմի Պապի Հայաստանի Հանրապետություն այցելած նվիրակի հետևյալ խոսքերը. «Հայկական Հանրապետութեան Նախագահ-Վարչապետը վերին աստիճանի զարգացած մի մարդ է և ունի վարչական ամեն ընտիր յատկութիւններ. Նա կարող է Եւրոպական ո՛ր և է պետութեան մը Նախագահ լինել»: 1920 թ. մայիսի 28-ին՝ Հայաստանի անկախության 2-րդ տարեդարձի օրը, Ա. Խատիսյանցը գտնվում էր Թիֆլիսում, որտեղ Արտիստիկ ընկերության թատրոնի շենքում կայացած ցերեկույթում նրան դիմավորեցին ջերմ ողջույներով. «Թատրոնը ծայր է ծայր լցրած բազմութիւնը երաժշտախմբի նուագածութեամբ ովացի արաւ Խատիսեանին: Վերջինս զգացուած ճառով խօսեց հայ աշխատաւոր դասակարգի գործունէութեան մասին, որ ունեցաւ անձնուէր ղեկավարներ «Դաշնակցութիւնից», մատնանշեց թէ հայի ազատագրութեան ճանապարհը ծածկուած է տակաւին տատասկներով...»: 1920 թ. դեկտեմբերի 16-ին Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների պարտադրմամբ Ալ. Խատիսյանցը ստիպված թողնում է հայրենիքը և դեկտեմբերի 20-ին ժամանում դեռևս անկախ Վրաստանի մայրաքաղաք Թիֆլիս: Մինչև 1921 թ. փետրվարի 13-ը, այսինքն՝ 53 օր, Խատիսյանցը մնում է Թիֆլիսում և ապա անցնում արտասահման ու բնակություն հաստատում Փարիզում: Այդ օրերին Թիֆլիսում տիրող կացության և իր զգացումների մասին իր հուշերում Խատիսյանցը նշել է. «...կը զգայի, որ թէեւ ես ծնուած եմ Թիֆլիսում, 17 տարի աշխատած եմ այնտեղ քաղաքային ինքնավարութեան մէջ, վարած եմ քաղաքի առաջին պաշտօնը, բայց որ ես հիւր եմ այս քաղաքում...»: 1920-1930 թթ. տպագրվում են Ալ. Խատիսյանցի հուշագրությունները նախ հոդվածաշարերի, ապա աշխատությունների տեսքով: Ալեքսանդր Խատիսյանցը վախճանվել է 1945 թ. մարտի 10-ին և թաղվել Փարիզի Պեր Լաշեզ գերեզմանատանը: Տապանաքարին միայն ֆրանսերենով արձանագրված են իր և տիկնոջ անունները. ALEXANDRE KHATISSIAN 1874-1945 XENIA KHATISSIAN 1894-1975 Անդրադառնալով Ալ. Խատիսյանցի քաղաքագլխության տարիներին Թիֆլիսի կրած փոփոխություններին՝ Մ. Սուլյանն իր հուշերում նշել է. «Չի կարելի մոռանալ, որ Խատիսեանի քաղաքագլուխ դառնալու օրից Թիֆլիսը շատ բարեփոխվեցաւ ու գեղեցկացաւ: ...Թիֆլիսի բոլոր քաղաքամասերը Խատիսեանի շնորհալի կարգադրութեամբ պայծառացան...»: Քաղաքագլխի գործունեությանը գնահատանքով է արտահայտվել նաև 1918-1920 թթ. Հայաստանի Հանրապետությունում Իտալիայի դեսպան (մինչ այդ՝ Իտալիայի հյուպատոսը Տրապիզոնում) Ջակոմո Գորրինին. «...Ալեքսանդր Խատիսյանի նախագահությամբ, որը նախկինում Կովկասի և Վրաստանի մայրաքաղաքի անուն վաստակած և գերազանցապես հայերով բնակեցված Թիֆլիսի հմուտ և գործունյա քաղաքապետ էր»: Ալ. Խատիսյանցի թիֆլիսյան բնակարանի հասցեներից հայտնի են երկուսը՝ Գանովսկայա փող., N 9 (1908 թ.) և Բեբուտովսկի փողոցի վրա գտնվող (N30) սեփական տունը (1909 թ.): Հայտնի է, որ այդ տանը Խատիսյանցը բնակվել է նաև 1911 թ.: 1957 թ., երբ իր հուշերը թղթին էր հանձնում նախկին մենշևիկյան Վրաստանի կառավարության անդամ Դմիտրի Շալիկաշվիլին, Ալ. Խատիսյանցի վերաբերմամբ գրել է հետևյալ տողերը. «Այդ ժամանակաշրջանի համար բնութագրական էր այն, որ Թիֆլիսի քաղաքագլուխը հայ էր՝ Խատիսովը: Ընդ որում նա ոչ թե ինչ-որ վրացացած հայ էր, այլ հարյուր տոկոսով հայ, ընդհանուր ոչինչ չուներ Վրաստանի և վրացիների հետ, և, ամենայն հավանականությամբ, իրականացնում էր այն, ինչ իրենից էր կախված, որպեսզի իր հայրենակիցները իրենց տնտեսական գերազանցության շնորհիվ Թիֆլիսում գրավեին առաջին տեղը...»:

«Հովիտ», 1910, N 24, էջ 377, 383: “Известия Тифлисской городской думы”, Тифлис, 1911, N 4, էջ 20: «Հովիւ», 1909, N 1, էջ 16, 19: Նշանակալից էր 1909 թ. հունիսի 14-ին, Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Բ. Իզմայիլյանի այցը Թիֆլիս և այդ առթիվ, ի թիվս այլ պաշտոնյաների, կաթողիկոսին ուղղված Ալ. Խատիսյանցի ողջույնի խոսքը (“Кавказ”, 1909, N 135, էջ 2): «Հովիտ», 1910, N 24, էջ 377: Խատիսեան Ալ., Անիում (Ճամբորդական յուշեր), «Գեղարուեստ», 1909, N 3, էջ 145-148: «Հովիտ», 1910, N 19, էջ 301, 18: Ի դեպ, քաղաքագլուխ ընտրվելու կապակցությամբ ժամանակի մամուլում տպագրված նյութերը շեշտում են տեղի ունեցած ճիշտ ընտրությունը. «...ուրախ ենք ո՛չ իբրև հայ մամուլի անդամներից մէկը՝ որ տեսնում է մի պատուաւոր ու պատասխանատու պաշտօնի կոչուած հայազգի մէկին, ուրախ ենք՝ որովհետև ընտրուած է մի արժանաւոր յաջորդ հանգուցեալ Չէրքէզովին, որ՝ ինչպէս իր նախորդը՝ իր մէջ մոռացնել կը տայ թէ ինքը ազգաբնակութեան միայն այս կամ այն մասի, ցեղի, ազգի անդամն ու ներկայացուցիչն է, միայն նրա շահերի պաշտպանը: Նոր քաղաքագլխի անցած հասարակական գործունէութիւնը լաւագույն գրաւականն է, որ նա կարդարացնէ ո՛չ միայն վստահությամբ իրան քուէ տուած ձայնաւորների յոյսերը, այլև պատմական Թիֆլիզի ամբողջ ազգաբնակութեան...» («Հովիտ», 1910, N 24, էջ 370): Խատիսեան Ալ., Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1926, N 5, էջ 57: «Հովիտ», 1910, N 29, էջ 464: «Հովիտ», 1911, N 12, էջ 192: «Հովիտ», 1911, N 17, էջ 272: «Հովիտ», 1912, N 50, էջ 795: Հարկ է նշել, որ կառուցվելիք «պոլիտեխնիկում»-ի տեղի ընտրության հարցը տարակարծությունների ու երկար քննարկումների տեղիք է տվել: Ի վերջո հաստատվել էր Նավթլուղ թաղամասում կառուցելու տարբերակը, որին կողմնակից էր նաև ինքը՝ Խատիսյանը: Որոշումը, սակայն, հասարակության կողմից միանշանակ հավանության չի արժանացել: Առանձնապես դժգոհ էին վրացի որոշ գործիչներ, որոնց տեսակետները հրապարակվել էին ժամանակի մամուլում: Վերջիններս պնդում էին, թե հաստատությունը Նավթլուղում հիմնելը իբր բխում էր ոչ թե քաղաքի ողջ բնակչության, այլ միայն հայերի շահերից («კლდე», N 19, ”Закавказская Речь”, ”Тифлисский Листок”, 1912, N 292): «Հորիզոն», 1912, N 5, (11 յունուարի): «Հովիտ», 1912, N 5, էջ 79: Տե՛ս նաև «Հովիտ», 1910, N 14, էջ 210-211; N 15, էջ 233: «Հովիտ», 1913, N 43, էջ 687: «Հովիտ», 1913, N 44, էջ 703: «Հովիտ», 1914, N 7, էջ 102 («Հանգուցեալի գրական աշխատութիւնները կազմում են 1877-78 թուականներին լոյս ընծայած «Արևելեան հարց» (Восточный вопрос), «Հեղինէ», «Նոր ճանապարհի վրայ», «Փեսայ որսողներ», «Դժբաղդ կին», և այլն վիպական երկերը: Հանգուցեալը 30 տարի սրանից առաջ իր տան սալօնում մի խումբ առաջաւոր և ինտելիգենտ հայ կանանց հետ խորհրդակցելով՝ գլխաւոր հիմնադիրներից մէկն եղաւ այժմեան Հայուհեաց Բարեգործական Ընկերութեան, որի նախագահն էր շատ տարիներ և որի օգտին այժմ թողել է կտակով 10.000 ռ.»): «Մշակ», 1915, N 138: «Հովիտ», 1916, N 8, էջ 128: «Համբաւաբեր», 1916, N 36, էջ 1132: «Մշակ», 1917, N 31, էջ 3: «Բազմավէպ», 1920, N 9, էջ 261-262: «Մշակ», 1920, N 25, էջ 4: Խատիսեան Ալ., Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը, «Հայրենիք», 1926, N 1, էջ 99: Տես՝ Խատիսեան Ա., Քաղաքապետի մը յիշատակները, «Հայրենիք», 1932, NN 7-12, 1933, NN 1-5: Առանձին գրքով՝ Պէյրութ, 1991: Նաև՝ «Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը» աշխատությունը (Աթէնք, 1933 և Պէյրութ, 1968): Սուլեան Մ., Թիֆլիսը իմ մանկութեան ժամանակ (անտիպ), ՀՀՊՊԿԱ, ֆ. 428, ց. 2, գ. 104, թ. 20: Ջակոմո Գորրինիի անտիպ նյութից՝ սիրով տրամադրված Ալեքս Քանանյանի կողմից, թ. 14 (բնագրում՝ §...sotto la presidenza di Alessandro Khayissian, gia operoso e abile sindaco della citta di Tiflis, capitale del Caucaso e della Georgia, ma popolata prevalentemente di Armeni, e da essi al piu alto grado valorizzata¦¤: “Кавказский Календарь на 1909 г.:, Тифлис, 1908, էջ 1026: “Кавказский Календарь на 1910 г.:, Тифлис, 1909, էջ 1165: “Кавказский Календарь на 1912 г.:, Тифлис, 1911, էջ 804: Դ. Շալիկաշվիլին 1921 թ. (հունվար-մարտ) Անկարայում եղել է Վրաստանի դեսպանը: Նրա որդիները՝ Օթարն ու Մալխազը (Ջոն), եղել են ամերիկյան զինված ուժերի գեներալներ: “Свободная Грузия”, 1994, 29 հունվար, էջ 14 (Воспоминания Димитрия Шаликашвили) (բնագրում՝ “Характерным для тогдашней эпохи являлось то, что тифлисский городской голова был армянин, Хатисов. Был это к тому же не какой-нибудь огрузинившийся армянин, но армянин стопроцентный, ничего общего с Грузией и грузинами не имевший, и делавший, наверное, все от него зависящее, чтоб земляки его благодаря своему экономическому превосходству играли бы в Тифлисе первую роль...”): Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 98-102:

Հուշարձաններ
1930 — 1988 թթ․

Վրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսիում տարբեր ժամանակներում կառուցվել են առնվազն 41 հայկական եկեղեցիներ: Մինչև 1930-ականների սկզբները քաղաքում դեռևս կանգուն էին 26, իսկ 1988-ի վերջին՝ միայն 16 եկեղեցի:

«Հայկական եկեղեցիները Վրաստանում», ցուցակ և քարտեզ, Երևան, 1995: Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 44:

Ամբողջ ԺԹ դարում և Ի դարի սկզբներին թիֆլիսաբնակ ազգությունների թվում հայերը պահպանել էին հարաբերական մեծամասնություն: Առանձնապես 1860-ական թվականներից հետո իրականացված վիճակագրությունների արդյունքները ներկայացնում են հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայեր	Տոկոս	Վրացիներ	Տոկոս 1	Ռուսներ	Տոկոս 2	Այլ ազգեր	Տոկոս 3	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1803									11777		Ениколопов И., Первая перепись в Тифлисе, “Вечерний Тбилиси”, 1970, N 15, 20 января: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1848	14194	46.1							30814		“Кавказский Календарь на 1850 г.”, Тифлис, 1849, էջ 91: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1851									34888		“Кавказский Календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, էջ 91, 404: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1864	28404	47.3	14878	24.8	12462	20.7	4341	7.2	60085		“Кавказ”, 1865, N 16, էջ 83-84: Տե՛ս նաև “Известия Тифлисской Городской Думи”, 1910, N 11, էջ 17: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1865	31180	47.2	14786	22.4	12142	18.4	7934	12.0	66042		«Երեւակ», հանդէս ութօրեայ, 1866, N 134, էջ 397: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1875	36974	45.0	21295	25.9	19424	23.7	4363	5.3	82056		“Кавказский Календарь на 1882 г.”, Тифлис, 1881, էջ 314: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1876	37601	41.0	22156	24.2	20198	22.0	11713	12.8	91668		“Известия Тифлисской Городской Думи”, 1910, N 11, էջ 17: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1880	38509	45.0	22285	26.0	19804	24.0					“Кавказский Календарь на 1882 г.”, Тифлис, 1881, էջ 315: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1885									104024		“Кавказский Календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, էջ 117: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1891	55553	38.1	38357	26.3	36113	24.3	15708	10.8	145731		«Նոր -Դար», 1893, N 218, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1895	66201	40.8	34623	21.3	28983	17.8	32544	20.0	162351		“Кавказ”, 1896, N 88,էջ 2: Նաև` «Մշակ», 1896, N 39, էջ 3: «Նոր -Դար», 1896, N 59, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1896									163012		“Кавказский Календарь на 1898 г.”, Тифлис, 1897, էջ 22-23: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1897	46713	32.0	40526	27.7	39213	26.8	19712	13.5	163012		“Известия Тифлисской Городской Думи”, 1910, N 11, էջ 17: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1905	84170	35.0	54558	22.7	57191	23.8	44404	18.5	240323		“Кавказский Календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, էջ 325: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1910	124901	40.9	54120	17.7	67086	22.0	59100	19.4	305207		“Известия Тифлисской Городской Думи”, 1910, N 11, էջ 17: Նաև` “Закавказье”, 1911, N 68: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1914									344629		“Кавказский Календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 188: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1916	142019	40.9	37584	10.8			167163		346766		“Кавказский Календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, էջ 190-193: Վրացիների թվաքանակի մեջ մտնում են 1476 վրացի մահմեդականները: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1922	85262	36.6	80072	34.4	38326	16.5	29114	12.5	232774		«Մարտակոչ», 1923, N 105, 30 հունիսի: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1926	112000	39.0									«Մարտակոչ», 1923, N 105, 30 հունիսի: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1959	149000	21.0	330000	48.0	126000	18.0					«Մարտակոչ», 1923, N 105, 30 հունիսի: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10:
1979	153000	14.0	653000	62.0	129000	12.0					Թոթաձե Անզոր, Թիֆլիսի ազգաբնակչությունը, «Tbilisi», 1989, 13.VI: Սամվել Կարապետյան, Թիֆլիսի քաղաքագլուխները, Երևան, 2003, էջ 10: