Անի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

96 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Կարս (Նահանգ) / Բաշ-շորագյալ (Գավառ) / Անի (Քաղաքատեղի)

Տեղադրություն

Անի մայրաքաղաքի ավերակները գտնվում են Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառում (ներկայիս Թուրքիայի Կարսի նահանգ)՝ Գյումրի քաղաքից 30 կմ հարավ-արևմուտք՝ Ախուրյան գետի աջ ափին: Իգաձորով, Ծաղկոցաձորով և Գայլաձորով առանձնացած եռանկյունաձև հրվանդանի վրա տարածված քաղաքատեղին զբաղեցնում է շուրջ 150 հա մակերես և ունի ծովի մակերևույթից 1500 մ միջին բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6:

Պատմություն

Հնագույն ժամանակներից Անիի տեղում եղել է բնակավայր, իսկ մերձակայքում՝ մ.թ.ա. Ը-Է դարերի դամբարանադաշտ:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6:

5 դ․

Հայ մատենագրության մեջ Անին՝ իբրև անմատույց ամրոց, առաջին անգամ հիշատակում են Ե դարի պատմիչներ Եղիշեն և Ղազար Փարպեցին: Վաղ միջնադարում Շիրակ և Արշարունիք գավառների հետ մեկտեղ Անին պատկանում էր հայ նախարարական հայտնի Կամսարական տոհմին:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6:

8 դ․

Ը դարի 80-ական թվականներին Հայաստանի իշխան Աշոտ Բագրատունի Մսակերը Կամսարականներից գնում է Արշարունիք և Շիրակ գավառները (Անի ամրոցով) և միացնում իր տիրույթներին:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6:

9 դ․

Թ դարի վերջերին Անին արդեն գյուղաքաղաք էր:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6:

961 թ․

961 թ. Բագրատունիներն իրենց արքունիքը Կարսից փոխադրում են Անի և այն հռչակում մայրաքաղաք: 964 թ. Աշոտ Գ Ողորմած թագավորն ամրոցից հյուսիս՝ հրվանդանի նեղ մասում, կառուցում է հզոր պարիսպ, որն էլ հետագայում իր անունով կոչվում է Աշոտաշեն:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6:

989 թ․

Գտնվելով Դվին-Տրապիզոն առևտրական կարևոր ճանապարհի վրա՝ Անին արագ թափով սկսում է զարգանալ: Քաղաքի արագ աճը Սմբատ Բ-ին (977-989) ստիպում է 989 թ. կառուցել երկրորդ՝ Սմբատաշեն պարիսպները, որոնք անցնում էին Ծաղկոցաձորի, Իգաձորի եզրերով, միանում Գայլաձորին, ապա շարունակվում Ախուրյանի կիրճի եզերքով և շրջափակում քաղաքի նորաշեն հատվածը:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6:

Անին մեծ զարգացում է ապրում Գագիկ Ա-ի (989-1020) թագավորության խաղաղ տարիներին: Հայաստանի մայրաքաղաք Անին առևտրական կապերի մեջ էր Բյուզանդիայի, Պարսկաստանի, արաբական երկրների, Հարավային Ռուսաստանի և Միջին Ասիայի հետ: Այս շրջանում Անիի կառուցապատումն իրականացվում է աննախադեպ բուռն ընթացքով: Քաղաքում մեկը մյուսի հետևից ծնունդ են առնում հասարակական և պաշտամունքային բազմաթիվ կառույցներ:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6:

11 դ․

ԺԱ դարում Անին առևտրաարհեստավորական համքարություններ և շուրջ 100000 բնակիչ ունեցող մեծահռչակ քաղաք էր:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6:

Գագիկ Ա-ի մահից հետո ծայր առած ներքին երկպառակությունները խարխլում են պետականության հիմքերը: Պայքարը գահի համար առանձնապես սրվում է Գագիկ Ա-ի որդիների՝ Հովհաննես-Սմբատ թագավորի և նրա եղբոր՝ Աշոտ Դ-ի միջև: Թուլակամ Հովհաննես-Սմբատը, երկյուղելով Տայքի ապստամբությունը ճնշած բյուզանդական բանակի ներխուժումից, 1023 թ. Անին իր մերձակայքով կտակում է Բյուզանդիային: Նրա և Աշոտ Դ-ի մահից հետո Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսը և Վեստ Սարգիս իշխանն իրենց համախոհներով աշխատում են ի կատար ածել Անիի հանձնման կտակը, սակայն հանդիպում են ազնվականների մի մասի և քաղաքի բնակչության դիմադրությանը: Պետականությունը պահպանելու նպատակով Վահրամ Պահլավունու առաջնորդությամբ 1042 թ. վերջին թագավոր է օծվում Աշոտ Դ-ի որդին՝ պատանի Գագիկ Բ-ն (1042-1045): 1043-1044 թվականներին բյուզանդական զորքերը մի քանի անգամ պաշարում են Անին՝ պահանջելով հանձնել քաղաքը: Զորահրամանատար Վահրամ Պահլավունու գլխավորությամբ կազմակերպվում է Անիի պաշտպանությունը, որն էլ մնում է անառիկ: Սակայն 1045 թ. Գագիկ Բ թագավորին նենգաբար կանչում են Կոստանդնուպոլիս և գահազրկում: Սրանով կայսերական Բյուզանդիան հասնում է իր նպատակին և, ըստ էության, կայացնում նաև իր մահվան դատավճիռը, քանի որ Անիի նվաճումով և հայկական պետականության ոչնչացումով փլուզվում է կայսրության արևելյան սահմանին գտնվող այն հզոր պատվարը, որը պետք էր և կարող էր դիմակայել սելջուկյան արշավանքներին:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 6-7:

1064 թ․

1064 թ. Հայաստան կատարած երրորդ արշավանքի ժամանակ Անին գրավում են սելջուկները:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

1072 թ․

1072 թ. Դվինի ամիրա Աբուլսուարը սելջուկ զորավար Ալփ-Ասլանից գնում է Անին և տալիս իր որդի Մանուչեին: Դրանով հիմք է դրվում Անիի Շեդդադյան իշխանությանը, որն ընդմիջումներով գոյատևում է մինչև 1199 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

12 դ․

ԺԲ դարում Անին մի քանի անգամ գրավում են հայ-վրացական միացյալ զորքերը:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

1199 թ․

1199 թ. Անին ազատագրվում և անցնում է Զաքարյաններին, սակայն 1236 թ. քաղաքը պաշարում և դավադրաբար գրավում են մոնղոլները: Անեցիների՝ 1249 և 1260 թվականների ապստամբությունները հաջողություն չեն ունենում:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

14 դ․

Մինչև ԺԴ դ. կեսերը, նույնիսկ 1319 թ. կործանարար երկրաշարժից հետո Անին՝ որպես քաղաք, դեռ պահպանում է իր գոյությունը: Սակայն դարավերջին Լենկ-Թեմուրի արշավանքն ու իրարահաջորդ օտար տիրակալների հաստատած բիրտ քաղաքականությունն առաջ են բերում բնակչության հոծ խմբերի արտագաղթ դեպի օտար երկրներ՝ Վրաստան, Հարավային Ռուսաստան, Ղրիմ:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

16 դ․

ԺԶ դարում Անին արդեն մի փոքրիկ գյուղ էր:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

18 դ․

ԺԸ դարում Անին ավերակների կույտ էր և պատկանում էր թուրք բեկերին:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

1878 թ․

1878 թ. երբեմնի քաղաքն անցնում է Ռուսաստանին:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

1918 թ․

1918 թ. Անի են ներխուժում թուրքական զորքերը և հաշված ժամերում ավերում և փոշիացնում տարիների տքնանքով և գիտական անձանձիր աշխատանքով ամբողջացված Անիի պատմական թանգարանի («Հնադարան Անւոյ») նյութերը: Թանգարանային սակավաթիվ փրկված արժեքներն իրենց հանգրվանն են գտնում Հայաստանի Հանրապետության պատմության թանգարանում:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

1918 — 1920 թթ․

1918-20 թթ. Անին Կարսի մարզի հետ ներառվում է Հայաստանի Հանրապետության կազմի մեջ, սակայն 1920 թ. հոկտեմբերին Անին և Կարսի մարզն ամբողջությամբ կրկին զավթում են թուրքերը: Մեկ տարի անց առանց հայկական կողմի համաձայնության բոլշևիկյան Ռուսաստանի և քեմալական Թուրքիայի միջև կնքված Կարսի պայմանագրով մարզը բռնակցվում է Թուրքիային: Դրանով ընդհատվում են Անիում շուրջ քառորդ դար իրականացված հնագիտական ուսումնասիրությունները: Քայքայվում, անհետանում են պեղումների շնորհիվ բացված, բայց անտերության մատնված մեծաթիվ նյութեր՝ վիմագիր արձանագրություններ, ճարտարապետական և զարդաքանդակ բեկորներ, զանազան կառույցների առանձին հատվածներ և հնագիտական իրեր:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

1990 թ․

Տևական ընդմիջումից հետո՝ սկսած 1990-ական թվականների վերջերից, Անիում առանց հայ մասնագետների մասնակցության հնագիտական պեղումներ, ինչպես նաև հուշարձանների մասնակի կամ ամբողջական ամրակայման և վերականգնման աշխատանքներ են իրականացնում թուրք մասնագետները: Սակայն ակներև է, որ այդ աշխատանքները մեծ մասամբ իրականացվել են և այժմ էլ շարունակվում են հուշարձանների վերականգնման գիտական նորմերի անտեսմամբ և, առավել ցավալի է, հաճախ նաև յուրացման ակնհայտ միտումներով:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

Ուսումնասիրություններ
1892 — 1916 թթ․

1892-1916 թթ. Անիում հնագիտական պեղումներով ուղեկցվող ուսումնասիրություններ է իրականացնում Նիկողայոս Մառը: Տարիների ընթացքում աշխատանքներին մասնակցում են հատկապես հայ մասնագետները՝ Թորոս Թորամանյանը, Աշխարհբեկ Քալանթարը, Նիկողայոս Ադոնցը, Արամ Վրույրը, Նիկողայոս Բունիաթյանը և ուրիշներ:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 7:

Հուշարձաններ

ՄԻՋՆԱԲԵՐԴ. Անի քաղաքատեղիի տարածքում բնակության համար բնությունից ընձեռված հարմարավետ վայրը նաև պաշտպանության տեսանկյունից ապահովելու և անխոցելի դարձնելու նպատակով առկա են պատմական ամենատարբեր ժամանակներում ստեղծված պաշտպանական կառույցներ: Սկսած կիկլոպյան բերդաշինության ժամանակներից մինչև զարգացած միջնադար՝ Անին պարբերաբար ամրացվել և հզորացվել է տվյալ ժամանակաշրջանի թշնամու ռազմուժին հաջողությամբ դիմակայելու նպատակով, որն էլ ամբողջացվել և իր կատարելությանն է հասել հատկապես քաղաքի՝ թագավորանիստ եղած տարիներին (961-1045 թթ.): Քաղաքի պաշտպանական համակարգը բաղկացած էր օրգանապես իրար միացած երեք միավորից՝ Միջնաբերդ, Աղջկաբերդ և Նոր քաղաք: Բացի այդ՝ քաղաքն ուներ նախքան Անի հասնելը թշնամու կասեցմանը ծառայող այսպես կոչված իր արբանյակ բերդերը, որոնցից էին Տիգնիսն ու Մաղասբերդը:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 13:

ԱՐՔՈՒՆԻ ԵՎ ԻՇԽԱՆԱԿԱՆ ԱՊԱՐԱՆՔՆԵՐ. ճիշտ է, միջնադարյան Հայաստանի բազմաթիվ այլ մեծ ու փոքր մայրաքաղաքներում նույնպես եղել են արքունի (Կարսում, Բագարանում), իսկ ամրացված զանազան բնակավայրերում կամ բերդերում էլ՝ իշխանական ապարանքներ, սակայն վերջիններս առավելաբար ներկայանում են որպես դղյակ-ամրոցներ (Ամբերդ, Ներքին Դաշտադեմ), մինչդեռ Անիում պահպանված ապարանքները մաս են կազմում քաղաքային միջավայրի և ընդհանուր կառուցապատման: Ընդսմին հատկանշական է, որ Անիի Պահլավունյաց կամ Սարգսի ապարանքները, արդեն իսկ ամրացված քաղաքի ներսում գտնվելով, չունեն սեփական պաշտպանական շինություններ, այլ փոխարենն աչքի են ընկնում մայրաքաղաքային կեցությամբ պայմանավորված հարուստ և շքեղ հարդարանքով: Ոճական-գեղարվերստական լուծումներ, որպիսիք Անիում հանդիպում են նաև հասարակական այլ կառույցներում, իսկ Անիից դուրս՝ գրեթե բացառապես միայն պաշտամունքային համալիրներում (Նոր Վարագավանք, Բարձրաքաշի վանք և այլն):

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 43:

ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐ. կասկածից վեր է, որ Անիում քրիստոնեական պաշտամունքային կառույց կամ կառույցներ եղել են արդեն հայ նախարարական Կամսարական տոհմի տիրապետության ժամանակ, սակայն կանգուն կամ պեղումների շնորհիվ բացահայտված եկեղեցիներից և ոչ մեկը, ըստ էության, Ժ դարից ավելի վաղ չի թվագրվում: Երևույթ, որ, կարծում ենք, կարելի է բացատրել Անիի ծաղկման շրջանում լայն ծավալներով կառուցապատվող քաղաքում հին կառույցների հիմնավոր վերաշինության իրողության հետ: Մինչև ԺԴ դարի սկզբներն իր գոյությունը վերելքներով և վայրէջքներով պահպանած քաղաքում վերջին եկեղեցիները կառուցվել են ԺԳ դարի սկզբներին: Բանահյուսության մեջ հազար ու մեկ եկեղեցիների քաղաք անունը ստացած Անիի եկեղեցիների իրական թվաքանակի մասին ստույգ տեղեկություններ մեզ չեն հասել: Հայտնի է, սակայն, որ 1064 թ. Ալփ-Ասլանի՝ Անին գրավելու ժամանակ քաղաքը, բացի բազմաթիվ բարձր շինություններից, ուներ 400 եկեղեցի: Արդեն ԺԹ դարի սկզբին Անի այցելած ճանապարհորդները քաղաքում հաշվել են շուրջ 40 եկեղեցի, իսկ նույն դարի վերջերին, երբ Ն. Մառի գլխավորությամբ սկիզբ է դրվել Անիի ուսումնասիրությանը, քաղաքատեղիի տարածքում կանգուն, կիսավեր կամ սոսկ նկատվելու չափ պահպանված է եղել միայն 16 եկեղեցի: Անիի՝ ճարտարապետականորեն առավել մեծարժեք և նշանավոր եկեղեցիները վեր են հառնել հատկապես Ժ-ԺԱ դարերում: Դավանաբանորեն Անիի բոլոր եկեղեցիները, բացառությամբ վրաց քաղաքական գերիշխանության ժամանակաշրջանում (ԺԲ-ԺԳ դդ.) աշխուժացած քաղաքի բյուզանդածես եկեղեցու հետևորդ հայ քաղկեդոնական համայնքին պատկանող մեկ (պայմանականորեն հայտնի է «Վրացական» անունով) և ժամանակավորապես նույն համայնքին անցած Տիգրան Հոնենցի եկեղեցիների, եղել են հայ առաքելական: Սելջուկ թուրքերի տիրապետության շրջանում քաղաքում երևան է եկել երկու մզկիթ: Դրանցից մեկը՝ Աբուլ Մամրան կոչվածը, եղել է նորինորո կառուցված շենք, իսկ Մանուչեի մզկիթը հիմնվել է քաղաքի հասարակական կառույցներից մեկի յուրացման միջոցով: Թուրքերի տիրապետության ընթացքում միառժամանակ մզկիթի է վերածվել նաև Մայր տաճարը: 1904-1915 թթ. փլուզումից փրկելու նպատակով Անիում մասնակի նորոգությունների և ամրակայման են ենթարկվել Սբ. Փրկիչ, Սբ. Առաքելոց, «Վրացական» եկեղեցիները: 2009 թ.-ից ի վեր առանց բնագավառի փորձառություն ունեցող վերականգնող հայազգի ճարտարապետների մասնակցության Անիում եկեղեցիների վերականգնման աշխատանքներ է ծավալում Թուրքիայի մշակույթի նախարարությունը:

Սամվել Կարապետյան, Անի 1050, Երևան, 2011, էջ 64:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը http://earth.google.com
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Բերդաքաղաքի տեսքը տիեզերքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսարան բերդաքաղաքի բրգաշար պարսպապատերից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսարան բերդաքաղաքի բրգաշար պարսպապատերից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսարաններ բերդաքաղաքի բրգաշար պարսպապատերից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսարաններ բերդաքաղաքի բրգաշար պարսպապատերից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Բերդաքաղաքի Ավագ դուռը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսարաններ բերդաքաղաքի բրգաշար պարսպապատերից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2000 թ․