Մեծ Պամաճ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

12 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Մեծ Պամաճ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալցխայից ուղիղ գծով 7,5 կմ հարավ-արևմուտք` հյուսիսարևելահայաց մեղմ թեքություն ունեցող սարահարթին, ծովի մակերևույթից 1150-1190 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 252:

Պատմություն

Հիշատակվել է նաև Մամաճ անվանաձևով:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 252:

Երկրորդ աշխարհամարտին գյուղաբնակներից մասնակցել է 103 հոգի, որից 77-ը զոհվել է: Ի հիշատակ Երկրորդ աշխարհամարտում զոհված համագյուղացիների` 1983-1985 թվականներին կառուցվել է հուշարձան-կոթող (ճարտ.` վանաձորցի Բաբկեն Սարգսյան):

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 194, 197: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253-255:

Բնակչություն

Հայտնի է, որ ներկայիս բնակիչների նախնիները «...գաղթած են Արզրումի Թորթում գաւառից»: Խնդիրն ավելի մանրամասնող մեկ այլ հաղորդման մեջ կարդում ենք. «Նոքա ևս գաղթած են Կարնի Վերն գիւղից...»:

Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 325: «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 22, էջ 3: Վերնգեղ կամ Վերինգեղ բնակավայրն այժմ էլ գոյություն ունի և գտնվում է Թորթումից 34,5 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Ղարաբեկ գյուղի հարևանությամբ: Գավառի արևմտակողմի սահմանային գյուղերից է: Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանված է Ուզունկավաք (Uzunkavak): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 252:

Ավանդաբար վկայվելով` մեզ է հասել Մեծ Պամաճում հաստատված 16 տոհմերի անվանացանկը` Աբելենք, Ավոյենք, Գաբրիելենք, Գիմիշենք, Թաթոյենք, Թորոսենք, Համբարենք, Հաջիենք, Մշտեսենք, Սահարենք, Սուքիասենք, Տացուենք, Տերտերանք, Փոլատենք, Քոչոյենք:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 191: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 252:

Քահանա

1876 թ. գյուղում քահայանագործել են Կարապետ Տեր-Մարտիրոսյանցը և ուրարակիր Ղազարոս Ալեքսանյանը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 258-259:

1909 թ․

1909 և 1910 թվականներին հիշվում է քահանա Ղազարոս Տեր-Ղազարոսյան Սիմեոնյանցը (ծնվ. 1837 թ., ձեռն. 1880 թ. հունիսի 18-ին):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 172: Տե՛ս նաև 53, ց. 1, գ. 3424, թ. 12 և ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 29, 66: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 259:

Տնտեսություն

1891 թ. տրված նկարագրության համաձայն` «Մօտաւորապէս 150 դեսեատնից աւելի հող ունէին իրանց ձեռքը. դրանից 4 մասը պետական, 1 մասը կալւածական: Սրանք էլ էին հողի քչութիւնից գանգատւում...: Բերքերն էին` ցորեն, գարի, սիմինդր ու կարտոֆիլ: Պարապում էին և պարտէզպանութիւնով (գլխաւորապէս «ճանճուլ», խնձոր և տանձ) ու բանջարեղէնների մշակութիւնով: Պարտէզները գիւղացիների սեփականութիւն էին. իրանց փողով էին գնել»:

Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 325: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 255:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 257:

1723 թ․

Տպագիր Ճաշոց. եկեղեցում ցարդ պահվում է 1723 թ. Կոստանդնուպոլսում հրատարակված «Ճաշոց գիրք գեղեցկատիպ եւ վայելուչ գաղափարեցեալ մատենից հընոց թագաւորացն Հայոց» գիրքը: Ճաշոցի տպագիր հիշատակարանում կարդում ենք. «...եղև զրաւ տպեցման ամենաբարեբուղխ և վայելչագեղ ճաշոցիս, ի թվականիս մերոյ ՌՃՀԲ-ին (1723), գարնանաբեր յունիս ամսոյն Ժ (10): Ի հայրապետութեան աստուածանկար և տիրակառոյց, քրիստոսաէջ և երկնահանգոյն աթոռոյն Էջմիածնի, արհի և պանծալի վեհապետի, և սրբազան քահանայապետին աստուծոյ, տեառն Աստուածատրոյ ընդհանուր կաթողիկոսի: Եւ ի պատրիարգութեան քրիստոսահիմն տիեզերահռչակ և ամենաբաղձիկ աթոռոյ սրբոյ առաքելոյն Յակոբայ` եղբօր տեառն, արժանապատիւ և սրբազան քարոզչի և աստուածաբան վարդապետի տեառն Գրիգորի արգեպիսկոպոսի: Իսկ և յառաջնորդութեան մայրաքաղաքիս Կոստանդնուպօլսի, վսեմական հեղինակի և առատաբան քարոզչի տեառն Յօհաննիսի աստուածաբան վարդապետի, որոց կեանս երկարս տացէ տէր աստուած մեր ամէն: Այլև արդեամբք և ձեռնտւութեամբ գոյից գործարանիս, յԱկնայ հողէն Ապուչեխցի մահտեսի Միրիճանի որդի խօճայ Մկրտչին: Որ եղև պատճառ տպեցման ճաշոցից, օգնութիւն առնելով գործոց գործարանիս` ընչիւք և հոգաբարձութեամբ: Ներ տպարանի Կարապետի որդի բազմամեղ և ամենուն ծառայ տրուպ Աստուածատուրի. ի Կոստանդնուպօլիս քաղաքի...»:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 257:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Արշակ Մամիկոնի Գիմիշյանի տանը պահվող ձեռագիր ավետարանի կազմը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Մանրանկար ձեռագիր ավետարանի էջերից:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Վարի Պամաճ

1840 թ.-ից ի վեր առկա տվյալների համադրումը փաստում է, որ ցարդ ընդհանուր առմամբ Մեծ Պամաճ գյուղում արձանագրվել է բնակչության հարատև աճ.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		60	57	117		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 252:
1841		57	51	108		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 252:
1842		61	59	120		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 252:
1843				120		Դարբինյան Վ., Նորշեն-Ծղալթբիլա, հ. Ա, Երևան, 2003, էջ 71: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1844		70	68	138		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1845		65	62	127		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1847		42	58	100		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1851	35	118	127	245	Ի դեպ, վիճակագրական այս տվյալը ներառում է նաև Փոքր Պամաճի բնակչության թվաքանակը:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1853		72	67	139		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 37-38: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1854		77	71	148		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1857		92	89	181		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1860		109	88	197		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1861		91	93	184		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1862		94	95	189		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1863		97	85	182		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1864		100	85	185		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 2-3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1865		103	94	197		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1866	16	103	94	197		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 73: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1867	15	103	93	196		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 19, 24: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1868	15	102	97	199		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1869	15	109	96	205		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 36-37: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1870	15	110	100	210		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 85-86: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1871		110	100	210		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 201-202: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1872		116	114	230		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1873	19	135	115	250		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 76-77, 94-95: Տե՛ս նաև «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 22, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1876		165	170	335		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1877		172	181	353		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1878		185	192	377		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 204-205: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1880		200	205	405		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 69, 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1881		192	124	316		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1882		198	128	326		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 105: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1883		185	153	338		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1884	23					«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1885		186	165	351		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1886		190	163	353		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1887		191	171	362		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 3-4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1888		199	169	368		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 46-47: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1889		195	170	365		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1891	24					Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 325: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1893		156	145	301		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1894		158	150	308		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1897		154	176	330		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 139-140: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1899		154	178	332		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 83-84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1900		159	182	341		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1901		164	183	347		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 132-133: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1902		156	190	346		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 15-16: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1905		170	206	376		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 258-259: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1906		220	196	416		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1907				416		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1908	50	223	201	424	Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն` 1908 թ. Մեծ Պամաճն ուներ 383 հայ բնակիչ (“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 344):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1909		221	195	416		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 108-109: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1910		230	193	423		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 35-36: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1912		250	210	460		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 49: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1913		245	200	445		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 950, թ. 268-269: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1914		250	210	460	Այլ տեղեկագրում նշված է 464 բնակիչ (“Кавказский календарь на 1915 г.”, с. 170):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 1020, թ. 169-170: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1916		270	230	500		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1917	74			513		Դարբինյան Վ., Նորշեն-Ծղալթբիլա, հ. Ա, Երևան, 2003, էջ 71: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1923				517		Դարբինյան Վ., Նորշեն-Ծղալթբիլա, հ. Ա, Երևան, 2003, էջ 71: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
1983	204			668		Դավթյան Ա., Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 232: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
2006				636	Ըստ գյուղապետարանի տվյալների:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253:
2007	177	278	354	632	Ըստ գյուղապետարանի լիազորված անձ Կառլեն Հովհաննեսի Կարախանյանի:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 253: