Արաշ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

4 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Եվլախ (Շրջան) / Արաշ (Քաղաք)

Տեղադրություն

Փաստորեն Արաշը գտնվում էր Տփխիս-Գանձակից ու Թավրիզ-Պարտավից՝ Շաքի–Գրեմի ե Շամախի-Բաքու տանող հին ճանապարհների հանգույցում։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 11:

Պատմություն
19 դ․

XIX դարում գյուղը վարչականորեն մտնում էր Նուխու (Շաքիի) վիճակի Արաշ կամ Արեշ գավառի կազմի մեջ։ Գյուղում էր զտնվում Սբ. Եղիշե եկեղեցին։ Մի վավերագրում վերջինս հիշատակվում է 1839 թ.։ Մինչև 1917 թ. գյուղը հիմնականում ծաղկել ու զարգացել է:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 11: Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 562, թ. 1, 13։

Բնակչություն
1914 թ․

1914 թ. էրմանի Բազար-Արաշ զյուղն ուներ 323 բնակիչ (բոլորն էլ հայեր)։ Սակայն 1917 թ. երբ զյուղն ուներ 50 տուն հայ բնակիչ, ենթարկվեց թալանի շրջակա մահմեդականների կողմից։ 1918 թ. ապրիլին գյուղի բնակչությանը հրամայվում է ընդունել մահմեդականություն, որի մերժումը ստանալուց հետո մահմեդական հրոսակները բնակիչներին կողոպտում են, իսկ զյուղն ավերում։ Այդպես երկրամասից ջնջվում է հարյուրամյակների պատմություն ունեցող հինավուրց Արաշ կամ էրմանի Բազար գյուղը։ Ավելի ուշ, Ադրբեջանում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո գյուղատեղիում հաստատվում են մահմեդականների՝ նստակեցության անցած նոր խմբեր (սկսեցին կոչվել ադրբեջանցի), որոնք տարօրինակ կերպով պահպանեցին երբեմնի հայաբնակ գյուղին տրված էրմանի Բազար անվանումը։ Վերաբնակիչները ոչնչացրեցին Սբ. Եղիշե եկեղեցին ու հինավուրց հայկական գերեզմանոցը։

“Кавказский Календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 91: Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 4, գ. 779, թ. 1։ Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 245, գ. 12, թ. 1։

Զբաղմունք

Ինչպես ողջ երկրամասի հարյուրավոր այլ բնակավայրերում, Արաշում ևս հայերը բնակվել են հին ժամանակներից սկսած։ Շամախու և Շաքիի օրինակով նրանք այստեղ ևս զբաղվում էին մետաքսի արդյունահանմամբ, կաշվի արտադրությամբ ու դրանց վաճառքով։ Տնտեսության կարևոր ճյուղերից էին նաև այգեգործությունն ու խաղողագործությունը։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 11:

Նկարագրություն
15 — 17 դդ․

Արաշը իբրև վաճառաշահ քաղաք հայտնի է միջնադարից։ Այն հատկապես ծաղկուն ու մարդաշատ էր XV–XVII դարերում։ Շամախի և Շաքի քաղաքներից հետո Արաշը Կուր գետի ձախափնյակում երրորդ խոշոր քաղաքն էր։ Անդրկովկասում մետաքսի արդյունահանման գլխավոր կենտրոններից էր։ Առևտրի զարգացմանը Արաշում հատկապես նպաստում էր նրա աշխարհագրական դիրքը։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 11:

1640 թ. մի հիշատակության համաձայն քաղաքում կար շուրջ 10 հազար հողածածկ տուն, 40 փողոց, 800 խանութ, 16 բաղնիք, 17 սրճարան և այլն։

էվլիյա Չելեբի, Երևան, 1967, էջ 87-88։

Ուշագրավ է, որ քաղաքի Արաշ անվանմանը զուգահեռ դեռ հին ժամանակներից օտարների կողմից նրան տրված ու գործածական է եղել երկրորդ անունը, այն է՝ էրմանի Բազար (այսինքն՝ Հայի Շուկա)։ էրմանի Բազար կամ Արաշ անվանումները զուգահեռաբար պահպանվել են մինչև մեր օրերը։ Հատկանշական է, որ վերջին դարերում ավելի շատ գործածական է էրմանի Բազար անվանաձևը։ Այս անվանման առկայությունը միաժամանակ թույլ է տալիս ենթադրելու, որ ինչպես Շամախում, Շաքիում և այլուր, Արաշում ևս հայ բնակչությունը կազմել է մեծամասնություն, որն էլ քաղաքի տնտեսական կյանքում ու արտաքին հարաբերությունների մեջ խաղացել է առաջատար դեր։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 11:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Արեշ
Էրմանի Բազար