Սաղիան :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

49 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Շամախի (Շրջան) / Սաղիան (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գավառի ամենահին ու պատմության փառավոր էջերով նշանավորված գյուղերից մեկն է։ Գտնվում է Շամախի քաղաքից շուրջ 20 կմ արևմուտք, Աղսու-Շամախի մայրուղուց 2 կմ հարավ։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 60:

Պատմություն
1636 թ․

Խոր հնություն ունեցող այս գյուղի Սաղիան անփոփոխ անվանը աղբյուրներում հանդիպում ենք միայն սկսած 1636 թվականից։ Այդ թվականին ոմն Աբրահամ դպրի ձեռքով ստեղծված «Աղոթամատույց»-ի հիշատակարանում կարդում ենք. «Արդ՝ գրեցաւ Աղօթամատուցս ի յերկիրս Աղուանից, ի գեօղս որ կոչի Սաղիան, ձեռամբ Աբրահամ դպրի, ի խնդրո Շաքեցի Խուբիարի որդի Ոհանէս դպրի ...»։ Հետագայում Սաղիանը հիշատակվում է մատենագիր ու վիմագիր այլ բազմաթիվ աղբյուրներում։

«Հայերեն ձեռագրերի ժէ դարի հիշատակարաններ» մասն Բ, կազմեցին՝ Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 859-860։

1918 թ․

Երկրամասի շատ գյուղերի օրինակով Սաղիանն էլ մեծ կորուսատներ է տվել 1918 թ.։ Գյուղը վերստին շենացել է խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 60:

Բնակչություն
19 դ․

Գյուղի բնակչության թվի վերաբերյալ առաջին վկայություններին հանդիպում ենք սկսած XIX դարի կեսերից։ Նշված ժամանակներում գյուղում արձանագրվել է 50 տուն հայ բնակչություն։

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 394։

1970 թ․

Սաղիանը զուտ հայաբնակ էր մինչև 1970-ական թթ., որից հետո այնտեղ հաստատվեցին նաև ադրբեջանցի վերաբնակիչներ։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 60:

1988 թ․

Գյուղի վերջին հայերը 1988-ին ենթարկվեցին բռնագաղթի։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 60:

Նկարագրություն

Հնում Սաղիանը չափազանց մարդաշատ է եղել։ Դրա վառ ապացույցն է գյուղի հին գերեզմանոցը, ուր պահպանվել են մինչև XVIII դարին բնորոշ մի քանի հազար տապանաքարեր։ Պակաս ընդարձակ չէ նաև XIX–XX դարերին վերաբերող տապանաքարերով հարուստ գերեզմանոցի հատվածը։ Ի տարբերություն շրջակա շատ բնակավայրերի՝ Սաղիանի վերաբերյալ, շնորհիվ իր հռչակավոր եպիսկոպոսանիստ վանքի, մատենագիր աղբյուրներում պահպանվել են բազմաթիվ հիշատակություններ։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 60:

Սաղիանը չափազանց հարուստ է պատմական հուշարձաններով։ Գյուղի ու նրա տարածքում եղած հուշարձաններից նախկին հետազոտողները հավաքել ու հրատարակել են 25 արձանագրություն։ Դրանց հիմնական մասը ներկայումս չի պահպանվել (21 արձանագրություն), իսկ 4-ը՝ բարեբախտաբար հաջողվեց վերագտնել տեղում։ Վերջիններիս նախկին հրատարակություններում նկատելի էին բազմաթիվ անճշտություններ։ Բացի այս, գյուղի տարբեր հնավայրերից հավաքվեց թվով 23 նորահայտ, նախկինում չհրատարակված արձանագրություն:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 60-61:

Բնակչություն.

Թվական	Հայ ընդամենը	Հայ տուն	Նշումներ	Աղբյուր
1861		75		Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 139։
1890	162	950		Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 139։
1914		1207	Հունվարի 1-ի դրությամբ:	“Кавказский Календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 180.