Հալեպ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

2461 Հուշարձան

Սիրիա (Երկիր) / Հալեպ (Նահանգ) / Հալեպ (Քաղաք)

Տեղադրություն

Հալեպ քաղաքը գտնվում է Սիրիայի Արաբական Հանրապետության հյուսիս-արևմուտքում՝ ուղիղ գծով Եփրատ գետից 79 կմ արևմուտք, իսկ Միջերկրական ծովից՝ 120 կմ արևելք, ծովի մակերևույթից 385-425 մ բարձրության վրա: Արևելք-արևմուտք ուղղությամբ ունի շուրջ 9.5 կմ երկարություն, իսկ հյուսիսից հարավ՝ 8.5 կմ լայնություն:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 7:

Պատմություն

ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ. տարբեր ժամանակներում և Հայաստանի տարբեր շրջաններից հայերը, տեղափոխվելով Հալեպ, ժամանակավոր կամ հիմնովին բնակություն են հաստատել: Գաղթականները սկզբնական շրջանում հիշատակվել են որպես հալեպաբնակ այլտեղացի (ըստ ծննդավայրերի) հայեր, սակայն ավելի ուշ իրենց իսկ սերունդները՝ արդեն որպես տեղացիներ: Հաշվի առնելով այն, որ Հալեպն անընդմեջ գաղթ է ընդունել, միշտ հիշվել են տեղացի և ոչ տեղացի հայեր: Համերկրացի գաղթականները Հալեպում հիմնում են միություններ, որոնց նպատակն էր օժանդակել հայրենի բնակավայրերի զարգացմանը և ժողովրդի բարեկեցությանը (մինչև 1915 թ. կազմված միությունները), իսկ 1915 թ. հետո՝ համախմբել հայրենակիցներին և պահպանել ազգային մշակույթն ու ավադույթները:

Հալեպի արձանագրություններում կարելի է նկատել բազմաթիվ տեղանուններ, որոնք ցույց են տալիս այն բնակավայրերը, որտեղից գաղթել են հալեպաբնակ հայերը: 1844 թ. պետական ջիզիե տուրքի տոմարային արձանագրության համաձայն` Հալեպում տուրք են վճարել 1000 տեղաբնակ և 766 պանդուխտ հայեր, որոնցից 154-ը սասունցի էին (Քէշիշեան Վ., Սասուն-Հալէպ պատմական առնչութիւններ. Սասունցիներ Հալէպի մէջ, «Հայկազեան հայագիտական հանդէս», 2004, էջ 114), իսկ 250-ը` արաբկիրցի (Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 198): 1879 թ. Հալեպում հիշվում են 5000 շունչ պանդուխտ հայեր, որոնք գաղթել էին Սասունից, Մուշից, Վանից, Արաբկիրից, Չմշկածագից (Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 96): 1880 թ. Հալեպում կային Սասունի ավելի քան 30 գյուղերից 32 տեղացի և 303 պանդուխտ սասունցիներ (40-ը` Մշգեղից, 37-ը` Խնձորից, 35-ը` Չըրթընից, 24-ը` Թաթուկից, 22-ը` Պըլլոնից, 19-ը` Պերղշենից, 14-ը` Դալարձորից, 11-ը` Քաջավրանից, 10-ը` Խըլովից, 11-ը` Քրտամանից, 9-ը` Բուեից, իսկ 1881 թ. 470 պանդուխտներից 220-ը սասունցի էին (Քէշիշեան Վ., նշվ. հոդվ., էջ 114-115): 1888 թ. Հալեպում հիշվում են 300 տուն հայեր` մեծ մասը գաղթած Արաբկիրից, Չմշկածագից, Կյուրինից և այլ վայրերից: Նրանցից բացի` կային նաև սասունցիներ և խաներում բնակվող պանդուխտներ (Քաջունի Մ., Հալէպի Հայերը, «Արձագանք», 1888, N 1, էջ 15): 1909 թ. Հալեպի հայ բնակչությունը բաժանվում էր երեք մասի` սասունցի և չմշկածագցի պանդուխտներ, գաղթականներ և բուն հալեպցի հայեր (Սևեան Ա., Հալէպի հայ գաղութին անցեալն ու ներկան, «Արեւելեան մամուլ», 1906, N 25, էջ 614-615): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23-24:

ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ. կարելի է հիշատակել բազմաթիվ բնակավայրերի անուններ, որոնք Հալեպում ունեցել են կազմակերպված համայնքներ և հիմնել են միություններ: Այսպես՝ Ջուղա (ԺԶ-ԺԷ դդ.), Սասուն (ԺԷ-ԺԸ դդ., 1908-1909 թթ.՝ «Սասունցի արհեստաւորաց մասնաժողով»), Ծագ (1860 թ.՝ «Ոսկեգետակ», 1885-1895 թթ.՝ «Ծագ գիւղի ընկերասիրաց ընկերութիւն» վրկզ.՝ 1928 թ.), Անջրդի (1860 թ.՝ «Վարդանեան ընկերութիւն», 1908-1929 թթ.՝ «Վարդանեան կրթասիրաց ընկերութիւն Անջրդիի հայոց»), Կյուրին (1863-1913 թթ.՝ «Վահանեան ընկերութիւն», 1918-1920 թթ.՝ «Կիւրնոյ հայրենակցական միութիւն»), Արաբկիր (1866 թ.՝ «Բերիոյ բարեսիրաց ընկերութիւն», 1922 և 1951-1956 թթ.՝ «Արաբկիրի հայրենակցական միութիւն», 1935-1969 թթ.՝ «Արաբկիրի և շրջակայքի հայրենակցական միութիւն», Մաշկերտ (1868 թ.՝ «Ուսումնասիրական ընկերութիւն», 1870-ական թթ.՝ «Ազատառու», 1908 թ.՝ «Եփրատեան ընկերութիւն»), Մամսա (1875-1920 թթ.՝ «Մամսա գիւղի եդեմական ընկերութիւն», 1902 թ.՝ «Շահակցական ընկերութիւն»), Մորշխան (1880-1910 թթ.՝ «Ռուբինեան ընկերութիւն»), Միատուն (1897 թ.՝ «Կարօտ միատունցիներու օգնող միութիւն», 1910 թ.՝ «Համագործակցական ընկերութիւն», 1914-1921 թթ.՝ «Գայլ-Գիր»), Սաղմկա (1908-1920 թթ.՝ «Արծիւ»), Կարմրի (1910-1915 թթ.՝ «Կարմրի գյուղի Ուսումնասիրաց»), Մուռնիա (1910 թ.՝ «Աբգարեան ընկերութեան Հալէպի մասնաճիւղ»), Չմշկածագ (1917 թ.՝ «Չմշկածագի հայրենակցական միութիւն», 1919 թ.` «Առաջադիմական միութիւն», 1945 թ. «Չմշկածագի կանանց միութիւն»), Տիգրանակերտ (1917 թ.՝ «Տիգրանակերտի հայրենակցական միութիւն», որը գործում է առ այսօր), Խարբերդ (1918 թ. դեկտեմբեր 16-ին՝ «Համախարբերդցիական միութիւն», իսկ 1951-1956 թթ.՝ «Խարբերդի տիկնանց միութիւն»), Եդեսիա (1918 թ.՝ «Ուրֆայի երիտասարդական ու կանանց միութիւն», վրկզ. 1923 թ., գործում է առ այսօր, 1968 թ.՝ «Ուրֆայի վերածնունդ հայրենակցական միութիւն», գործում է առ այսօր), Մարաշ (1919-1920 թթ.՝ «Մարաշի հայրենակցական միութիւն», վրկզ. 1921 թ, նաև 1964 թ., գործում է առ այսօր), Սեբաստիա (1919 թ. և 1948-1956 թթ.՝ «Սեբաստիայի հայրենակցական միութիւն»), Սասուն-Տարոն-Սալնոձոր (1919 թ.՝ «Տարօն, Սալնոյ ձոր, Սասուն հայրենակցական միութիւն», 1949 թ.՝ «Տարօն-Տուրուբերանի հայրենակցական միութիւն»), Կեսարիա (1920 թ.՝ Կեսարիոյ եւ շրջակայից հայրենակցական» միություն), Պաղին (1922-1926 թթ.՝ «Պաղին գիւղի Վերաշինաց և Ուսումնասիրաց միութեան Հալեպի մասնաճիւղ»), Չարսանջակ (1922 թ., 1951-1954 թթ.՝ «Չարսանճագ հայրենակցական միութիւն»), Զեյթուն (1922 թ.՝ «Զէյթունի հայրենակցական միութիւն», գործում է առ այսօր), Բերրի (1922-1924 թթ.՝ «Պատանեկան» միություն), Սղամ (1923 թ.՝ «Երիտասարդաց» միություն), Մալաթիա (1923 թ.՝ «Մալաթիայի հայրենակցական միութիւն»), Բալու (1923 թ.՝ «Բալուի հայրենակցական միութիւն», գործում է առ այսօր), Եղեգի (1923 թ. հիմնվում է «Եղեգիի Վերաշինաց միութեան Հալէպի մասնաճիւղ»-ը, հիշվում է մինչև 1956 թ.), Քիլիս (1926 թ.՝ «Քիլիսի հայրենակցական միութիւն», գործում է առ այսօր), Ջերմուկ (1928 թ.՝ «Եռանդասիրաց միութիւն»), Կարմուջ (1934, 1955-1956 թթ.՝ «Կարմուճի հայրենակցական միութիւն», 1976 թ.՝ «Կարմուճի տիկնանց միութիւն», գործում է առ այսօր), Վան (1948-1949 թթ.՝ «Վանի հայրենակցական միութիւն»), Բիրեջիկ (1954-1955 թթ.՝ «Պէրէճիկի երիտասարդական միութիւն», 1993 թ.՝ «Պերեճիկի հայրենակցական միութիւն»):

1602 թ. կաթողիկե ջուղայեցիների համայնքը կազմակերպված էր. «...Հալապայ ջուղեցի դաւլվաթաւորացտ և ձեր հազըր ջամիաթիտ, ջուղցի բազըրկանէրացտ, որ հազըր կաք այտ տեղտ...» (Կարապետյան Մ., Հռոմի հայ գաղթօջախի պատմությունից, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1998, դ 1-2, էջ 174): 1661 թ. հունվարի 26-ին սասունցիների ներկայացուցիչները դիմում են դատարան` արձանագրելու Հալեպ փոխադրված 77 մեծահասակ հայրենակիցների անունները: 1755 թ. մարտին հացագործ սասունցիների համայնքը պահանջում է դատարանից պաշտոնանկ անել միության ներկայացուցչին (Սեմերճեան Է., Ուսումնասիրական փորձ մը՝ հայ ընկերային կեանքի պատմութեան կառուցման համար իսլամական աղբիւրներու օգտագործման առնչութեամբ, «Տաթեւ. հայագիտական տարեգիրք», Հալէպ, 2008, էջ 280): Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 114, 116: Տե՛ս նաև Պարսումեան Գ., Պատմութիւն Այնթապի Հ.Յ.Դաշնակցութեան 1898-1922, Հալէպ, 1957, էջ 123: 1894 թ. Հալեպում կային մեծ թվով սասունցի հայեր և ունեին կազմակերպված համայնք, որոնք նույն թվականին եկեղեցու համար ջրամբար են կառուցում (տե՛ս Հին եկեղեցիների շրջաբակի արձ. N 32): Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 209-210, 215-217, 219: Տե՛ս նաև Կանոնագիր Անջրդիի Վարդանեան կրթասիրաց միութեան, Կալաթա, 1912: Մինասեան Պ., Պատմագիրք Կիւրինի, Պէյրութ, 1974, էջ 194-195, 198: 1918 թ. Հալեպում գտնվող մոտ 250 գաղթական կյուրինցիներ դեկտեմբերին հիմնում են միությունը: Նրանց մեծամասնությունը 1919-1920 թթ. ներգաղթում է Կիլիկիա, որից հետո քաղաքում մնում է մոտ 100 կյուրինցի (Մինասեան Պ., Պատմագիրք Կիւրինի, Պէյրութ, 1974, էջ 774-775): Փոլատեան Ա., Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, Նիւ Եորք, 1969, էջ 837: 1852 թ. Հալեպում բնակվող մի քանի հազար հայերի մեծ մասն արաբկիրցի էր (Rev. George Browne, The History of the British and Foreign Bible Society, vol. 2, London, 1859, p. 78). Փոլատեան Ա., Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, Նիւ Եորք, 1969, էջ 924: Պարսումեան Գ., Քսանամեակ Զաւարեան կրթական միութեան եւ վարժարանի, Հալէպ, 1956, էջ 135: Ճիհանեան Վ., Մեր Հայրենակցականը, «Ոսկեգետակ. տարեգիրք», Պէյրութ, 1945, N 3, էջ 199: Տե՛ս նաև Փոլատեան Ա., Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, Նիւ Եորք, 1969, էջ 925: Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 230, 232, 234, 251-252, 254-256, 236-237, 260: Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Բ, Վիեննա, 1963, էջ 193, 194: Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Բ, Վիեննա, 1963, էջ 185, 187, 197, 198: Համառօտ տեղեկագիր Տիգրանակերտի վերջին կոտորածներուն, Հալէպ, 1919, էջ 1: Տե՛ս նաև www.periotem.com Վահէ Հայկ, Խարբերդ և անոր ոսկեղէն դաշտը, Նիւ Եորք, 1959, էջ 1042: Պարսումեան Գ., Քսանամեակ Զաւարեան կրթական միութեան եւ վարժարանի, Հալէպ, 1956, էջ 135: Սահակեան Ա., Դիւցազնական Ուրֆան և իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955, էջ 1256: 1955 թ. Հալեպում ապրում էր 2596 ուրֆացի (նշվ. աշխ., հավելվածք (Ուրֆացիներու մարդահամարը), էջ 3-19, 72): Բադալյան Ա., Սիրիայի հայ համայնքը 1960-ական թթ.-1970-ականների սկզբներին, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2009, N 2, էջ 226: 1930 թ. Հալեպում կար 800 տուն մարաշցի (4200 շունչ, որից 2300-ը հայ առաքելական էին, 1050-ը` հայ կաթողիկե, 850-ը` հայ ավետարանական), իսկ 1946 թ.` 1210 տուն՝ 5422 շունչ (Գալուստեան Գ., Մարաշ, Նիւ Եորք, 1934 (վրհտ. 1988), էջ 841-843, 977): Բադալյան Ա., Հալեպի հայ համայնքը 1964-1985 թթ., «ԲՀԱ», 2009, N 1, էջ 118: 1919 թ. Հալեպում ապրում էին Սեբաստիայի նահանգից փրկված 1800-2000 հայեր (Գաբիկեան Կ., Եղեռնապատում Փոքուն Հայոց և նորին մեծի մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ, Պոսթըն, 1924, էջ 545): Պարսումեան Գ., Զաւարեան վարժարանը 1948-1951, Հալէպ, 1951, էջ 77: Տե՛ս նաև նույնի՝ Քսանամեակ Զաւարեան կրթական միութեան եւ վարժարանի, էջ 135: 1919 թ. Հալեպում գտնվում էին սասունցի 1002 գաղթականներ Կուսգետ, Բըվի, Գոմք, Թվե, Բացու, Մշգեղ, Պերմ, Խնձորիկ, Քաջառինք, Փերշենք գյուղերից (Քէշիշեան Վ., Սասուն-Հալէպ պատմական առնչութիւններ. Սասունցիներ Հալէպի մէջ, «Հայկազեան հայագիտական հանդէս», 2004, էջ 131): «Տարեգիրք Տարօն», Հալէպ, 1949: Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Գ, Վիեննա, 1969, էջ 181: Պատմութիւն Պաղնատան, Պոսթըն, 1966, էջ 201: Միությունն ունեցել է 70 անդամ (Երեւանեան Գ., Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց, Պէյրութ, 1956, էջ 624): Պարսումեան Գ., Պատմութիւն Այնթապի Հ.Յ.Դաշնակցութեան 1898-1922, Հալէպ, 1957, էջ 135: www.periotem.com Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Բ, Վիեննա, 1963, էջ 173, 177: Ալպոյաճեան Ա., Պատմութիւն Մալաթիոյ հայոց, Պէյրութ, 1961, էջ 1518: Ըստ հալեպաբնակ եղեգցի Հարություն Քորթոշյանի տանը պահված միության կնիքի: Ըստ հալեպաբնակ եղեգցի Հարություն Քորթոշյանի տանը պահված միության տետրակի: Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Բ, Վիեննա, 1963, էջ 456: Սահակեան Ա., Դիւցազնական Ուրֆան և իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955, էջ 1267: 1955 թ. Հալեպում ապրում էր 426 կարմուջցի (նշվ. աշխ., հավելվածք (Ուրֆացիներու մարդահամարը), էջ 19-22): Պարսումեան Գ., Քսանամեակ Զաւարեան կրթական միութեան եւ վարժարանի, էջ 135: Պարսումեան Գ., Զաւարեան վարժարանը 1948-1951, էջ 89: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 24-25:

1890 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. լինելով կուսակալության կենտրոն՝ այստեղ էին բերում Այնթապի, Անտիոքի, Եդեսիայի, Զեյթունի, Մարաշի հայ բանտարկյալներին, որոնց ճնշող մեծամասնությունն ամբաստանվում էր քաղաքական մեղադրանքով: Այսպես, օրինակ, 1890 թ. սեպտեմբերին նման մեղադրանքով կալանավորվում են բազմաթիվ զեյթունցիներ, որոնց թիվը 1891 թ. վերջերին հասնում էր 45-ի. «Զէյթունցի 45 բանտարկեալք, ընդ որս Կարապետ եպիսկոպոս Ուլնիոյ, տակաւին Հալէպի նահանգին կեդրոնական բանտին մէջ կը հեծեն»:

«Հնչակ», 1891, N 16, էջ 6: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 49:

1892 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1892 թ. մարտի 14-ի դրությամբ նշվել է. «Զէյթունի 45 ձերբակալեալք տակաւին կը հեծեն Հալէպի կեդրոնական բանտին մէջ, ուր վերջերս բանտարկուեցան նաև զէյթունցի տէր Ղեւոնդ քահանան և Եղիսաբեթ անուն «աղջիկն» և հետզհետէ ալ Մարաշէն ի Հալէպ եկեղեցական և աշխարհական հայ երևելի անձնաւորութիւններ կը տարուին ի հարցաքննութիւն, որոց մէջ են տէր Ղեւոնդ քահանա Տէր-Նահապետեան և Կարապետ էֆէնտի Տէօվլէթեանը»:

«Հնչակ», 1892, N 4, էջ 31: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 49:

1892 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1892 թ. հունիսի 6-18-ի ընթացքում արդեն 50-ի հասած զեյթունցի բանտարկյալները գրում են մի կտակ, որտեղ ներկայացնելով իրենց ծանր և անհուսալի վիճակը՝ խնդրում են հիշել իրենց անուն առ անուն. «Մենք, Զէյթունի լերանց մէջ ապաստանած հայ ոգւոյն հարազատ սերունդները, Մարաշու կառավարիչ Մուհամմէտ Սալեհ փաշայի բռնակալութեան օրով, վանքերէ, եկեղեցիներէ եւ այլեւայլ վայրերէ դաւադրութիւններով գերեվարեալ 1890 սեպտեմբերէն ի վեր բանտարկեալ, ոմանք ի մահ, ոմանք ի մշտնջեան բերդարգելութեան եւ այլք ի հինգ, յութ, եւ ի տասն տարի շղթայակիր բանտարկութեան դատապարտեալ, իսկ կէսք եւս անպարտ հռչակեալ լինելով հանդերձ, ի միասին վշտակրեալ, առհասարակ կը տառապինք Հալէպի կեդրոնական բանտին մէջ: Ամէն օր, ամէն ժամ, ամէն րոպէ, մահուան երկունք եւ օրհասի քրտունք զմեզ պատած են. ընդ երեկոյս ի մահիճ մտած ժամանակ, չգիտենք թէ՝ յառաւօտու ուր պիտի զարթնունք, ճանապարհա՞յն թէ ի ծովու պիտի անհետանանք, զայդ ոչ ոք գիտէ: Արդ տեսնելով մեր կացութեան աղիտալի կերպարանը, զգալով մեր կենաց հանապազօրեայ վտանգը, եւ քաջ գիտելով թէ՝ յանկարծակի պիտի կորչինք յաւիտեան, կը մատուցանենք այժմէն մեր միակ խընդրուածն առաջն ազգիս, յանուն որոյ միայն կրեցինք եւ կը կրենք այսքան տառապանք, կը խնդրենք մէկ շնորհք, զոր յուսանք թէ՝ պիտի չզլանաք, այս շնորհէն կախում ունի մեր մխիթարութիւնը: Այո, մահն անհրաժեշտ հարկ մըն է, զոր պարտինք հատուցանել, բայց այս մահը չէ՝ հասարակ կամ բնական, կենդանւոյն ի գերեզման իջած, բազկատարած կ’աղերսենք, որ յիշէք զմեզ սուրբ եկեղեցւոյ սեղանին վրայ, ցորչափ լսէք թէ՝ տակաւին կը շնչենք. իսկ եթէ անհետանանք, ինչպէս որ արեւի պէս կ’երեւի, շնորհք ըրէք մեր անուանքն անցնել ի շարս հայրենի նահատակաց, հանդիսաւոր տօնախմբութեամբ կատարէ 50 Ուլնեցի մարտիրոսացս յիշատակը: Ահա ստորեւ կու տեսնէք մեր անուանց ցանկը.- Զէյթունի գիւղաքաղաքացիք.- 1. Կարապետ եպս. Քէչէեան, առաջնորդ-վանահայր Ս. Աստուածածնայ եւ Ս. Փրկիչ վանքերուն, 2. Տ. Նշան քհնյ. Տ. Յովհաննէսեան (Ղաղեան), Պօզպայիր թաղի Ս. Յովհ. եկեղեցւոյ երէց, 3. Տ. Ղեւոնդ քհնյ. Ճէնանեան Մարաշցի, Պօզպայիր թաղի Ս. Յովհ. եկեղեցւոյ երէց, 4. Ուսուցիչ՝ Սմբատ Բիւրատ Տէր-Ղազարեան, Պօզպայիր թաղէն, 5. Յարութիւն Կիւլվանսեան, 6. Գէորգ Մարկանեան, 7. Ստեփան Մոզեան, 8. Աստուածատուր Թօզլեան, 9. Մնացական Թօզլեան, 10. Մարտիրոս Անդրէասեան, 11. Յարութիւն Պօզեան, 12. Ստեփան (Փանոս) Ազարեան, 13. Սարգիս Պօզեան, 14. Ասատուր Տիրացուեան, 15. Գէորգ Ղրճայեան, 16. Յովհաննէս Ղրճայեան, 17. Կարապետ Պիւլպիւլեան, 18. Մկրտիչ Պիւլպիւլեան, 19. Սարգիս Հարսնուկեան, 20. Գրիգոր Բարլաքեան, 21. Գալուստ Հայտուտեան, 22. Սարգիս Հաննէսեան, 23. Ասատուր Քիւփէլեան, 24. Մանուկ Քիւփէլեան, 25. Գրիգոր Քիւփէլեան, 26. Յարութիւն Քիւփէլեան (հաճի Արթին), 27. Յովհաննէս Քիւփէլեան, 28. Սարգիս Մարտաւուլեան, 29. Կարապետ Ավալտանեան, 30. Պօղոս Դաւթեան, 31. Նազարէթ Վարդանեան, 32. Նազարէթ Գրանֆիլեան, 33. Վարդան Մաթիւսեան, 34. Միքէլ Օղլեան, 35. Թադէոս Մանչեան, 36. Գաբրիէլ Պօստանեան, 37. Ստեփան Քայիշեան, 38. Յարութիւն Կանծեան, 39. Գէորգ Չագրեան, 40. Սեդրակ Քիւփէլեան. Ֆռնուզէն.- (Հին Ուլնի) 41. Նիկողայոս եպս. Դաւիթեան (Խորխոռունի), առաջնորդ-վանահայր Ս. Կարապետ եւ Ս. Ստեփանոս Ուլնեցւոյ վանօրէից, 42. Գրիգոր վրդ. Ոսկերիչեան, միաբան Ս. Ստեփանոսի վանքին, 43. Բարթուղիմէոս վրդ. Թախաճեան, միաբան Ս. Կարապետի վանքին, 44. Յակոբ Պուղուրեան, 45. Պետրոս Պուղուրեան, 46. Ստեփան Պուղուրեան, 47. Կարապետ Փարթամեան (մարաշցի վաճառական), 48. Յարութիւն Պետրոսեան (վանեցի), 49. Յարութիւն Վանէսեան (Լափաճը գիւղէն), 50. Եղիսաբէթ Վանէսեան քոյրը (Լափաճը գիւղէն): Բանտին մէջ նահատակեալք.- 1. Վրթանէս վրժպտ. Գրիգորեան Վէթանուրի (Կ. Պոլսեցի), 2. Կարապետ Թօզլեան, 3. Մինաս Պուսուվեան, 4. Օհան Տատուրեան, 5. Իսրայէլ Մինասեան, 6. Խաչուկ Տատուրեան, 7. Յովսէփ Եկանեան, 8. Աւետիս Յովսէփեան: Բանտին մէջ հաւատուրաց եղած է Յակոբ Մանուկեան եւ կոչուած է Մուհամմէտ Ալի: Այս է կտակ եւ յիշատակ 50 բանտարկելոցս, որք ի պահու տանջանաց եւ մահուանց, պիտի բեւեռենք ականողիքս յերկնային պսակադիրն ի Տ. մեր Քրիստոս եւ գոհ եւ զուարթ պիտի աւանդենք մեր հոգին, վստահ գոլով թէ՝ ազգը պիտի գործադրէ կէտ առ կէտ մեր կտակի պարունակութիւնը: Եթէ կը ցաւինք, այսպէս տարաժամ մահուամբ հեռանալով աշխարհէն, կ’ուրախանանք սակայն, խորհելով թէ՝ ազգն զմեզ պիտի յիշէ իբրեւ նահատակք արհաւրաց շրջանի եւ տօնախմբէ մեր յիշատակը...»:

Սիսեռեան Մ., Պատմութիւն Զէյթունի (1409-1921), Լիբանան, 1996, էջ 195-197: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 49-50:

1892 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1892 թ. նոյեմբերի 23-ի դրությամբ նշվել է. «Երկու-երեք տարիէ ի վեր Քիլիսի մէջ կը բնակուէր քաղաքային բժշկի պաշտօնով Պօլսեցի տօքդօր Տիրան էֆ. Էնֆիէճեան անուն երիտասարդը: Վերջերս իր սովորութեան համեմատ՝ իր անձնական գործերուն համար Այնթափ կերթայ, այնտեղէն ալ Հալէպ: Բայց իր բացակայութեան ժամանակ տունը կը կողոպտեն ու կը խուզարկեն՝ երկու-երեք հարուստ հայերու մատնութեամբ: Չը նայած, որ ոչինչ կը գտնեն վնասակար, սակայն կը հեռագրեն Հալէպ, ուր բժիշկը կը ձերբակալուի այն ժամանակ, երբ նա հիւրանոց նոր իջած՝ ճանապարհի զգեստները կը փոխէր դուրս գնալու համար: Սա մինչեւ այսօր խեղճ երիտասարդը Հալէպու կեդրօնական բանտին մէջ կը պահուի...: Գրեթէ ամբողջ վանքերի եւ վիճակաց վանահայրեր ու առաջնորդներ բանտարկուած են...: Այժմ վանօրէք բոլորովին տխուր ու թափուր վիճակ մը ունին եւ ժողովուրդն անհովիւ մնացած: Մեծ մասամբ Հալէպու կեդրօնական բանտի մէջ կը գտնուին այն վիճակաց եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք»: Նույն տեղում նշվել է. «Հալէպի մէջ եղբարք Գրիգորեանների (դերձակներ) տունը խուզարկելէ եւ ոչինչ գտնելէ յետոյ՝ կը ձերբակալեն եւ երկուսն ալ կեդրօնական բանտը կը տանին: Ատոնցմէ յետոյ կսկսուի մի ամբողջ շարք խուզարկութիւններ, ձերբակալումներ, արհեստաւոր դասին պատկանող անձանց մէջ: Այս խեղճերը, որ չունին դրամ, գուցէ եւ մնան բանտին մէջ, թէեւ իրեն անմեղութիւնն հաստատուած է: Ո՞վ պիտի կարեկցի եւ օգնէ խեղճերու ընտանեաց եւ զաւակներուն»:

«Հնչակ», 1892, N 12, էջ 99-100: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1896 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1896 թ. հուլիսի 1-ին ձերբակալվում և Հալեպի բանտ է տարվում Ներսես եպիսկոպոս Դանիելյանը՝ որպես Զեյթունի ապստամբության կազմակերպիչ: Յոթ ամիս մնալով կենտրոնական բանտում՝ ընդհանուր ներման շնորհիվ ազատվում է:

Դանիէլեան Ն., Կաթիլ մը ջուր այրած սրտերու, Հալէպ, 2010, էջ 13: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1896 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1896 թ. Հալեպի բանտում «գտնւող բանտարկելոց մէկ մասը ազատւեցաւ, մնացածներու համար այնտեղի ռուսաց հիւպատոսը շատ աշխատած էր, յետոյ դեսպանէն յանդիմանագիր եկեր է անոր, որ չխառնւի»:

«Դրօշակ», 1896, N 19, էջ 141: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1899 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1899 թ. բանտը լեցուն էր «...մերկ ու անօթի հայ բանտարկեալներով...»: Նույն թվականին Ալեքսանդրետ քաղաքի հայ ավետարանականների դպրոցն օսմանյան պետության կողմից փակվում է՝ «...բանտարկելով երկու ուսուցիչները, որոնց միակ յանցանքն է եղած, որ ուզած են դպրոցի շէնքը փոխել կամ բարեկարգ վիճակի մեջ պահել հաստատութիւնը: Այդ երկու խեղճ երիտասարդները մինչև այսօր կը սպասեն Հալէպի բանտը»:

«Հնչակ», 1899, N 1, էջ 4: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1906 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1906 թ. մայիսի 10-ի դրությամբ նշվել է. «Հալէպի մէջ բաւական բանտարկեալներ կան՝ ատանացի, ուլնիացի, հաճնցի, գերմանիկցի»:

«Հնչակ», 1906, N 5, էջ 42: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1906 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1906 թ. հուլիսին «15 հոգի քաղաքական բանտարկեալներ կան. ատոնցմէ 5-ը զէյթունցի են, 2-ը հաճընցի և մարաշցի: Բանտարկուած զէյթունցիների մէջն են Նազարէթ Չաւուշը և Մերկերեան երկու եղբայրները: 3 հոգի ալ ատանացի բանտարկուած են... բոլոր բանտարկեալները անմեղ են և զոհեր չարանենգ զրպարտութիւններու»:

«Հնչակ», 1906, N 7, էջ 70: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1907 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1907 թ. հոկտեմբերի 12-ի դրությամբ նշվել է. «Այս երեք տարի է, որ Հալէպի մէջ 30-էն աւելի հայեր քաղաքական խնդրոյ մը համար բանտերու խորերը կչարչարւին՝ անտէր ու անօգնական»:

«Հնչակ», 1907, N 11, էջ 144: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1916 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊԻ ԲԱՆՏՈՒՄ. 1916 թ. քաղաքական մեղադրանքով 60-ից ավելի հայեր բանտարկված էին և դատապարտված մահապատժի: Նրանց մեջ էին առաջ. փոխանորդ Հարություն քահանա Եսայանը, պր. Դավիթ Ճիտեճյանը, Հակոբ Պարսամյանը և Բերիո թեմի քաղաքական ժողովի անդամները:

Նկարագրութիւնք Երուսաղէմի-Հալէպի-Դամասկոսի գաղթականական եւ վանական զանազան դիպաց եւ անցքերու 1914-1918, Աղեքսանդրիա, 1922, էջ 36-37: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. հայերն առաջին անգամ Սիրիան նվաճում են Տիգրան Մեծի ժամանակ, որը մ.թ.ա. 83-69 թթ. հաստատում է իր գերիշխանությունը: Խոսելով Տիգրան Բ-ի ռազմական հաջողությունների մասին՝ Պլուտարքոսը գրում է. «Սկսելով փոքրածավալ, անէական արշավանքներից՝ նա ի վերջո կարողացել էր հպատակեցնել բազմաթիվ ժողովուրդների և պարթևներին զրկել էր իրենց նախկին հզորությունից, մի բան, որ իր նախորդներից ոչ ոք չէր արել: Կիլիկիայից և Կապադովկիայից նա տեղահանել էր բազմաթիվ հույների և բնակեցրել նրանց Միջագետքում: Նա իրենց կացարաններից դուրս էր քշել նաև վրանաբնակ արաբներին և ստիպել նրանց հաստատվել իր տարածքներում, որպեսզի նրանց օգնությամբ օգուտ քաղի առևտրից»:

Plutarch’s Lives, vol. II, London, 1884, pp. 436, 447. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10:

428 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 428 թ., երբ Հայաստանը բաժանվում է Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև, նվաճողների պատճառած արհավիրքների հետևանքով մեծ թվով հայեր հեռանում են հայրենիքից դեպի Կիլիկիա, Միջագետք, Սիրիա և Պաղեստին: Արտագաղթն ու բռնագաղթը կրկնապատկվում են արաբական արշավանքների ժամանակ: 640 թ. արաբական արշավանքից հետո արաբները, գերեվարելով 35000 հոգու, վերադառնում են Սիրիա, իսկ 650 թ. արշավանքի ժամանակ գերեվարվածների մի մասին Թեոդորոս Ռշտունին կարողանում է ազատել, մյուս մասը կրկին տարվում է Սիրիա:

Ղևոնդ, Պատմություն, Երևան, 1982, էջ 22-24, 140: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10:

8 դ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. Ը դարի կեսերին Սիրիայում և Հյուսիսային Միջագետքում հայերն արդեն մեծ թիվ էին կազմում: Այդ առնչությամբ ասորի ժամանակագիր Մար Դիոնեսիոս Ժագոբ Բար Սալիպին 1173 թ. նշում է. «Սա եւս կ’ուզենք գիտցնել գիտութեան սիրահարներուն, որ Հայերը Սուրիա մտած են եւ գրաւած մեր եկեղեցիները, վանքերն ու գիւղերը, մեր Մար Աթենաս Գ պատրիարքի ժամանակ, որ միաբանեցաւ հայոց եւ անոնց Յովհաննէս (Օձնեցի) կաթողիկոսի հետ՝ Մանազկերտի մէջ, յունաց 1037 եւ փրկիչին 726 տարին»:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց , հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 3-4: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10:

1016 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. Եգիպտոսի Ֆաթիմյան խալիֆա Ալ-Հաքեմ Բիամր Ալլահի կողմից 1016 թ. Հալեպի բերդի կառավարիչ է նշանակվում հայազգի Ազիզ ալ Տաուլեն, որին շնորհում են նաև իշխանաց իշխան տիտղոսը: Նա Հալեպում կատարում է շինարարական մեծ աշխատանքներ, նորոգում քաղաքի պաշտպանական կառույցները: Ապա դաշնակցելով Անտիոքի հույն իշխանի հետ՝ անկախանում է խալիֆայից և իր անունով դրամներ հատում: 1021 թ. հետո հաշտվում է նոր խալիֆա Ալ-Զահելի հետ և նշանակվում Հալեպի կուսակալ: Նույն ժամանակ խալիֆան Բադր անունով մեկին նշանակում է Հալեպի բերդի կառավարիչ: Վերջինս հավանաբար 1023 թ. սպանում է հայ իշխանին:

Ալպօյաճեան Ա., Արաբական Միացյալ Հանրապետութեան Եգիպտոսի նահանգը եւ հայերը, Գահիրէ, 1960, էջ 17-18: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. Աբու ալ Ֆիդան իր ժամանակագրության մեջ հիշատակում է Հալեպի բանակի հրամանատար հայազգի Շամս ալ Դին Լուլուին, որը հիջրի 646 թ. (1248-1249 թթ.) Հալեպի սուլթանի հրամանով պաշարում է Հոմսի բերդը և երկու ամիս հետո նվաճում այն: 1236 թ. նա ստանձնում է անչափահաս յոթամյա իշխան Ալ-Մալիք ալ Նասրի խնամակալությունը, որը սուլթան էր կարգվել՝ հաջորդելով նոր վախճանված հորը՝ Հալեպի սուլթան Ալ-Մալիք ալ Ազիզին: Շամս ալ Դին Լուլուն միևնույն ժամանակ Դամասկոսի բանակի հրամանատարն էր: Շեխ Քամել ալ Ղզզին իր՝ Հալեպ քաղաքի պատմության մեջ նշում է, որ Շամս ալ Դին Լուլու ալ Արմենին ծագումով հայ է:

Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին, հ. 3, կազմ.՝ Նալբանդյան Հ., Երևան, 1965, էջ 235, 270: Շամս ալ Դին Լուլու ալ Արմենին չպետք է շփոթել Բադր ալ Դին Լուլու ալ Արմենիի հետ, որը Մոսուլի սուլթանն էր 1217-1259 թթ. (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1421, ց. 4, գ. 20, թ. 1-10): Նիզար Խալիլի, Հայերը Հալեպի մէջ, «Օշական», 1982, N 5-6, էջ 25: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10:

1260 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1260 թ. հունվարի 18-ին Հուլաղու խանը պաշարում է Հալեպը: Հունվարի 24-ին գրավում է այն, իսկ փետրվարի 25-ին՝ միջնաբերդը: Նրան օգնում է Կիլիկիո Հեթում թագավորը 12.000 ձիավորից և 60.000 հետևակից բաղկացած զորքով: Հետագայում Հուլաղու խանը Հալեպի շրջանն իր կենտրոնով հանձնում է Կիլիկիո թագավորին:

Ալպօյաճեան Ա., Պատմութիւն հայ գաղթականութեան, հ. Բ, Գահիրէ, 1955, էջ 113: Հմմտ. Մանր ժամանակագրություններ. XIII-XVIII դդ., հ. 1, կազմ.` Հակոբյան Վ., Երևան, 1951, էջ 82, 105, 119: ԺԳ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, կազմ.` Մաթևոսյան Ա., Երևան, 1984, էջ 297, 301: Տե՛ս նաև Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 5, Երևան, 1979, էջ 411: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10-11:

1329 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. hալեպաբնակ հայերի մասին մեզ հայտնի առաջին վկայությունը ձեռագիր Ավետարանն է՝ գրված և ծաղկված 1329 թ. Հալեպում:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 11, տե՛ս նաև էջ 61:

1335 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1335 թ. մայիսի 12-ին Հալեպի էմիրը՝ Ալթուն Բուղան, պաշարելով Սիսը, ավերում է շրջակա գյուղերը և մոտ 300 գերի վերցնելով՝ վերադառնում է Հալեպ:

Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին, հ. 3, կազմ.՝ Նալբանդյան Հ., Երևան, 1965, էջ 287: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 11:

1347 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. մեկ այլ աղբյուրի համաձայն՝ 1347 թ. «...հայերը հարձակումներ կատարեցին Այասի վրա...: Նրանց դեմ ելավ Այասի էմիրը..., և հայերից սպանվեցին շատ մարդիկ, և նրանցից բռնված գերիներն ու պետերը բերվեցին Հալեբ...»:

Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին, հ. 3, կազմ.՝ Նալբանդյան Հ., Երևան, 1965, էջ 250: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 11:

1375 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1375 թ. Եգիպտոսի սուլթան Աշրաֆ Շաապանը և Հալեպի իշխանը գրավում են Սիսը և բազմաթիվ հայ իշխանների հետ գերեվարում նաև Լևոն Զ թագավորին: Հալեպով տանում են Եգիպտոս, սակայն 240 հայ երևելիներ իրենց ընտանիքներով և ծանոթներով մնում են քաղաքում, սկսում զբաղվել զանազան արհեստներով և ըստ դրանց՝ ստիպողաբար կրում արաբական ազգանուններ:

Նիզար Խալիլի, Հայերը Հալեպի մէջ, «Օշական», 1982, N 5-6, էջ 26: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 11:

16 դ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. ԺԶ դարում բնակություն են հաստատում ջուղայեցի վաճառականները, որոնք այնքան են բարգավաճում, որ ԺԶ-ԺԷ դարերի ընթացքում քաղաքի առևտրի ասպարեզում մեծ ազդեցություն են ունենում:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 47-48, 64: Տե՛ս նաև Կարապետյան Մ., Հռոմի հայ գաղթօջախի պատմությունից, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1998, N 1-2, էջ 174: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 11:

16 դ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. ԺԶ դարում Հալեպի հայերի շրջանում տարածվում է կաթողիկեությունը, որի պատճառով հաճախ բախումներ էին լինում առաքելական և կաթողիկե հայերի միջև: Կարելի է հիշատակել 1585 թ. տեղի ունեցած մի դեպք, երբ Ազարիա կաթողիկոսը Հալեպում գրում և կնքում է մի կոնդակ՝ «...հաւատաց սահմանադրութեանց քաղկեդոնական...», հետևաբար ընդունում է կաթողիկե դավանանքը: Սակայն, ըստ Դարանաղցու, Հալեպի առաջնորդ Ղազար եպիսկոպոսն էր, որ, Ազարիայից գաղտնի, նրա անունից գրում է այդ կոնդակը և Ազարիայի կնիքը գողանալով՝ կնքում է այն: Կոնդակի տակ Ղազար եպիսկոպոսը գրում է իր վկայությունը կոնդակի ճշտության մասին, կնքում ու ստորագրում. «Ես Ղազար եպիսկոպոս Հալապ քաղաքի առնեմ վկայութիւն որպէս տէր Ազարիա կաթողիկոսն մեր յառաջն քան զգալն ի Հալապայ յետին ժամանակս վասն Սիս գնալուն, ընդունեցաւ և յայտնեաց զասացեալ դաւանութիւն լուծմամբ և հատիր կայք ի յայս յայտնութիւն բազում քահանայիւք և այլ եպիսկոպոսիւք, և նմանապէս մեք և այլքն ընկալան և ընդունեցաք, կատարելապէս և զատով, և վկայութիւն առնեմք, որ կնիքն և ձեռագիրն ըստուգ ձեռամբ կաթողիկոսին է, ի վկայութիւն այսմ գրեցի իմ ձեռօքս և կնքեցի կնքաւ մայիս Ա շաբաթ»: Հարկ է նշել, որ հայ առաքելականների և հայ կաթողիկեների ծիսակատարությունները երբեմն տեղի էին ունենում նույն եկեղեցում: Օրինակ, հայտնի է, որ 1616 թ. «...Սուրբ Աստվածածին վանքում ֆռանկները երեք խորան ունեն, ուր ամեն շաբաթ ու կիրակի գալիս պատարագ են անում: Եվ եթե մերոնք պատարագելիս են լինում, նրանք գնում են Սուրբ Քառասունք»:

Ժամանակագրութիւն Գրիգոր վարդապետ Կամախեցւոյ կամ Դարանաղցւոյ, Երուսաղէմ, 1915, էջ 379-381: Պալճեան Ա., Պատմութիւն կաթողիկէ վարդապետութեան ի Հայս, Վիէննա, 1878, էջ 307: Սիմեոն Լեհացի, Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, Երևան, 1997, էջ 182: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 11:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. տարբեր աղբյուրներում պահպանված բազմաթիվ փաստեր վկայում են 1633, 1639, 1655, 1657, 1660 թթ. մոլեռանդ մահմեդականների՝ Հալեպում հայերի հանդեպ կատարած ոտնձգությունների մասին: Նրանք ներխուժում էին քրիստոնյաների թաղերը, թալանում եկեղեցիները, խանութները, տները՝ ստիպելով կրոնափոխ լինել կամ փրկագին վճարել. «Թվն. ՌՁԲ (1633) մարտ ԻԲ (22) օրն ուրբթ. գնաց Հալպայ ղազին ի Վօյվատայ խանն. ի յարևելից կողմն ի վերն Ֆռանկի եկեղեցի էր շինած Զ (6) տարով յռջ ելաւ նամազ արաւ ի մէջ եկեղեցուն, և ի մարտի ԻԵ (25)-ն ի Շիպէնի խանն Հալապ հին եկեղեցի կայր Ֆրանկին, մտաւ ազան կանչեց... և հայոց ազգն կու վախէր, թէ մեր եկեղեցիքն չի գայ...: Թվին ՌՁԲ (1633) մարտ ամսոյն ԻԷ (27) Հալպայ ղազին ուղարկեց մօհրեց զեկեղեցիքն հայուն, հոռմին, ասորոյն և մառունոյն...»:

Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 37: Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 387-388: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 11:

1655 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1655 թ. Սեդի-Ահմադ փաշան գրավում և ավերում է Հալեպը, որի պատճառով վնասվում են նաև քրիստոնյաների թաղերը, թալանվում՝ եկեղեցիները, որոնց թվում՝ Սբ. Քառասնից մանկանցը: 1670 թ. եկեղեցիները հրկիզվում են. «ի մեր հայոց թուականին ՌՃ և ԺԹ զեկեղեցիքն ճսըրեցին...»:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 191, 229: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 11:

17 դ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. ԺԷ դարի երկրորդ կեսից առաքելական և կաթողիկե հայերի միջև թեժանում են բախումները: 1660 թ. առաքելական 22 քահանաներից 13-ը կաթողիկեություն են ընդունում: Նրանք կաթողիկե հասարակության խնդրանքով Հռոմում ուսանած Հովհաննես քահանային բարձրացնում են առաջնորդական աստիճանի: Սակայն Հովհաննեսը, իմանալով ժողովրդի դժգոհությունն ու Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Աստվածատուր Տարոնեցու դիմադրությունը, գիշերը գաղտնի փախչում է և ապաստանում Եվրոպայում:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 463-464: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 11-12:

1737 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1737 թ. Հալեպի կաթողիկե հայերը տիրում են Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն. «Թվին ՌՃՁԶ (1737) զօրացան Երկաբնագն, որ էր չար հերցվացքըն ի մէջ քաղաքիս Բերիայ, որ է Հալապ և ելին բազում կաշառս ետուն Օսման փաշին և այն ժամանակի մօլային և առին Սբ. Ածածնայ եկեղեցին, որ բազում խռովութի. եղև ի մէջ հաեոց ազգիս, զի բազում ըսդակս ետուն դատավորաց, որ մինչև Դ (4) ամ մնաց ի ձեռս իւրեանց, որ է Դ (4) տարի և ետոյ այց արար ած. ի վերայ լուսաւորչի ազգիս և ոչ կամեցաւ կորուսանել ըզհաւատացեալս, այլ գնաց Միքայէլ կաթողիկոսն ի Կոստանդնոս քաղաքն և հանեաց ֆարման ի թագաւորէն և առաքեաց ի հետ եղբորն իւրում, որ է Գաբրիէլ վարդապէտ նա, եկաւ ասդ բազում աշխատութբ. առեալ զեկեղեցին ի նոցանէ և դարձոյց ի լոյս ածգիտութե.»: Ըստ Ա. Արծիվյանի նամակի, որն ուղղված էր Մխիթար Սեբաստացուն, կաթողիկե հայերը եկեղեցուն տիրում են 1738 թ. դեկտեմբերի 30-ին: Կիլիկիո կաթողիկոս Եփրեմ Ա Աջապահյանի վկայության համաձայն՝ կաթողիկեները 5 տարի տիրում են Սբ. Քառասնից մանկանց և Սբ. Աստվածածին եկեղեցիներին. «...աղանդաւորք Լևոն չարին, և հետևողք պիղծ տօմարին: Միաբանեալք մի հաւաքին, ի Բերիա մեծ քաղաքին: Զեկեղեցիսն, որ անդ կըրկին, ուղղափառաց մերոց ազգին: Մինն կանգնեալ յանուն Կուսին, ժամանակաւ գոլով նա հին: Յանուն մանկանց Քառեակ տասին, Յարմարեցեալ է երկրորդին: Յափշտակեալք զայս երկոսին, հեստեալքն ի մէնջ յաղանդ չարին»:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց , կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 128: Թորոսեան Յ., Վարք Մխիթարայ աբբայի Սեբաստացւոյ, Վենետիկ, 1901, էջ 463: Հմմտ. Սևեան Ա., Հալէպի հայ գաղութին անցեալն ու ներկան, «Արեւելեան մամուլ», 1906, N 24, էջ 601: Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 521-522: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 12:

1740 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1740 թ. կաթողիկե հայերը վերջնականապես բաժանվում են առաքելական եկեղեցուց այն ժամանակ, երբ այնթապցի Աբրահամ վարդապետ Արծիվյանը Հալեպում ձեռնադրում է եպիսկոպոսների, որոնք էլ նրան կաթողիկոս են օծում: 1742 թ. Հռոմի Բենեդիկտոս ԺԴ պապը վավերացնում է այդ ձեռնադրությունը, որով և սկսվում է հայ կաթողիկե կաթողիկոսությունը:

Բաբգէն եպիսկոպոս, Ազարիա Ջուղայեցի, «Տաթեւ», 1928, էջ 98: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 12:

1778 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1778 թ. Հալեպի թեմն իր պատմության մեջ առաջին անգամ բաժանվում է Կիլիկիո կաթողիկոսությունից և ենթարկվում Էջմիածնին. «Հալեպու ժողովուրդքն զզուեալ և վիրաւորեալ հոգւով չափ ի կաթուղիկոսէն Սսայ՝ որ Եփրեմ անուանիւր, որ այլ չնստելով ի Սիս ի Հալեպ նստէր...»:

Դիւան հայոց պատմութեան, հ. Դ, կազմ.՝ Աղանեանց Գ., Թիֆլիս, 1899, սյունակ 329-331, 475: Դիւան հայոց պատմութեան, հ. ԺԱ, կազմ.՝ Աղանեանց Գ., Թիֆլիս, 1910, սյունակ 188: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 12:

1852 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1852 թ. Հալեպում հաստատվում է ավետարանական եկեղեցին, որի անդամների մեծամասնությունն ազգությամբ հայ էր:

The Church at Home and Abroad, U.S.A., 1894, p. 25. The Church of England Magazine, vol. 35, London, 1853, p. 394. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. Հալեպի ազգ. առաջնորդարանում ծննդյան և մկրտության քիչ թե շատ կանոնավոր արձանագրությունները սկսվում են 1843 թ.-ից: Մինչև 1873 թ. այն եղել է արաբերեն, իսկ նրանից հետո՝ հայերեն:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի ազգային գերեզմանատանց եւ արձանագիր հայերէն տապանաքարերու, Հալէպ, 1935, էջ 10: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 12:

1876 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1876 թ. փետրվարի 10-ին Կ. Պոլսի պատրիարքարանի հանձնարարությամբ Բերիո թեմի առաջնորդական տեղապահ Հակոբ ծ. վրդ. Արսլանյանը Հալեպում առաջին անգամ ձեռնարկում է սահմանադրական ժողովների ընտրություն, որի հետևանքով կազմվում է Գավառական ժողովը: Հետագայում այն Մովսես ծ. վրդ. Կեոմրյուկճյանի օրոք՝ 1876 թ. հունիսի 18-ին, վավերացվում է Կ. Պոլսի ազգ. կենտրոնական վարչության կողմից: Ժողովի հանդիսավոր բացումը տեղի է ունենում 1877 թ. օգոստոսի 28-ին:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 836, 842: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 12:

19 դ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. ԺԹ դարի վերջերին՝ Համիդյան կոտորածներից հետո, բազմաթիվ հայեր գաղթում են Հալեպ: 1895 թ., օրինակ, քաղաքում են հաստատվում Տիգրանակերտից, Եդեսիայից, Արաբկիրից և մանավանդ Սասունից գաղթած հայերը:

Գապպէնճեան Գ., Սուրիա, «Տաթեւ», 1926, էջ 292: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 12:

1896 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1896 թ. նշվել է, որ «Անտիոքի հայ գիւղերը զօրքով շրջապատեալ են. յեղափոխականներ կը պահանջւին: Արդէն գիւղացիք անձնատուր եղած և Հալէբ տարւած են»:

«Դրօշակ», 1896, N 19, էջ 141: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 12:

1896 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1896 թ. քաղաքում կար 5000 կարոտյալ գաղթական: Ամեն մեկին տրվում էր շաբաթական 60 «փարա»: Նրանց օգնում էին ամերիկացիները, իսկ պատրիարքն ուղարկում է 100 ոսկի:

«Դրօշակ», 1896, N 19, էջ 141: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 12:

1897 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1897 թ. Հալեպի Հոգետանը պատսպարվում են բազմաթիվ գաղթականներ. «...խեղճերը գրեթէ մուրացիկ կը պատին.- ո՛չ ոք զայնս հոգացող»:

Մոմճեան Ս., Ուղեգրական Իսկէնտէրունէ-Հալէպ, «Արեւելեան մամուլ», 1897, N 24, էջ 808, 810: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 12:

1897 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1897 թ. հուլիսի 8-ին Եդեսիայից Հալեպ են բերվում 10 որբեր:

Մոմճեան Ս., Ուղեգրական Իսկէնտէրունէ-Հալէպ, «Արեւելեան մամուլ», 1897, N 24, էջ 811: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 13:

1909 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1909 թ.՝ Ադանայի կոտորածների ժամանակ, տուժում են նաև հալեպահայերը: Ըստ Հալեպի առաջնորդ Շահե վարդապետ Գասպարյանի՝ 1909 թ. կոտորածների ընթացքում քաղաքում սպանվում է 368 հայ, իսկ վնասը կազմում է 11982 օսմանյան ոսկի:

Քէլէշեան Մ., Սիս-մատեան, Պէյրութ, 1949, էջ 551: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 13:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. Հալեպի հայ բնակչության թիվն ավելի է ստվարանում առանձնապես 1915-1918 թթ., երբ քաղաքն ակամա վերածվում է տարբեր բնակավայրերից տեղահանված և թուրքական կոտորածներից փրկված հայերի ապաստանավայրի: Դրա վկայությունն են ոչ միայն ականատեսների՝ հետագայում հրատարակված բազմաթիվ հուշագրությունները, այլև Հալեպի գերեզմանատների տապանագրերը:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 13:

1915 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1915 թ. մայիսին Հալեպ է հասնում զեյթունցիների առաջին քարավանը, այնուհետև ավելի քան երկու ամիս շարունակվում է Լեռնային Կիլիկիայի հայության հոսքը: Օգոստոսին հասնում են արևելյան նահանգների հայության բեկորները: Հալեպ են քշվում նաև Ադանայի, Սվազի, Մալաթիայի, Մարդինի, Բեյլանի, Քիլիսի, Կաթմայի, Քեսաբի հայերը: 1915-1916 թվականներին ավելի քան 350000 հայ հանգրվանում է Հալեպում և միառժամանակ մնալուց հետո քշվում անապատ: Միայն 1915 թ. հունիս և հուլիս ամիսներին քաղաք է հասնում և անցնում 5000, իսկ հուլիսի վերջերին` ավելի քան 50000 հայ:

Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 111: «Կոչնակ», 1915, N 46, էջ 1017: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 13:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. ըստ Քերովբե Ս. Փափազյանի հուշերի՝ 1915 թ. մայիսի վերջին արևելյան գավառներից Հալեպ են հասնում «...կիներ և ութ-տաս տարեկան մանչեր և աղջիկներ, որովհետև անկէ վեր տարիք ունեցողներ՝ արուները ջարդուեր էին...: Եկեղեցիներու, վարժարաններու բակերը, տանիքները, սաւաններով ու կարպետներով յարմարցուած վրաններու ներքև լցուած, ու մանաւանդ Երուսաղէմի վանքի սեպհական Հոգետունը ողբալի վիճակի մէջ տեղաւորուածներ, ողբով ու կոծով, ահ ու վախով կը սպասէին իրենց ճակատագրին...: Օրական՝ թիֆուսէն, թիֆօյիտէն ու զանազան վարակիչ հիւանդութիւններէն 50-60-70 մեռեալներ թաղապետական աղբակառքերու մէջ 5-10 մեռեալ միասին կը փոխադրուէին հայ գերեզմանատունը, ուր քանի մը մեռեալ մէկ փոսի մէջ կը թաղուէին...»:

Եղիայեան Բ., Ատանայի հայոց պատմութիւն, Անթիլիաս, 1970, էջ 342, 344-345: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 13:

1915 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. ադանացի Պողոս Մարգարյանի վկայությամբ՝ 1915 թ. հունիսի սկզբին «...ամէն կողմէն տեղահանեալ հայեր Հալէպ հասնել սկսան: Անոնք որ հրաշքով կամ դիպուածով մը ճամբան չեն մեռած՝ և ազատուած... Կարինէն առաջին կարաւանը տեղահանեալ հազարաւոր մարդոց, կանանց և պզտիկներուն 90 առ հարիւրը ճամբան թալանուելէ վերջ, անօթութենէն, ծարաւէն և անգութօրէն գազանաբար սպաննութիւններէ ոչնչացած են, 10 առ հարիւրն ալ կիսամեռ, թշուառ վիճակի մէջ Հալէպ հասած են. մէջերնին այր մարդ երբեք չկայ: Այն շաբաթ պզտիկ խումբ մը հայեր ալ Կեսարիայէն Հալէպ հասան, հազարաւոր տեղահանեալ հայերէն հազիւ 20 առ հարիւրը ողջ»:

Եղիայեան Բ., Ատանայի հայոց պատմութիւն, Անթիլիաս, 1970, էջ 396: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 13:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. գերմանացի մի ականատես էլ իր հուշերում գրել է, որ 2800 տեղահանված կյուրինցիներից Հալեպ են հասնում միայն 400-ը (բոլորն ավետարանական), իսկ «Խարբերդէն ու Սիվազէ աքսորուած 18,000 հոգիներէ 350 կիներ ու տղաներ միայն հասան Հալէպ... եւ Կարինէ քշուած 19,000 հոգիներէ միայն 11ը ժամանեցին ողջ առողջ, հիւանդ տղայ մը, չորս մանկամարդ աղջիկներ եւ վեց կիներ...: Ի սկզբան Հալէպի մէջ մեռելները եկեղեցւոյ գերեզմանատանը կը փոխադրուին հայ եկեղեցւոյ կողմէ այս նպատակին յատկացուած դագաղներու մէջ: Բեռնակիրներ կը փոխադրէին եւ իւրաքանչիւր մեռելի համար 2 դահեկան կը ստանային: Երբ... այլեւս չկրցան փոխադրել բոլոր մեռելները, կիները սկսան տանիլ իրենց մեռելները գերեզմանատուն...: Տեսայ մեռելներ, որոնք իշու մը կռնակը շեղակի բեռցուած, կ’երթային խաղաղութեան այրն...: Ուրիշ մէկը տեսած է եզներէ քաշուած սայլ մը, մեռելներով լեցուն՝ գերեզմանատան ճամբուն վրայ...: Կիրակի օր մը 30 մեռելներ տեսայ, 20 մեթր լայն եւ 40 մէթր երկայն բակի մը մէջ: Ասոնք մինչեւ իրիկուն հոն անթաղ մնացին: Կինս զանոնք մութին մէջ թաղել տուաւ, իւրաքանչիւր բեռնակիրի մէճիտիյէ մը տալով...: Մեռելներու մէջտեղ կը պառկէին մահամերձներ եւ ծանր հիւանդութիւններէ տառապողներ... մօտաւորապէս 1000 հոգի: Սոսկալի էր տեսարանը, զոր երբեք տեսած չէի առաջ, նոյնիսկ Մարաշի մէջ, ուր ականատես եղած էի 24 Հայերու գլխատման: Այս խեղճերը գրեթէ ամէնքն ալ փորհարութեամբ վարակուած էին: Բակին մէջ առուակներ փորած էին, որոնց երկայնքն ի վեր մեռելները կը պառկէին...: Թուրքերը մեռնողը կը վերցնէին եւ անոնց տեղը ուրիշ մը կը պառկեցնէին...»:

«Կոչնակ», 1917, N 4, էջ 123: «Կոչնակ», 1917, N 7, էջ 218-219: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 13:

1915 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1915 թ. հուլիսի սկզբին քաղաքում սկսվում են ձերբակալություններ: 30 հայ երիտասարդներ «լրտեսության» պատրվակով կախաղան են բարձրացվում:

«Կոչնակ», 1915, N 29, էջ 601: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 13:

1915 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1915 թ. հուլիս 30-ից մինչև օգոստոսի 19-ը Հալեպ են աքսորվում Այնթապի հայերը:

Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 111: Հմմտ. «Կոչնակ», 1916, N 7, էջ 176: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 13:

1915 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1915 թ. օգոստոսի դրությամբ քաղաքում «լեցուած են հազարներով հայեր, եւ անոնք ամենաթշուառ վիճակ մը կը պատկերացնեն»: Տեղի հայ ազգաբնակչությունը մեծ ջանքեր էր գործադրում կարոտյալներին աջակցելու համար:

«Կոչնակ», 1915, N 36, էջ 768: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 14:

1915 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1915 թ. նոյեմբերի 5-ին այստեղ են աքսորվում Լաթաքիայի հայերը:

«Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1925, էջ 218: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 14:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. Հալեպ աքսորված Սահակ Բ Կիլիկիո կաթողիկոսը 1915 թ. հոկտեմբերի 21-ին միաբանների հետ աքսորվում է Իդլեբ, իսկ հոկտեմբերի 23-ին նրան թույլ է տրվում վերադառնալ, որտեղից էլ հրահանգվում է 27-ին մեկնել Երուսաղեմ: Մեկնելուց առաջ՝ հոկտեմբերի 26-ին, Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցում գտնվող 1639 թ. ձեռագիր Ճաշոցի մեջ գրում է. «1915 տարւոյ հայոց կեանքի արիւնոտ պատմութիւնը գրել շատ երկար ու շատ եղերերգական կը լինէր, ըսելը բաւական չէ բացատրելու իսկութիւնը, և շատ դժուարին պիտի լինէր զայն պատկերացնել. քանի որ ազգային ոչ մէկ պատմագիր հանդիպած է, կամ ականատես եղած, ինչ որ ներկայ տարւոյս մէջ կատարուեցաւ: Տիեզերական պատմութիւնն ալ չունի նման էջ մը, որ ընդօրինակէինք այս տեղ: Ամբողջ հայաբնակ քաղաքները Անատօլուի և Կիլիկիայի, դատարկուեցան հայերէ: Անատօլուի հայերու այր մարդիկ, մինչև տասնևհինգ տարեկան, անողորմաբար կոտորուեցան, այրիները կապուտ ու կողոպուտ տարագրուեցան. երիտասարդ հարսներ ու կոյսեր և գեղանի արու մանուկներ առևանգուեցան: Կիլիկեցիք ըստ առաջնոյն իրենց տուներէն, կալուածներէն և դարաւոր հարստութենէն զրկուեցան, բայց կոտորածէ զերծ մնացին: Առաջինք ու վերջինք տարագրուեցան Հալէպի, Դամասկոսի կուսակալութեանց մէջ, մի կողմէն մինչև Մուսուլ, միւս կողմէն մինչև Քերէկ և այլ անծանօթ վայրեր: Թէ՛ կոտորածները և թէ՛ կենսական պէտքերու պակասութենէն մեռածներու իսկական թիւը միայն Աստուծոյ յայտնի է. մարդկային հաւանական հաշուով կէս միլիոնէն շատ աւելի պէտք է ըլլայ: Հայոց ընդհանուր եկեղեցեաց և վանօրէից հետ Սսոյ հայրապետական աթոռն ալ գրաւեցաւ...: Շատ տառապեցանք: Աստուած միայն կարող է քաղցրացնել դժբախտ Ազգի խմած դառնագոյն բաժակը»:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 230: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 14:

1915 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1915 թ. Սիս քաղաքից տարբեր ուղղություններով տեղահանվում է ավելի քան 1000 հայ ընտանիք: Մոտ 150-ը հաստատվում են Հալեպում:

Քէլէշեան Մ., Սիս-մատեան, Պէյրութ, 1949, էջ 562-564: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 14:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. Մալաթիայի գավառի Հյուսնի-Մանսուր գավառակից տեղահանված հայերի երկու խմբից (ճանապարհ են ընկել 908 հոգով) քաղաք է հասնում միայն 449 մարդ, իսկ Չարսանջակ գավառի Բերրիից տեղահանված 120 հոգուց՝ միայն 32-ը:

«Կոչնակ», 1916, N 8, էջ 200: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 14:

1915 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1915 թ. հուլիսի 31-ին հիմնվում է Հալեպի հայկական որբանոցը (վերապատվելի Շիրաճյան կամ Ալթունյան որբանոց): Մինչև տարեվերջ որբերի թիվը 340-ից հասնում է 402-ի, 1916 թ.՝ 548-ի, 1917 թ.՝ 1003-ի, 1918 թ. հոկտեմբերին՝ 1500-ի, իսկ 1919 թ. ապրիլին՝ 1700-ի: 1921 թ. որբանոցում կային 564 տղա և 336 աղջիկ, իսկ 1922 թ. վերջին՝ 5-17 տարեկան 1241 որբեր, որոնցից 114-ը՝ կույր: Քրդերից, թուրքերից, արաբներից փրկված նորեկ որբերի թիվը հասնում էր 316-ի (մեծ մասը Խարբերդից էր):

Ջեբեջյան Ռ., Հալեբի մեծանուն բժշկապետ Ա. Ա. Ալթունյան և իր գործը, Հալեբ, 1969, էջ 114: «Արեւ», 23 մարտ, 1923, էջ 1: Լևոնեան Ա., Հալէպի հայկ. որբանոց, «Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1924, էջ 56, 57: «Կոչնակ», 1919, N 22, էջ 700: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 14:

1915 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. ըստ Հալեպի առաջնորդարանում պահպանված Գաղթականաց հանձնախմբի 1915 թ. օգոստոսի 10-ի տեղեկագրի՝ «գաղթականաց շարժումը պարբերական հոսանքներով մեզ բերաւ գլխաւորաբար Կարինի, Խարբերդի, Սըվազի, Ատիեամանի, Պեհեսնիի և այլ կողմերու դժբախտ հայութիւնը: Այրիացած կիներու և որբերու բազմութեան ստուար զանգուածները հեղեղի նման թափուեցան Հալէպի վրայ...: Ներկայիս, յուլիսի 20-էն ի վեր եկած նոր որբ և այրիներուն թիւը կը հասնի 5000-ի, որոնք մինչև թուականս որևէ կառավարական նպաստ չեն ստացած, և կ’ապրեցուին մեր կողմէ տրուած օրական 180 կրամ հացով միայն... ասոնցմէ զատ, կան 500-600 զանազան գաղթականներ, տեղաւորուած հոս-հոն...: Այս 5000-6000 որբ և այրիներու մէջ գրեթէ բոլորովին մերկ և առանց որևէ անկողնի կամ ծածկոյթի, մեծամասնութիւնը պարտէզի մէջ բացօթեայ կը պատսպարուին, ու հիւանդութեամբ վարակուած են շատեր, և օրական 30-40 մահեր կը պատահին»:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 299-300: Հմմտ. Քէճէճեան Մ., Մեր ազատագրումին պատմութիւնը. Խարբերդէն մինչեւ Աղեքսանդրիա (1915), «Կոչնակ», 1916, N 2, էջ 33: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 14-15:

1916 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1916 թ. մայիսին Բիթիաս գյուղից աքսորված 30 ընտանիք գտնվում էր քաղաքում:

«Կոչնակ», 1916, N 22, էջ 579: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

1916 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1916 թ. օգոստոսի դրությամբ նշվել է. «Հալէպի մէջ միշտ կայ ու կը մնայ 20000ի չափ հայութիւն մը, տարագրուած Հայաստանի ամեն կողմերէն: Հալէպցի հայերը ունեցած կալուածներնին գրաւի դրին, իրենց թշուառ ազգակիցներուն հաց հասցնելու համար»:

«Կոչնակ», 1916, N 36, էջ 940: Հալեպցի հայերի գաղթականներին ցուցաբերած օգնությունների մասին տե՛ս նաև Քէճէճեան Մ., Մեր ազատագրումին պատմութիւնը. Խարբերդէն մինչեւ Աղեքսանդրիա (1915), «Կոչնակ», 1916, N 2, էջ 33: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

1916 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1916 թ. հյուծված և սովալլուկ հայ գաղթականների շրջանում աճում է մահացությունը: Այդ է վկայում գերմանական դպրոցի ուսուցիչներից Մարտին Նիպագեն. «Կիսավեր իջևանատներում ես գտա քայքայված դիակների կույտեր, իսկ նրանց մեջ՝ դեռ կենդանի մարդիկ, որոնք վերջին շնչում էին...: Մեր դպրոցի շուրջը կային նման չորս իջևանատներ, որոնցում 7-800 սովահար տարագիրներ կային: ...Մեր դպրոցի աշակերտներն ամեն առավոտ անցնում էին նեղ փողոցներով՝ եզներին լծված երկանիվ սայլակների կողքով, որոնք բեռնված էին լինում ութ կամ տասը դիակներով՝ առանց դագաղի և պատանքի, ոտքերը և ձեռքերը՝ դրսում կախված»:

Quelques documents sur le sort des Arméniens en 1915-16 (publié par le Comité de l’Oeuvre de secours 1915 aux Arméniens), Genève, septembre 1916, fasc. III, pp. 148-149. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

1916 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1916 թ. հոկտեմբերի դրությամբ Հալեպում կար մոտավորապես 5000 հայ տարագիր Ադանայից, Չոք-Մարզպանից, Ալեքսանդրետից: Նույն ժամանակահատվածում Խարբերդից բերվում են նաև 500 կին և աղջիկ:

«Կոչնակ», 1916, N 41, էջ 1071: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. կարինցի հայերից քաղաք է հասնում միայն 140 հոգի, «...որոնք այն աստիճան նիհար եւ խղճալի վիճակի մէջ էին, որ հազիւ կարելի էր զանոնք մարդկային էակ կարծել»:

Յ. Խ., Հայկական ողբերգութիւնը, «Կոչնակ», 1918, N 26, էջ 2251: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

1916 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. Հալեպ հասած հայերը որոշ ժամանակ մնալուց հետո աքսորվում են այլ վայրեր և սպանդանոցներ: 1916 թ. դեկտեմբերին Մոսուլի գերմանացի հյուպատոս Հեր Հոլշթայնը «Հալէպի մօտ արաբական գիւղի մը առջեւ տեսած է փոս մը՝ հայ դիակներով լեցուն: Գիւղին արաբները կ’ըսեն, թէ կառավարութեան հրամանով սպանած են այս հայերը»:

«Կոչնակ», 1916, N 51, էջ 1326: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. զեյթունցի տարագիր Խաչեր Նորաշխարհյանն իր հուշերում գրում է. «Հալեպի մեջ տեղավորվեցինք Ս. Աստվածածին եկեղեցիին մեջ: Քաղաքի Պապ-Էլ-Ֆարաճի հրապարակեն մինչև Սալիպե՝ եկեղեցո փողոցները կհոտեին հարյուրավոր հայ դիակներու գարշահոտութենեն: Հոս ու հոն, փողոցներու երկայնքին դիակներով, կիսամեռ հայորդիներով լեցված էր...: Հալեպ հասնողներուն մեկ մասը Դեյր Էզ-Զոր, ուրիշ մաս մըն ալ Դամասկոս և Հավրան աքսորվեցան: Մեզ ևս հանգիստ չձգելով առաջնորդեցին Կյումրյուքխան, ուր հավաքված էին մեզմե առաջ Այնթապեն և Մարաշեն ծանոթ ընտանիքներ: Արևածագին ֆրանսիական հիվանդանոցեն ճամփու դրվեցանք ոստիկաններու հսկողության տակ: Այս հիվանդանոցն ալ մեռելատունի մը վերածված էր: Հոն էին զեյթունցի Պարութճյան և Եզեկիելյան ընտանիքները, որոնցմե մաս մը Հալեպի արվարձաններեն Սիպիլ աքսորվեցան»:

Նորաշխարհյան Լ., Զեյթունը 1914-1921 թթ., Երևան, 1984, էջ 71-72: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

1917 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1917 թ. քաղաքի հինգ հաստատություններում աշխատում և բնակվում էին 5000 կին և մանուկ: Դրանցից մեկը թերևս 1918 թ. գործող օսմանյան բանակի համար հագուստ արտադրող գործարանն էր, որտեղ աշխատում էր 1500 հայ՝ վարձատրվելով օրական կես կիլոգրամ հացով: Բացի աշխատողներից` «10000 տարագիրներ կան, որոնք սնունդ կը ստանան սնունդի կայարաններէն և 2000 որբեր կան ամերիկեան որբանոցներում»:

Պալապանեան Ս., Կեանքիս տաք ու պաղ օրերը, Հալեպ, 1983, էջ 125-126: «Կոչնակ», 1917, N 5, էջ 173: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

1918 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. մեկ այլ տվյալով՝ 1918 թ. վերջին գաղթական կանանց մի մասը՝ մոտ 2000 հոգի, աշխատում էր թուրքական բանակի գործարաններում:

«Կոչնակ», 1919, N 5, էջ 152: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

1918 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1918 թ. սկզբին ամերիկյան հյուպատոս Ջեքսոնի տեղեկությամբ՝ Հալեպում կար 150000 փախստական:

«Կոչնակ», 1918, N 7, էջ 1743: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

1918 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1918 թ. Թալեաթի և Էնվերի նոր հրահանգով քաղաքի 5-70 տարեկան բոլոր հայերը պետք է ձերբակալվեին և կոտորվեին. «Այդ ժամէն սկսեալ ահաւոր ու ծանր չորս օրեր ապրեցաւ Հալէպի գաղթական հայութիւնը: Չորս օր ետք հայաջինչ մոլուցքը իջաւ, հանդարտեցաւ իր հետ տանելով խրտչած հօտին վերջին խլեակն ալ»:

Պալապանեան Ս., Կեանքիս տաք ու պաղ օրերը, Հալեպ, 1983, էջ 129: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 15:

1918 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1918 թ. հոկտեմբեր 26-ին անգլիական բանակը մտնում է Հալեպ, իսկ թուրքականը՝ նահանջում: Հայերի համար սկսվում է նոր ժամանակաշրջան:

محمّد فؤاد عينتابي، نجوى عثمان، حلب في مئة عام، الجزء الثاني١٩٠١ ١٩٢٠، حلب، ١٩٩٣ ص١٦٩ Հմմտ. Պալապանեան Ս., Կեանքիս տաք ու պաղ օրերը, Հալեպ, 1983, էջ 131: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 16:

1918 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1918 թ. դեկտեմբեր 4-ին, ընդդեմ թուրքական պետության, կազմակերպվում է ցեղասպանությունից մազապուրծ 50000 հայերի ցույց, որտեղ ցուցարարները ներկայացնում են իրենց պահանջները:

Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 161: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 16:

1918 — 1919 թթ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1918-1919 թթ. նոր թափ է ստանում որբահավաքը: 1919 թ. հուլիսի վերջերից գրեթե ամեն օր Հալեպ են հասնում շրջակա քաղաքներից, գյուղերից և վրաններից ազատվածների մեծ և փոքր խմբեր:

«Կոչնակ», 1919, N 38, էջ 1232: Տե՛ս նաև Չօփուրեան Մ., Միատինի ճամբորդութիւնս, «Կոչնակ», 1919, N 36, էջ 1148-1150: Չօփուրեան Մ., Ձայն մը անապատէն, «Կոչնակ», 1919, N 45, էջ 1457: Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 158-160: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 16:

1918 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1918 թ. վերջերին Հալեպում հայ գաղթականների թիվը հասնում էր 25000-30000-ի՝ մեծ մասամբ կանայք և երեխաներ Պոլսից և մոտակա գավառներից, Կիլիկիայից, մի փոքր մասն էլ՝ Հայաստանից, որոնք գտնվում էին ծայրահեղ աղքատության մեջ:

«Կոչնակ», 1919, N 5, էջ 152: Հմմտ. «Կոչնակ», 1919, N 2, էջ 56; N 5, էջ 150: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 16:

1918 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1918 թ. դեկտեմբերի 29-ին Բեյրութից «Յուսաբեր»-ին ուղղված մի նամակի համաձայն՝ «Հալէպի գաղթականաց թիւը Դաշնակից բանակներու հոն հասնելէն առաջ 30 հազար կը հաշուուէր. ամիս մը վերջը այդ թիւը բարձրացաւ 45 հազարի, իսկ այսօր ամենաստոյգ աղբիւրներ կը հաստատեն, թէ անոնց թիւը հասած է 75 հազարի եւ թէ ամիսէ մը կը կարծուի բարձրանայ 100 հազարի: Ամէն օր 500էն 1000 գաղթականներ կը թափուին Հալէպ՝ շրջակայ քաղաքներէն, գիւղերէն եւ Տէր-Զօրի շրջանէն»:

«Կոչնակ», 1919, N 8, էջ 247: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 16:

1918 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1918 թ. Հալեպ աքսորված հայերը սկսում են կամավոր զինվորագրվել անգլիական բանակին՝ որպես Սիրիայի Ֆեյսալ թագավորի զինվորներ: Պատրաստվում են հետախուզական խմբեր և ուղարկվում Այնթապ, Եդեսիա, Բիրեջիկ, Չորք-Մարզպան, Ալեքսանդրետ և Ադանա:

Պալապանեան Ս., Կեանքիս տաք ու պաղ օրերը, Հալեպ, 1983, էջ 132: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 16:

1919 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1919 թ. փետրվարի 28-ին մոլեռանդ իսլամների ձեռքով և արաբ զինվորների, ոստիկանների, ժանդարմաների ղեկավարությամբ տեղի է ունենում Հալեպի ջարդը: Ըստ Հայ ազգային միության տեղեկագրի՝ դեպքերը սկսվում են առավոտյան ժամը 6-ին և շարունակվում մինչև ժամը 9-ը, որի ժամանակ սպանվում է 48, վիրավորվում՝ 110 և անհետ կորչում՝ 85 հայ. «...մէկ կողմէ կոտորածը կը շարունակուէր, միւս կողմէ բօլիսներ և ժանտարմաներ տունէ տուն մտնելով կը ձերբակալուէին հայ այր մարդիկը, որոնք կողոպտուելէ վերջ գարաքօլները կը ղրկուէին, անկից ալ իրարու կապուելով կը քշուէին արաբ թաղերու անծանօթ խորքերը...»: Կոտորածների ականատես սեբաստացի Կարապետ Գաբիկյանի վկայությամբ՝ ջարդերը հրահրել են Ջումա-Բազարի հրապարակում հավաքված ցուցարարները՝ բողոքելով անգլիական կամ ֆրանսիական հովանավորության դեմ: Հրապարակում գտնվող հայերից ոչ մեկը չի փրկվում: Ապա սկսվում են հարձակումները հայաբնակ թաղերի և տների վրա: Ջարդերը տևում են 3-4 ժամ, որի հետևանքով սպանվում է 65-75, վիրավորվում՝ 90 հայ: Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն՝ «...45 Հայեր մեռցուցած եւ 150 անձինք ալ վիրաւորուած են»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 430, ց. 1, գ. 786, թ. 5-6: Գաբիկեան Կ., Եղեռնապատում Փոքուն Հայոց և նորին մեծի մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ, Պոսթըն, 1924, էջ 554-555: Հմմտ. Քէլէշեան Մ., Սիս-մատեան, Պէյրութ, 1949, էջ 565: «Կոչնակ», 1919, N 14, էջ 450: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 16:

1919 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1919 թ. մարտի 8-ին Կարապետ Գաբիկյանի՝ հարազատին ուղղված մի նամակում նշվել է. «Հալէպի գաղթականաց թիւը մօտ 35-40,000 կը հաշւուի»:

«Կոչնակ», 1919, N 21, էջ 668: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 16:

1919 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1919 թ. Հալեպում հիշվում են բազմաթիվ փրկված գաղթականներ Ամասիայից, Յոզղաթից, Արաբկիրից, Թալասից, Զառայից, Կյուրինից, Կեսարիայից, Չամլաքից, Կարինից, Մարզվանից, Սեբաստիայից, Մարաշից, Հաճնից, Բաֆրայից, Այնթապից, Ակնից, Եդեսիայից, Տիգրանակերտից, Մադենից, Արղնից, Լճեից, Ֆարգինից, Հազրոյից, Հայնեից, Պշերիկից, Չնքուշից, Ագլից, Տպնեից: Գաղթականների մեծ մասը մնում էր «Ռամատանիյեի թրքական զորանոցը, որ վերածված էր Հայկական գաղթակայանի և որը կգտնվեր քաղաքին հյուսիս-արևելքը՝ բարձունքի մը վրա: Զորանոցը խճճված էր այլևայլ շրջաններե հավաքված որբ և որբուհիներով: Արգահատելի էր դրությունը. մանկտի օրիորդներու և դեռատի հարսներու իսլամ հարեմներու մեջ կրած ձևափոխությունը ակներև էր: Ծնոտ, քիթ, բերան, թև և ոտք՝ նախշուն իրերով, պճըլիկ-մճըլիկ գույներով ներկված էին և իրենց հայկական հմայքը կորսնցուցած. պզտիկներ՝ հազիվ հինգ-վեց տարեկան, ծնողական գուրգուրանքե զուրկ թուրք ընտանիքներու մեջ՝ մոռցած էին հայերենը, և՝ «Ապի, ամի, ախի» բառերով կարտահայտվեին: Որդեկորույս մայրեր և տատիկներ, վերհիշելով իրենց սրտահատորները, կջանային կարելի հոգածությամբ անոնց լացն ու կոծը դադրեցնել: Ամեն հայ ուներ իր անգին կորուստը, անբուժելի վերքը: Դժբա՜խտ հայություն և անիծյա՜լ քաղաքակրթություն...»:

«Կոչնակ», 1919, N 21, էջ 678-679, N 22, էջ 709, N 33, էջ 1067, N 23, էջ 743, N 26, էջ 831, N 23, էջ 744, N 38, էջ 1232, N 22, էջ 707-708: Նորաշխարհյան Լ., Զեյթունը 1914-1921 թթ., Երևան, 1984, էջ 134: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 16-17:

1919 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. ըստ սեբաստացի Կ. Գաբիկյանի (հուլիսի 2-ին գտնվում էր Սեբաստիայից տեղահանվածների 11-րդ խմբի մեջ) վիճակագրության՝ Սեբաստիայից իրեն ծանոթ ընտանիքները դուրս են եկել 698 հոգով: 1919 թ. Հալեպ են հասնում 74-ը: Գանկալ գյուղի 600 տեղահանվածներից 1919 թ. քաղաք են հասնում 16-ը, Մաղարայի 2000-ից՝ 1-ը, Ուլաշի 3000-ից՝ 4-ը, Խանծառի 900-ից՝ 1-ը, Բրգնիքի 3500-ից՝ 2-ը, Դդմաճի 900-ից՝ 1-ը, Մանճըրլըխի 2100-ից՝ 28-ը, Յենի-Խանի 2400-ից՝ 35-ը, Ղաղ-Մաղարայի 1200-ից՝ 3-ը, Գարակեոլի 3000-ից՝ 3-ը, Զառայի 6000-ից՝ 18-ը, Տիվրիկի 6500-ից՝ 43-ը, Թոգաթի 2400-ից՝ 2-ը, իսկ Բինկյանի 2300-ից՝ ոչ մեկը:

Գաբիկեան Կ., Եղեռնապատում Փոքուն Հայոց և նորին մեծի մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ, Պոսթըն, 1924, էջ 104, 115, 400-402: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1919 — 1920 թթ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1919-1920 թթ. սկսվում է մի նոր շրջան: Դաշնակից պետությունների կողմից նվաճված Կիլիկիա է մեկնում ցեղասպանությունից փրկված 101000 հայ, որոնցից 50000-ը՝ Հալեպից:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 310: Հմմտ. «Կոչնակ», 1919, N 20, էջ 639: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1919 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1919 թ. ամռանը Հալեպում դեռևս պատսպարվում էր 18000-20000 հայ գաղթական: Ըստ Բերիո թեմի առաջնորդական փոխանորդ Հարություն քահանա Եսայանի տեղեկագրի՝ Կիլիկիո երկրորդ պարպումի նախօրյակին՝ 1921 թ. սեպտ. 26-ին, Հալեպում կար 21600 հայ, որից 6100-ը` կաթողիկե, 400-ը՝ ավետարանական:

«Կոչնակ», 1919, N 32, էջ 1033: Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 310: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1921 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1921 թ. նոյեմբերի 4-ին ֆրանսիացիները Կիլիկիան հանձնում են թուրքերին: Ֆրանսիական իշխանության՝ դեպի Սիրիա նահանջի հետևանքով ոչ միայն Կիլիկիայի և Հյուսիսային Միջագետքի հայությունը, այլև Անատոլիայի և Արևմտյան Հայաստանի բոլոր քաղաքներից և գյուղերից ողջ մնացած հայերը ստիպված նախընտրում են ֆրանսիական հովանին և 1921-1925 թթ. հետզհետե գաղթում դեպի Սիրիա: Նրանց մեծ մասը Հալեպ է հասնում մերկ, հիվանդ և սոված: Գաղթում են նաև Կիլիկիո մեջ վերահաստատված բոլոր գաղթականները:

Գապպէնճեան Գ., Սուրիա, «Տաթեւ», 1926, էջ 276: Իշխանեան Ն., Ամփոփ տեղեկագիր Հայ կարմիր խաչի Հալէպի մասնաճիւղի քառամեայ գործունէութեան, «Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1924, էջ 276: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1921 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1921 թ. աշնանը «Մարտինէն փախչելով Հալէպ հասեր են տիգրանակերտցի եւ խարբերդցի տասը կիներ»: Նույն թվականի սեպտեմբերին հասնում են զեյթունցի գաղթականները և տեղավորվում Բասիթայի շրջանում:

«Հայաստանի կոչնակ», 1921, N 47, էջ 1438: Նորաշխարհյան Լ., Զեյթունը 1914-1921 թթ., Երևան, 1984, էջ 271: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հայերը Հալեպում, Երևան, 2013, էջ 17:

1922 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1922 թ. տարբեր քարավաններով հասնում են մարաշցի գաղթականները: Գարնանը սասունցի չորս պատանիներ հաստատվում են Հալեպում, որոնք, «...քիւրտ աղաներուն մօտ ծառայութիւն ընելով», փրկվել էին: Ամռան սկզբին Այնթապից հասնում է 7000 հոգի, իսկ սեպտեմբերին 1100 որբեր փոխադրվում են Խարբերդից:

«Հայաստանի կոչնակ», 1922, N 13, էջ 442: Տե՛ս նաև «Հայաստանի կոչնակ», 1922, N 15, էջ 508; N 16, էջ 537; N 27, էջ 901: Այվազեան Գրիգոր եպիսկոպոս, Յուշերս ծառայութեան ճանապարհէս (հրատարակության վայրը և թիվը` անհայտ), էջ 34-35: «Հայաստանի կոչնակ», 1922, N 17, էջ 570; N 27, էջ 899; N 34, էջ 1120; N 42, էջ 1373: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1922 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1922 թ. Հալեպում կար կյուրինցի 602 գաղթական:

Մինասեան Պ., Պատմագիրք Կիւրինի, Պէյրութ, 1974, էջ 777: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1922 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1922 թ. փետրվարի 21-ին հիշվում է 13600 գաղթական. «...տեղի պակասութիւնը շուարեցուցած է ամէն ոք. մանկապարտէզները եւ ծաղկոցները լեցուած են»:

«Հայաստանի կոչնակ», 1922, N 14, էջ 474: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1922 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. Սահակ կաթողիկոսը 1922 թ. օգոստոսի 10-ին հայտնում է, որ Հալեպում գտնվող գաղթականների թիվը հասնում է 50000-ի, որից 10000-ը՝ այնթապցի, 6000-ը՝ մարաշցի, 4800-ը՝ քիլիսցի, 1057-ը՝ խարբերդցի, 1250-ը՝ եդեսիացի:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 311: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1923 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1923 թ. հունվարից մինչև մայիս տեղի է ունենում Եդեսիայի և Կարմուջի հայության զանգվածային գաղթը դեպի Հալեպ:

Սահակեան Ա., Դիւցազնական Ուրֆան և իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955, էջ 1248: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1923 — 1924 թթ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1923-1924 թթ. Հալեպում և մերձակա գյուղերում կային 13000 հին, 37135 նոր գաղթականներ և 1500 որբեր:

Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 169: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1924 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. ըստ Սահակ կաթողիկոսի՝ 1924 թ. մայիսի 29-ին ներկայացրած ցուցակի՝ Հալեպում էին հաստատվել 36167 հայ գաղթականներ հետևյալ բնակավայրերից. Այնթապից՝ 9475, Մարաշից՝ 7000, Խարբերդից՝ 4500, Քիլիսից՝ 3000, Սասունից՝ 1775, Եդեսիայից՝ 1000, Տիգրանակերտից՝ 785, Մալաթիայից՝ 750, Բալուից՝ 750, Կյուրինից՝ 700, Արաբկիրից՝ 560, Զեյթունից՝ 500, Սեբաստիայից՝ 435, Բիրեջիկից՝ 390, Կեսարիայից՝ 362, Ճիպինից՝ 350, Քղիից՝ 315, Բուրսայից՝ 300, Կարինից՝ 300, Մարզվանից՝ 300, Տուրուբերանից՝ 300, Գոնիայից՝ 250, Չմշկածագից՝ 250, Չարսանջակից՝ 250, Ադիամանից՝ 225, Հայնեից՝ 200, Բեհեսնիից՝ 195, Ակնից՝ 170, Աշոտից՝ 150, Տիվրիկից՝ 150, Երզնկայից՝ 105, Ամասիայից՝ 100, Էվերեկից՝ 100, Սղերդից՝ 70, Նիկոմեդիայից՝ 60, Յոզղաթից՝ 45:

Ազատեան Լ., Հայ որբերը Մեծ եղեռնի, Լոս Անճելըս, 1995, էջ 99: Հմմտ. 1923 թ. Միջգավառային միության անցկացրած մարդահամարի տվյալների հետ («Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1925, էջ 319): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 17:

1924 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1924 թ. Հալեպում կար 48000 հայ գաղթական:

Աբրահամյան Ա., Համառոտ ուրվագիծ հայ գաղթավայրերի պատմության, հ. Բ, Երևան, 1967, էջ 21: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1924 թ. Եդեսիայից Հալեպ է հասնում 30 հայ ընտանիք:

«Հայաստանի կոչնակ», 1924, N 14, էջ 440: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

1927 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1927 թ. հասնում է արաբկիրցի 35 հայ գաղթական (մեծ մասը՝ կանայք):

«Արեւ», 7 նոյեմբեր, 1927, էջ 2: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

1929 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1929 թ. ամռանը սաստկանում են ճնշումները Խարբերդի, Բալուի, Տիգրանակերտի գավառներում մնացած հայերի հանդեպ: Հայ գյուղացիներին հրահանգվում է թողնել իրենց հողերն ու տները և տեղափոխվել քաղաքներ: Գյուղացիների մեծ մասը, չդիմանալով ճնշումներին, նախընտրում է տեղափոխվել Սիրիա: Բազմաթիվ տանջանքներով նույն թվականի ձմռանը սիրիական և թուրքական սահմանում հավաքվում են մոտ 3600 գաղթականներ, որոնք, երկու խմբերի բաժանվելով, անցնում են սահմանը: Տիգրանակերտի գյուղերից եկած մոտ 2400 հայ տեղափոխվում է Քամըշլի, իսկ Խարբերդի և Բալուի գյուղերից եկածները՝ Հալեպ, որոնք 280 ընտանիք էին (306 տղամարդ և 440 կին, 30 ամուրի, 51 միայնակ կին, 110 տղա և 127 աղջիկ՝ 5-15 տարեկան, 111 տղա և 90 աղջիկ՝ 15 տարեկանից բարձր):

Hermann Goltz, Klaus E. Göltz, Rescued Armenian Treasures from Cilicia, Antelias, 2000, pp. 163-164. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

1938 թ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1938 թ. հուլիսի 5-ին թուրքական բանակը մտնում է Ալեքսանդրետի սանջակ և այն կցում Թուրքիային: Հուլիսի 17-22-ը տեղի հայությունը զանգվածաբար գաղթում է դեպի Սիրիա և Լիբանան: Հալեպում է հանգրվանում Քըրըք-Խանի, Րիհանիեի, Հայաշենի, Աբդալ-Հույուգի և դաշտային շրջանի ժողովուրդը՝ մոտ 3000 անձ: Սա զանգվածային վերջին գաղթն էր դեպի Հալեպ:

«Հասկ», 1939, N 7-8, էջ 124; N 9-10, էջ 138; N 7-8, էջ 125: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

1946 — 1947 թթ․

ՀԱՅԵՐԸ ՀԱԼԵՊՈՒՄ. 1946-1947 թվականներին մեծ ներգաղթ է սկսվում Հալեպից դեպի Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն: 1964-1966 թվականներին ներգաղթում է 2500 մարդ:

Բադալյան Ա., Սիրիայի հայ համայնքը 1960-ական թթ.-1970-ականների սկզբներին, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2009, N 2, էջ 221: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

Բնակչություն
1600 թ․

Հալեպի բնակչության ազգային կազմի վերաբերյալ ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում Գուլիելմուս Բիդուլֆուսը, ըստ որի՝ 1600 թ. «Հալեպում ապրում են թուրքեր, մավրեր, արաբներ, հրեաներ, հույներ, հայեր, ջուլֆայեցիներ, նեստորականներ և մի քանի այլ ազգությունների ներկայացուցիչներ»:

Ջուլֆայեցիներ ասելով` Բիդուլֆուսը նկատի ունի ջուղայեցի հայերին. «Ջուլֆայեցիները քրիստոնյաներ են, որոնք բնակվում են Պարսկաստանի սահմանագլխին՝ Միջագետքի և Պարսկաստանի միջակայքում գտնվող մի վայրում, որ կոչվում է Ջուլֆա» (A Collection of Voyages and Travels, vol. 1, London, MDCCXLV (1745), pp. 788, 803): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 25-26:

1745 թ․

1745 թ. բնակվում էին 200000 մահմեդականներ, 5000 հրեաներ և 30000 քրիստոնյաներ:

Dr. Russel’s Description of Aleppo and the Adjacent Parts, , vol. 13, London, 1760, p. 75. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:

1769 թ․

1769 թ. քաղաքի Ջդեյդե թաղամասում ապրում էին արևելյան ծեսին պատկանող 20000 քրիստոնյաներ՝ հույներ, հայեր, մարոնիներ, ասորիներ, ղպտիներ, վրացիներ և քաղդեացիներ:

Giovanni Battista Boetti, 1743/1794: che sotto il nome di profeta Mansur conquistò l'Armenia, il Kurdistan, la Georgia e la Circassia e vi regnò sei anni quale sovrano assoluto, Milano, 1989, p. 56. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:

17 դ․

Հալեպի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ վիճակագրական տվյալները հայտնի են՝ սկսած ԺԷ դարից, որոնց համադրումը հնարավորություն է ընձեռում արձանագրելու, որ մասնավորապես ԺԹ դարի վերջերից սկսած՝ հալեպաբնակ հայերի թվաքանակն աճել է գլխավորապես Համիդյան ջարդերից և Մեծ եղեռնից մազապուրծ հայերի հաշվին:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:

Կառուցապատում
1616 թ․

1616 թ. Հալեպ այցելած Սիմեոն Լեհացին նշել է. «Քաղաքը պարսպապատ է՝ աշտարակներով ու ամրոցներով, ունի տասը դուռ..., ունի հույժ ամրապինդ ամրոց անտաշ քարից... և շուրջը՝ խանդակ..., իսկ մեծ և խոր խանդակի մեջ ջուր կար: Եվ ինչ տեսակ գազան ուզես՝ այնտեղ կտեսնես»:

Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, Երևան, 1997, էջ 183: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 7-8:

18 դ․

Նկարագրական այլ մանրամասներ է հաղորդում ճանապարհորդ Ռիչարդ Պոքոքեն, որը, ԺԸ դարի կեսերին այցելելով Հալեպ, գրում է, որ պարսպապատ քաղաքը հիմնվել է 2-3 բլուրների և մասամբ տափարակ վայրի վրա, իսկ հյուսիսում գտնվող և արհեստականորեն բարձրացված բլուրներից մեկի վրա էլ տարածվում է Հալեպի բերդը: Այնուհետև հավելում է, որ հրեաները և քրիստոնյաներն ապրում են քաղաքի մի, ֆրանկները՝ մեկ ուրիշ հատվածում, իսկ տները կառուցվել են իրար գլխի այնպես, որ կարելի է տանիքներով անցնել տնից տուն:

Jhon Pinkerton, A General Collection of the Best and Most Interesting Voyages and Travels in all Parts of the World, vol. 10, London, 1811, pp. 526-527. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 8:

1868 թ․

1868 թ. ականատեսը Հալեպի կառուցապատման առնչությամբ նշում է, որ մրգատու ծառերով և պարտեզներով շրջապատված քաղաքը կառուցվել է հովտում գտնվող փոքր բլրակների ստորոտում. «...թէպէտ բուն քաղաքին շրջապատը պարսպապատ է, ինչպէս ցարդ կը տեսնուի, այլ գրեթէ քաղաքին մէկ մասը դուրս ելած է, ինչպէս որ բնակիչք տեղւոյն ներսի և դուրսի քաղաք կ’անուանէն: Քաղաքը բնականապէս եօթը դուռ ունի, որոնց այլ և այլ անուններ կ’ուտան տեղւոյն ժողովուրդը: Յետին ժամանակը քանի մը դռներ եւս բացուեր է: Պարսպին անկիւնները կանգնած աշտարակները քաղաքին շքեղութիւն մը կուտան, բայց այժմ շատ տեղերը շինութեան և նորոգութեան կարօտութիւն ունի: Թէ՛ պարսպին և թէ՛ դռներուն վրայ արաբացի արձանագրութիւններ եւ ուրիշ քանդակուած զարդեր կը տեսնուին: Այժմ պարիսպը աւելի արժէք մի չունենալուն համար գրեթէ քաղաքին մէջ ընկղմած է, տուներուն յաճախութենէ, ասոր նման է Գահիրէ քաղաքը: Քաղաքին դռները օրինաց համեմատ գիշերները կը փակուին, այլ պահապանք կը հսկեն միշտ, դուրսի քաղաք կոչուած տեղը դարձեալ կից է նոյն քաղաքին, մեծ մասամբ բնակարան քրիստոնէից և տեղի եկեղեցեաց և առաջնորդարանաց, ասոր մօտ է քրիստոնէից գերեզմանատունը: Ընդհանրապէս Բերիա մեծամեծ եւ երեւելի շինուածներ ունի թէ՛ նոր և թէ՛ հին առհասարակ քարուկիր..., մեծ և ընդարձակ են շուկաները և վաճառատեղիքը հոյակապ քարուկիր շինուածներով և յարդարուն ճամբաներով, կարաւանատունք և իջեւանատեղիք բազմաթիւ են, ուր կը նստին երեւելի վաճառականներ: Առաջին կարգի է ջուխաճիներուն շուկան Սուգ Ալճէտիտ անուանեալ: Հասարակաց դիւրութեան համար իւրաքանչիւր վաճառքներուն յատկացեալ վաճառատեղի որոշուած է, փողոցները յարդարուն և սալայատակ, միշտ մաքուր: Քաղաքը թաղերու բաժնւած ըլլալով, իւրաքանչիւրը դուռ և գիշերապահ ունի, Գահիրէի թաղերը ասոր յար և նման է, բայց այս սովորութիւնը խափանուած է այժմ»: Քաղաքի կառույցների մեջ «...երևելի է բերդը իւր հնութեամբը քաղաքին յարեւելեան կողմը, բարձրաւանդակ քարաբլրի մի վերայ, կրկնապարսպով ամրացեալ, և շրջապատ յատակը խոր և լայն խրամներ (խանտէք) փորուած է, միայն դուռ մի ունի, որուն վերայ հին Արաբացի արձանագրութիւններ կը տեսնուի, բերդին բոլորտիքը վերի ծայրէն մինչեւ խրամները զառիթափ ուչուրում, և միանգամայն սալայատակօք յարդարուած ըլլալով անհնար է մէկու մը ելլալ կամ իջնալ...: Ունի ստորերկրեայ տեղի իբր դարան, բայց վար իջնելը կարի երկիւղալի է, ներքին օդը ապականուած ըլլալուն: Այս բերդին մէջ է հնութեանց թանգարանը, ուր կը պահուին հին և նոր զէնքերն, որ դարերէ ի վեր անկորուստ մնացեր են, զոր օրինակ՝ վահան, նետ և աղեղն, նիզակ և տէգ պէսպէս, սաղաւարտ, զրահ...»:

Տէր-Յովհաննէսեանց Ա., Կարճ ճանապարհորդութիւն յԱսորիս, «Սիօն», 1868, էջ 211-212: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 8:

Մեկ այլ ականատես էլ հավելել է. «Միջնաբերդը վեր է խոյանում արհեստական մի գորշ բլրի վրա, որտեղ բուսականության ոչ մի նշույլ չկա: Միայն բարձրանալուց հետո է, որ պարսպապատերի ներսում խոտ է երևում: Քաղաքի խիստ հարթ տեղանքն ավելի ցայտուն է դարձնում միջնաբերդի մերկությունը: Բացի սրանից՝ այն նաև հսկայական բարձրություն ունի: Պարսպապատից ներքև նրա կողմնային թեք հատվածները մինչև խանդակը երեսապատված են քարով: Նրա կամուրջը կառուցված է մեծ, անմշակ քարերով, իսկ փլուզվող պարիսպը՝ կոպտատաշ ժայռի վիթխարի բեկորներով: Այս միջնաբերդը չափազանց ամրակուռ է և հզոր, ինչպես և սիրիական այն բոլոր միջնաբերդերը, որոնք կանգնեցվել են արհեստական բարձունքների վրա...: Հոմսի և Հալեպի նման վայրերում, ուր բնական բարձունքների պակասն այնքան խիստ է զգացվում, ստիպված արհեստական բլուրներ էին ստեղծում, և քանի որ դրանք այսպես թե այնպես պետք է ստեղծվեին, ապա դրանք ստեղծվում և վեր էին խոյանում ամենևին էլ ոչ աննշան բարձրությամբ..., գրավիչ էր այն համայնապատկերը, որ բացվում էր պարսպի վերևից, որտեղից երևում էր հարթ, սպիտակ քաղաքն իր՝ այստեղ ու այնտեղ ցիրուցան մինարեներով և եզրամասերին տարածվող սակավաթիվ մրգատու այգիներով»:

Hector Dinning, Nile to Aleppo, London, 1920, pp. 175-177. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 8-9:

19 դ․

Թաղամասեր. ԺԹ դարում քաղաքի քրիստոնյա բնակչության «...մեծ մասը Հարթ-Էլ-Սալիպ՝ Խաչի թաղ կոչուած տեղը կը բնակին, իսկ ոմանք ներսի քաղաքը, որոնք առհասարակ ասոնք են՝ Հայք, Պապական Հայք, Յոյնք, Պապական Յոյնք, Պապական Ասորիք և Մարոնիտք, որոնց ամեն մէկուն առանձին եկեղեցի, դպրոց, առաջնորդարան և եպիսկոպոս առաջնորդ կայ, իսկ ֆրանչիսկեան կրօնաւորք, Քաբուչին և Լազարեան Քորք-Շիպէնի կոչուած խանը կը նստին, իրենց ձեռքը արդի ունեցած եկեղեցիներէն զատ յիշեալ տեղւոյն մօտ կը կառուցանեն եկեղեցի մի հոյակապ չափազանց բարձր գոթացի ճարտարապետութեամբ, բայց տակաւին կայ, մնայ անկատար»:

Տէր-Յովհաննէսեանց Ա., Կարճ ճանապարհորդութիւն յԱսորիս, «Սիօն», 1868, էջ 212: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 9:

Թաղամասեր. Ի դարի սկզբին քաղաքն ընդարձակվում է: Կառուցվում են նոր թաղամասեր: Հարավային մասում տարածված հին քաղաքում բնակվում են իսլամ արաբներ, իսկ հյուսիսային և արևմտյան կողմերում տարածվող նոր քաղաքամասը, որը բաղկացած էր «Համիտիէ, Սիւլէյմանիէ, Ազիզիէ, Ճէմիլիէ, Պոսթան-Գլէպ, և Ճտէյտէ ու Սալիպէ թաղերէն», քրիստոնեաբնակ էր: Այստեղ են կառուցված քրիստոնյաների բոլոր եկեղեցիները և դպրոցները:

Գապպէնճեան Գ., Սուրիա, «Տաթեւ», 1926, էջ 298-299: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 9:

2011 թ․

Թաղամասեր. 2011 թ. դրությամբ հայերը հիմնականում բնակվում են Միդանի (Նորգյուղ), Սլեյմանիեի, Ազիզիեի և Շեխ-Թահայի շրջաններում:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10:

1616 թ․

Տներ. 1616 թ. նշվել է, որ քաղաքի հայ վաճառականների «...տները... թանկագին են, տաշած և կոփած, բարձր ու մեծ, Ամիթի տների նման...»:

Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, Երևան, 1997, էջ 182: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10:

Տներ. Ի դարի սկզբին Հալեպ այցելած Հեկտոր Դիննինգին հիացրել են քարե հատակ և փեղկավոր պատուհաններ ունեցող հին տները. «Այստեղ յուրաքանչյուր տուն ունի հիանալի ճաղաշարով և ապակյա փեղկավոր պատուհաններով պատշգամբ: Դուք չեք կարող պատկերացնել, թե ապակյա փեղկավոր պատուհաններով փողոցը հարմարավետության ինչ տպավորություն է թողնում: ... Սակայն եռանկյունաձև, ուղղանկյունաձև և ութանիստ պատուհանափեղկերով հարուստ փողոցի ամբողջական տպավորությունն է, որ գերում է մարդուն...: Փեղկավոր պատուհաններ ունեցող տներով այս փողոցները ցերեկը գեղեցիկ են, բայց շատ ավելի հաճելի տեսք ունեն գիշերը...»:

Hector Dinning, Nile to Aleppo, London, 1920, pp. 170-171, 181. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 10:

Զբաղմունք
1563 թ․

Առնվազն վաղ միջնադարից վաճառաշահ Հալեպն իրեն է ձգել նաև հայ վաճառականներին, որոնց վերաբերյալ մեզ հանդիպած առաջին տեղեկությունը 1563 թ.-ից է. «...ես՝ Կեսար Ֆրեդերիկս, լինելով Վենետիկում և մեծ ցանկություն ունենալով տեսնել աշխարհի արևելյան կողմերը, ճանապարհորդություն կատարեցի դեպի Հալեպ, որտեղ ծանոթացա հայաստանցի վաճառականների հետ...»: 1600, 1602, 1611 թթ. հիշվում են ջուղայեցի, իսկ 1616 թ.՝ նրանց հետ նաև ամիդցի վաճառականները: Հալեպի հայ վաճառականները շրջում էին աշխարհով մեկ, հասնում Հնդկաստան, Բաղդադ, Սպահան, Հաբեշիստան, Եվրոպա, մինչև իսկ Հյուսիսային Արցախի Կրզեն գյուղ, որը նշանավոր էր մետաքսաթելով:

Hakluytus Posthumus or Purchas his Pilgrimes, by Samuel Purchas, vol. X, Glasgow, MCMV (1905), p. 88. A Collection of Voyages and Travels, vol. 1, London, MDCCXLV (1745), p. 803. Ըստ հեղինակի՝ ջուղայեցիները «վաճառքի նպատակով մետաքս են բերում Հալեպ և ազնիվ են առևտրի մեջ»: Կարապետյան Մ., Հռոմի հայ գաղթօջախի պատմությունից, «ՊԲՀ», 1998, N 1-2, էջ 174: Ժամանակագրութիւն Գրիգոր վարդապետ Կամախեցւոյ կամ Դարանաղցւոյ, Երուսաղէմ, 1915, էջ 326, 328: Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, Երևան, 1997, էջ 182-183: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 508-509: «Ի թվին հայոց ՌՃԼԲ, փետրվար ամսոյ Բ աւուրն, ես բաղեշեցի մահտեսի Շահմուրատս գնացի ի թագաւորանիստ քաղաքն Վէրսալիայ, տեսայ... Հալապցի Ղազարոսի որդի Ջուզէփն...» (Կարապետյան Մ., նշվ. հոդվ., էջ 176): Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 59: Ի դեպ, մինչև 1988 թ. հայաբնակ Կրզեն գյուղի գերեզմանոցում գտնվում էր հալեպցի խոջա Ավդուլքարիմին պատկանող 1672 թ. տապանաքարը (Կարապետյան Ս., Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 297): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 47:

Հալեպահայերը մեծ դեր են խաղում նաև Հալեպի արհեստագործության զարգացման ոլորտում:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 47:

17 դ․

ԺԷ դարում հայերի հիմնական զբաղմունքներից էին մուշտակագործությունը, դերձակությունը և ոսկերչությունը:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 47: Տե՛ս Հոգետան արձ. N 5 (էջ 174), Ազիզիեի գերեզմանատան արձ. N 61 (էջ 184), N 73 (էջ 186), N 86 (էջ 187), N 95 (էջ 187): Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 40 (էջ 113):

1755 թ․

Հալեպաբնակ հացագործ սասունցիների մասին մեզ հայտնի առաջին տեղեկությունը վերաբերում է 1755 թ.:

Սեմերճեան Է., Ուսումնասիրական փորձ մը` հայ ընկերային կեանքի պատմութեան կառուցման համար իսլամական աղբիւրներու օգտագործման առնչութեամբ, «Տաթեւ. հայագիտական տարեգիրք», Հալէպ, 2008, էջ 280: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 47:

18 դ․

ԺԸ դարի առաջին կեսին անգլիացի բժիշկ Ալեքսանդր Ռասսելը հայերի մասին հետաքրքիր տեղեկություն է հաղորդում. «Կախաղանը մարդասպանների նկատմամբ կիրառվող սովորական պատժաձևն է...: ...Դահճի դերում սովորաբար հանդես են գալիս հայ քրիստոնյաները, սակայն հաճախ, երբ զինվորները քայլում են դեպի մահապատժի վայր, պատահականորեն իրենց հանդիպած հրեաներին կամ քրիստոնյաներին ստիպում են կատարել այդ գործը՝ նրանցից դրամ շորթելու նպատակով: Թեև գլխատումը մահապատժի շատ տարածված միջոց է թուրքերի մոտ, Հալեպում այն իրագործվում է շատ անշնորհք ձևով, քանի որ դահիճները հիմնականում անփորձ են լինում»:

Alex. Russell, The Natural History of Aleppo, vol. 1, London, 1794, p. 333. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 47:

18 թ․

ԺԸ դարում հայերը զբաղվում էին ոսկերչությամբ, սպասարկությամբ, դերձակությամբ, մոմագործությամբ, քարտաշությամբ, մուշտակագործությամբ, գոտիագործությամբ, կաշեգործությամբ, կտավագործությամբ, սադափագործությամբ, ժամագործությամբ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, 47: Տե՛ս Ազիզիեի գերեզմանատան արձ. N 100, 109 (էջ 188), N 114, 123 (էջ 189), N 128, 137 (էջ 190), N 145, 148 (էջ 191), N 163 (էջ 192), N 171 (էջ 193), N 183 (էջ 193-194), N 185, 186, 191, 192 (էջ 194), N 241 (էջ 198): Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 44 (էջ 116), N 64, 65 (էջ 126): Մի քանիսի մասին էլ տե՛ս բնակելի տների արձ. N 2 (էջ 592): Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 699:

1844 թ․

1844 թ. Հալեպում գտնվող արաբկիրցիներից 104-ը բեռնակիր էին, 31-ը՝ դերձակ, 27-ը՝ սպասավոր, 21-ը՝ իջևանատան գործավոր, 9-ը՝ գարու վաճառական, իսկ քաղաքի 59 ոսկերիչներից 34-ը՝ տեղաբնակ հայ, մեծ մասամբ՝ արաբկիրցի: Նույն թվականին պանդուխտ 154 սասունցիներից 39-ը բեռնակիր էին, իսկ 111-ը՝ հացագործ: 1897 թ. Հալեպ «քաղաքի... հայերը գրեթէ մեծաւ մասամբ վաճառականութեամբ կ’զբաղին...: Հայոց միւս մասն ալ կ’զբաղին զանազան արհեստներով...: Եւրոպական դերձակ և կօշկակարներու երևելիները հայոցմէ են...»:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 47-48: Մեզ հայտնի դերձակներից է Հակոբը, որի որդին մահացել է 1827 թ. (տե՛ս Ազիզիեի գերեզմանատան արձ. N 291 (էջ 201): Մեզ հայտնի ոսկերիչներից է 1878-1887 թթ. Բերիո թեմի ազգային գավառական ընդհանուր ժողովի երեսփոխան Աբրահամ Սայեղը (տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 104 (էջ 139): Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 198:

1898 թ․

Կարևոր ճյուղերից էր գորգագործությունը: 1898 թ. Կարապետ Քեհեայանը Հալեպում հիմնում է գորգագործական արհեստանոց, որը 1912 թ. վերածվում է խոշոր ձեռնարկության: 1900-ականներին քաղաքի բազմաթիվ խաներում աշխատում էին հայ հանձնակատարներ և առևտրականներ: Հայերին էին վստահվում նաև խաների պահպանությունը, ինչպես նաև դրամատների և հյուպատոսարանների ծառայությունը:

Միքայելյան Վ., Հայ գաղթաշխարհի պատմություն, հ. 2, Երևան, 2003, էջ 323: 1905 թ. տարբեր շրջաններից Հալեպ եկած պանդուխտ 320 հայերը զբաղվում էին ծառայությամբ (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 894), իսկ 1906 թ. պանդուխտ չմշկածագցիները՝ նաև խոհարարությամբ (Սեւեան Ա., Հալէպի հայ գաղութին անցեալն ու ներկան, «Արեւելեան մամուլ», 1906, N 25, էջ 614): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 48:

19 — 20 դդ․

ԺԹ դարից մինչև Ի դարի սկիզբը հալեպահայերը զբաղվում էին նաև գրչագործությամբ (փորագրությամբ), կտավագործությամբ, մուշտակագործությամբ, սվինագործությամբ, մոմագործությամբ, ժամագործությամբ, դեղագործությամբ, հացագործությամբ և բժշկությամբ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 48: Տե՛ս Ազիզիեի գերեզմանատան արձ. N 253 (էջ 199), N 256 (էջ 199), N 263 (էջ 261), N 293 (էջ 201): Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 75 (էջ 130), N 94 (էջ 137): Տե՛ս Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արձ. N 61 (էջ 81), N 71 (էջ 83): Տե՛ս Շեխ-Մագսուդի առաքելական գերեզմանատան արձ. N 15 (էջ 216), N 20 (էջ 217-218), ավետարանական գերեզմանատան արձ. N 1 (էջ 526), և Էմմանուել եկեղեցու արձ. N 3 (էջ 558): Փիրանեան Տ., Սուրիահայ վաճառականը երէկ և այսօր, «Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1924, էջ 215: Տե՛ս նաև Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 894: 1906 թ. նշվել է, որ փռապանությամբ, հացագործությամբ և ջրաղացպանությամբ զբաղվող սասունցիները չնչին խնայողությամբ և հյուծված էին վերադառնում իրենց ընտանիքների մոտ, քանի որ նախ փռերի վատառողջ մթնոլորտում ձեռք բերած առողջական խնդիրների պատճառով համաճարակների ժամանակ բազմաթիվ զոհեր էին տալիս, ապա նյութապես իրար դեմ մրցելով՝ վնասում էին միմյանց և լցնում վաշխառուների քսակները, իսկ իրենց մնացած լումաները վատնում խաղատներում ու գինետներում: Ի վերջո պարտավորվում էին չնչին խնայողությամբ հալումաշ վերադառնալ ծննդավայր (Սեւեան Ա., Հալէպի հայ գաղութին անցեալն ու ներկան, «Արեւելեան մամուլ», 1906, N 25, էջ 614):

Առաջին աշխարհամարտի ավարտին Հալեպում հանգրվանած հայերը հայտնվել էին նյութական դժվարությունների մեջ, որից ազատվելու միակ ելքն աշխատանքն էր: Այդ իսկ պատճառով էլ 1920-ական թթ. գաղթական հայ կանայք սկսում են զբաղվել ասեղնագործությամբ՝ ստեղծելով Սեբաստիայի, Մարաշի, Այնթապի, Քիլիսի, Ուրֆայի, Վանի ասեղնագործական դպրոցներին բնորոշ աշխատանքներ, որոնք էլ եվրոպացի միսիոներներն արտահանում էին Եվրոպա:

Սամուէլեան Վ., Հայ անցեալը լուսանկարներով, Երևան, 2007, էջ 45-47, 178: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 48:

1921 թ․

1921 թ. վերջերին բացվում է Կիլիկյան որբանոց-արհեստանոցը, որը 1922 թ. տալիս է 50, իսկ 1923 թ.՝ 91 շրջանավարտ (31 կոշկակար, 17 դերձակ, 4 երկաթագործ, 4 վարորդ, 19 ատաղձագործ, 4 կահագործ, 8 մեքենագործ, 2 փորագրիչ, 1 քանդակագործ, 1 խաղախորդ):

«Հայաստանի կոչնակ», 1924, N 19, էջ 599: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 48:

1925 թ․

1925 թ. տվյալների համաձայն՝ հայ գաղթականներն ըստ զբաղմունքի բաժանվում էին հետևյալ խմբերի. «...32 բժիշկ, 15 դեղագործ, 85 ատամնաբոյժ, 10 փաստաբան, 60 երկրաչափ և մեքենագէտ, 21 քահանայ ու կրօնական, 250 կրթական պաշտօնեայ, 50 կառավարատան, դրամատան, վաճառատան և այլ պաշտօնեաներ, 250 դրամափոխ, 600 խանութպան, 160 մսավաճառ, 50 ոսկերիչ, 300 դերձակ, 650 կօշկակար, 450 հիւսն, 300 երկաթագործ, 150 թիթեղագործ ու ձուլիչ, 1500 որմնադիր, 850 ոստայնանկ, 350 կառապան և շօֆէօր, 8000 ասեղնագործ և գորգագործ, 6000 բանւոր, բեռնակիր, սպասաւոր ևն...: Ասոնցմէ զատ կան նաև 2500-3000 կիներ, որոնք կ’զբաղին Ամերիկայէն ու Եւրոպայէն եկած հին հագուստներ մաքրելու և նորոգելու գործով»:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 48-49: Տե՛ս Շեխ-Մագսուդի առաքելական գերեզմանատան N 17 (էջ 216-217), N 72 (էջ 228), N 113 (էջ 235), N 364 (էջ 282), N 406 (էջ 290-292), N 408 (էջ 292), N 462 (էջ 303), N 828 (էջ 375), N 844 (էջ 378), N 925 (էջ 394), N 928 (էջ 394), N 1004 (էջ 409), N 1048 (էջ 418), N 1149 (էջ 436), N 1184 (էջ 442), N 1204 (էջ 446), ավետարանական գերեզմանատան N 4 (էջ 526), N 31 (էջ 532), N 37 (էջ 533), N 56 (էջ 538), N 59 (էջ 538), N 66 (էջ 539), N 101 (էջ 546) և կաթողիկե գերեզմանատան N 19 (էջ 552-553) արձանագրությունները: Պապիկեան Ճ., Սուրիա և հայութիւն, «Արեւ», 26 օգոստոս, 1925, էջ 2:

Առաջին աշխարհամարտից հետո Հալեպում հաստատված հայերը զբաղվում էին նաև նկարչությամբ, զինվորականությամբ, մանկաբարձությամբ, վարսավիրությամբ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 49: Տե՛ս Շեխ-Մագսուդի առաքելական գերեզմանատան արձ. N 290 (էջ 266-267), N 406 (էջ 290), N 930 (էջ 395), N 1585 (էջ 517), ավետարանական գերեզմանատան արձ. N 85 (էջ 543), N 98 (էջ 545-546):

1930 թ․

1930 թ. քաղաքում կային մարաշցի «...200 ջուլհակ, 40 կօշկակար, 20 դերձակ, 10 հիւսն, 40 որմնադիր, 10 մեքենագործ, 15 ինքնաշարժի վարիչ, 40 նպարավաճառ, 15 պղնձագործ, 10 թիթեղագործ, 20 հացագործ, 15 լումայափոխ, իսկ մնացեալներ՝ գործաւորներ են: Շուրջ 500 կիներ և աղջիկներ կը զբաղին ասեղնագործութեամբ և գորգագործութեամբ»:

Գալուստեան Գ., Մարաշ, Նիւ Եորք, 1934 (վրհտ. 1988), էջ 842: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 49:

1945 թ․

1945 թ. հայերի 75%-ը զբաղվում էր դերձակությամբ, կոշկակարությամբ, շինարարությամբ, մեխանիկությամբ, փականագործությամբ և բժշկությամբ, իսկ 25%-ը՝ առևտրով, շատ քիչ տոկոս էին կազմում հողագործները և մտավորականները:

Բադալյան Ա., Սփյուռքահայ համայնքների ընդհանուր պատկերը 1945 թ., «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2010, N 1, էջ 149: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 49:

1964 թ․

1964 թ. դրությամբ հայերը մեխանիկներ, էլեկտրիկներ, զոդողներ, դերձակներ, ձուլագործներ, կոշկակարներ, ոսկերիչներ, վարորդներ և պետական ծառայողներ էին:

Բադալյան Ա., Հալեպի հայ համայնքը 1964-1985 թթ., «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2009, N 1, էջ 112: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 49:

Նկարագրություն
20 դ․

Ի դարի սկզբին Հալեպ ժամանած ճանապարհորդ Հեկտոր Դիննինգը, նկարագրելով քաղաքը, գրել է. «Եթե Հալեպին նայեք որևէ բարձունքից, ինչն ամենևին էլ հեշտ գործ չէ, քանի որ նրա ողջ տարածքը չափազանց հարթ է, ապա բնական գեղեցկություն շատ չեք տեսնի...: Ոչինչ չի երևում, բացի տների տանիքների հարթ միօրինակությունից և նրանց մեջ մի տեսակ անհարմար ձևով վեր խոյացող միջնաբերդից, որն ասես մերկ կղզյակ լինի այս միօրինակության մեջ: Շուրջն ամենուրեք միայն անապատ է: Սա է ամբողջը՝ չհաշված անապատի պռնկին տարածվող մրգատու աղքատիկ այգիները»:

Hector Dinning, Nile to Aleppo, London, 1920, p. 167. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 7:

Ունի մի գետակ. «...Քուվէյկ նէհրի անուամբ անհամ ջուրով որ կուգայ Անթապի Ճատըղ գիւղէն՝ և միանալով ուրիշ ջուրերու հետ Հալէպի երեք ժամ մնացած Հայլան գիւղին քովէն մէկ երրորդ մաս մը կը բաժնուի կուգայ Հալէպ»: Սրանից բացի՝ «...ջուր չունի, ի բաց առեալ մի քանի փոքրիկ աղբիւրներ որք քաղքէն բաւական հեռու են: Յիշեալ գետակը շատ պղտոր ըլլալով հանդերձ խմելու ալ շատ անյարմար է, որովհետև այս ջրէն խմողները Հալէպ շիպանը կոչուած գէշ վէրքը կը հանեն...»: 1925 թ. թուրքերը փոխում են դեպի Հալեպ հոսող գետի հունը, և գետակը չորանում է: Ներկայումս գետակը ձևավորվում է միայն անձրևաջրերից, իսկ ամռան ամիսներին Եփրատից ջրանցքով բերված ջուրն արհեստականորեն գործածվում է միայն գետակի քաղաքամիջի հատվածում:

Ղազանճեան Կ., Խառն նամակներ ուղեւորութեան, Կ. Պոլիս, 1886, էջ 150: Հմմտ. Տէր-Յովհաննէսեանց Ա., Կարճ ճանապարհորդութիւն յԱսորիս, «Սիօն», 1868, էջ 212: Թիւրապեան Յ., Հալէպի վրայ ընդհանուր տեղեկութիւնք, «Արեւելեան մամուլ», 1897, N 13, էջ 463: «Արեւ», 16 սեպտեմբեր, 1925, էջ 2: «Արեւ», 6 մարտ, 1929, էջ 2: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 7:

19 դ․

ԺԹ դարում հալեպցիների «...ամենէն շատ յաճախած զբօսավայրը Հավրա կոչուած տեղն է, զոր սակայն չարժեր զբօսավայր կոչել: Հավրան լայն փողոց... կամ խճուղի մըն է, որու մէկ կողմէն կը վազէ պղտոր առուակ մը զոր... միւս կողմերը ընդարձակ արտեր՝ որոնց մէջ ձիեր կ’արածուին և ահա այս արտերու եզերքը բացօդեայ տեղեր աթոռներ շարուած են, ուր ամէն իրիկուն կը դիմեն խուռներամ բազմութիւն մը արանց և կանանց, ծերոց և տղայոց, և ի՞նչ ընելու կուգան հոս, անշուշտ զիրար դիտելու կամ քաղաքիս յատուկ եղող անսպառ փոշւոյն մէջ թաթխուելու... ամէն իրիկուն՝ մանաւանդ կիրակի՝ ամեն ազգէ և սեռէ խուռն բազմութիւն մը հոս կը ժողովուին, իրարու քով խիտ առ խիտ նստելով...»: Ա. Տեր-Հովհաննեսյանցի վկայությամբ՝ քաղաքից «...ժամ մի հեռի բարեհամ աղբիւր մի կայ, ուստի կը տանէն երեւելի մարդիկ ջուր խմելու համար, և ներկարարները իրենց ներկածները աստ մի այն կը լուանան..., իւրաքանչիւր տան մէջ կը գտնուի բարեհամ ջրհորներ, գովելի մաքրութիւն եւ փափկասիրութիւն բնակչաց քաղաքիս հռչակուած է յամենայն տեղիս, մանաւանդ քրիստոնէից...»:

Թիւրապեան Յ., Հալէպի վրայ ընդհանուր տեղեկութիւնք, «Արեւելեան մամուլ», 1897, N 13, էջ 466: Տէր-Յովհաննէսեանց Ա., Կարճ ճանապարհորդութիւն յԱսորիս, «Սիօն», 1868, էջ 212: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 7:

Կլիմա. անձրևների սակավության պատճառով Հալեպի կլիման չորային է: Ձմռանը գրեթե ձյուն չի տեղում, իսկ ամռանը չափազանց շոգ է, սակայն «...չնմանիր երբէք այն քաղաքաց, որոնց մէջ բնակիլը ամառը անհանդուժելի ըլլալէ զատ վնասաբեր է...» (ի դեպ, հեղձուցիչ շոգի պատճառով էլ բնակիչների մի մասը գիշերում էր տանիքներում):

Գապպէնճեան Գ., Սուրիա, «Տաթեւ», 1926, էջ 299: Թիւրապեան Յ., Հալէպի վրայ ընդհանուր տեղեկութիւնք, «Արեւելեան մամուլ», 1897, N 13, էջ 463: Jhon Pinkerton, A General Collection of the Best and Most Interesting Voyages and Travels in all Parts of the World, vol. 10, London, 1811, p. 526. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 7:

Կաթողիկոս
16 — 20 դդ․

Հալեպը կաթողիկոսանիստ. ԺԶ-Ի դարերի ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ Կիլիկիո մի քանի կաթողիկոսներ, որոնցից ոմանք գահակալության ողջ ընթացքում, ոմանք էլ որոշ ժամանակահատված նստավայր են ընտրել Հալեպը. Ազարիա Ջուղայեցի (1584-1601 թթ.), Հակաթոռ Պետրոս Կարկառեցի (1601-1608 թթ.), Հովհաննես Դ Այնթապցի (1602-1621 թթ.), Հակաթոռ Դավիթ Կարկառեցի (1663-1672 թթ.), Հակաթոռ Ազարիա Կարկառեցի (1677-1681 թթ.), Աթոռակից Պետրոս Բերիացի (1708-1710 թթ.), Եփրեմ Ա Աջապահյան (1771-1784 թթ.), Մկրտիչ Քեֆսիզյան (1871-1894 թթ.), Սահակ Բ Խապայան (1902-1939 թթ.).

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց , հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 64: Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 245-246, 391-392, 394, 396, 412-416, 457-461, 919-924, 977, 1001-1005, 1014, 1017: Տե՛ս նաև ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմ.` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 80, 653, 665: Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, Երևան, 1997,էջ 182-183: Դիւան հայոց պատմութեան,հ. ԺԱ, , Թիֆլիս, 1910, սյունակ 188: Սևեան Ա., Հալէպի հայ գաղութին անցեալն ու ներկան, «Արեւելեան մամուլ», 1906, N 24, էջ 600: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

Հուշարձաններ

Հայ հոծ բնակչություն ունեցող Հալեպն աչքի է ընկնում քրիստոնեական տարբեր դավանանքների պատկանող հայկական եկեղեցիների բազմաքանակությամբ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 59:

Գավազանագիրք
1923 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Խադ ծ. վ. Աջապահյան. կաթողիկոսական փոխանորդ է նշանակվում 1923 թ. ապրիլի 10-ին, ապա հիշվում է 1923 թ. օգոստոսի 6-ին և 1924 թ.:

Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 978: Աջապահեան Խ., Այլասերումի ախտանիշներ հայ կեանքին մէջ, «Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1924, էջ 176: Տե՛ս նաև «Էջմիածին», 1959, N Ժ, էջ 42: «Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1924, էջ 174: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1923 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Փառեն ծ. վ. Մելքոնյան. կաթողիկոսական փոխանորդ է նշանակվում 1923 թ. հոկտեմբերի 4-ին, ապա հիշվում է 1924 թ. ապրիլի 12-ին:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 306: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1924 — 1925 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Եփրեմ ծ. վ. Տոհմունի. կաթողիկոսական փոխանորդ է նշանակվում 1924 թ. հուլիսի 13-ին և շարունակում պաշտոնը մինչև 1925 թ. մարտի 21-ը:

Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 978: «Արեւ», 27 մարտ, 1925, էջ 2: Հմմտ. «Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1925, էջ 319: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1924 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Արտավազդ ծ. վ. Սյուրմեյան. առաջնորդ է ընտրվում 1924 թ. հուլիսին, 1925 թ. մարտի 21-ին հասնում է Հալեպ: Հրաժարվում է 1940 թ.:

«Տաթեւ», 1929, էջ 378: «Արեւ», 27 մարտ, 1925, էջ 2: Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 332: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1940 — 1956 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Զարեհ եպիսկոպոս Փայասլյան. առաջնորդ է ընտրվում 1940 թ. հուլիսին, նույն թվականի օգոստոսի 12-ին ստանձնում է պաշտոնը մինչև 1956 թ. փետրվարի 20-ը:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 332, 336, 344, 355: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1956 — 1967 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Ղևոնդ արք. Չեպեյան. առաջնորդ է ընտրվում 1956 թ. հոկտեմբերի 22-ին: 1956 թ. նոյեմբերի 16-ին ստանձնում է պաշտոնը և հրաժարվում 1967 թ. դեկտեմբերի 8-ին:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 360, 421: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1967 — 1968 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Ատոմ քհն. Քեհիայան. նշանակվում է 1967 թ. դեկտեմբերի 15-ին և շարունակում պաշտոնավարել մինչև 1968 թ. սեպտեմբերի 2-ը:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 360, 421-423: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1968 — 1977 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Տաթև եպս. Սարգիսյան. ընտրվում է 1968 թ. հուլիսի 6-ին, նույն թվականի սեպտեմբերի 2-ին ստանձնում պաշտոնը: Հրաժարվում է 1977 թ. օգոստոսին:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 360, 422-423, 426, 446: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1977 — 2003 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Սուրեն արք. Գաթարոյան. ընտրվում է 1977 թ. հուլիսի 27-ին, սեպտեմբերի 10-ին ստանձնում է պաշտոնը և պաշտոնավարում մինչև 2003 թ.:

Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 448: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

2004 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Շահան եպս. Սարգիսյան. ընտրվում է 2004 թ. մայիսի 7-ին: Պաշտոնավարում է առ այսօր (2013 թ.):

www.periotem.com Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:)

1740 — 1750 թթ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Հակոբ արք. Եուսուֆյան. հիշ. 1740-1750 թթ.:

Միրիաթեան Պ., Տատաղլեան Ս., Համառօտ պատմութիւն Բերիոյ թեմի կաթողիկէ հայոց, Հալէպ, 2010, էջ 6: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1753 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Միքայել արք. Գասպարյան. հիշ. 1753 թ.:

Միրիաթեան Պ., Տատաղլեան Ս., Համառօտ պատմութիւն Բերիոյ թեմի կաթողիկէ հայոց, Հալէպ, 2010, էջ 6: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1780 — 1810 թթ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Գաբրիել արք. Ղազզուլ (Ավգատյան). հիշ. 1780-1810 թթ.:

Միրիաթեան Պ., Տատաղլեան Ս., Համառօտ պատմութիւն Բերիոյ թեմի կաթողիկէ հայոց, Հալէպ, 2010, էջ 6-7: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1811 — 1823 թթ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Գաբրիել արք. Խուտեյտ. հիշ. 1811 թ. փետրվարի 3-ից առ 1823 թ. հունվարի 10-ը:

Միրիաթեան Պ., Տատաղլեան Ս., Համառօտ պատմութիւն Բերիոյ թեմի կաթողիկէ հայոց, Հալէպ, 2010, էջ 7: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1823 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Աբրահամ արք. Քյուբելյան. նշանակվում է 1823 թ. հուլիսի 20-ին: Վախճանվել է 1832 թ. հուլիսի 15-ին:

Տե՛ս Սբ. Կուսին մոր օգնությանց եկեղեցու արձ. N 1: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1838 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Բարսեղ արք. Այվազյան. նշանակվում է 1838 թ. փետրվարի 4-ին: Վախճանվել է 1860 թ. հունվարի 18-ին:

Տե՛ս Սբ. Կուսին մոր օգնությանց եկեղեցու արձ. N 1, 2: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1861 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Գրիգոր արք. Պալիթյան. նշանակվում է 1861 թ. փետրվարի 2-ին: Վախճանվել է 1897 թ. դեկտեմբերի 26-ին:

Տե՛ս Սբ. Կուսին մոր օգնությանց եկեղեցու արձ. N 1: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1899 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Ավետիք արք. Թուրքյան. նշանակվում է 1899 թ. փետրվարի 6-ին: Վախճանվել է 1900 թ. օգոստոսի 29-ին:

Տե՛ս Սբ. Կուսին մոր օգնությանց եկեղեցու արձ. N 1: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1902 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Օգոստինոս արք. Սայեղյան. նշանակվում է 1902 թ. հուլիսի 6-ին: Վախճանվել է 1926 թ. հոկտեմբերի 1-ին:

Տե՛ս Սբ. Կուսին մոր օգնությանց եկեղեցու արձ. N 1, 6, նաև «1903. ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի հայոց», էջ 369: Գապպէնճեան Գ., Սուրիա, «Տաթեւ», 1926, էջ 306: 1914-1920 թթ. Կ. Պոլսում հայ կաթողիկեների պատրիարքական փոխանորդն էր: 1920 թ. վերադառնում է և շարունակում առաջնորդական պաշտոնը Հալեպում (Մինասեան Մ., Պատմական անտիպ տեղեկագիր մը Բերիոյ թեմի հայութեան մասին, «ԲՀԱ», 2007, N 1-2, էջ 28): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1912 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Հովհաննես վրդ. Գարենֆիլյան. 1912 թ. հիշվում է որպես Ադանայի և Հալեպի հայ կաթողիկեների առաջնորդ: Նույն թվականին պաշտոնապես առաքելականություն է ընդունում:

«Կոչնակ», 1912, N 10, էջ 249: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1928 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Գևորգ արք. Գորդիքյան. նշանակվում է 1928 թ. փետրվարի 6-ին: Վախճանվել է 1933 թ. օգոստոսի 1-ին:

Տե՛ս Սբ. Կուսին մոր օգնությանց եկեղեցու արձ. N 1: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1933 — 1952 թթ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Գրիգոր արք. Հինտիյե. նշանակվում է 1933 թ. հոկտեմբերի 29-ին և հրաժարվում 1952 թ.:

Միրիաթեան Պ., Տատաղլեան Ս., Համառօտ պատմութիւն Բերիոյ թեմի կաթողիկէ հայոց, Հալէպ, 2010, էջ 12: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1952 — 1959 թթ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Ալոզիոս արք. Պաթանյան. նշանակվում է 1952 թ. հոկտեմբերի 6-ին և պաշտոնավարում մինչև 1959 թ.:

Միրիաթեան Պ., Տատաղլեան Ս., Համառօտ պատմութիւն Բերիոյ թեմի կաթողիկէ հայոց, Հալէպ, 2010, էջ 13: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1959 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Գևորգ արք. Լայեքյան. նշանակվում է 1959 թ. հոկտեմբերի 22-ին: Վախճանվել է 1983 թ. ապրիլի 15-ին:

Տե՛ս Սբ. Կուսին մոր օգնությանց եկեղեցու արձ. N 1, 11: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1983 — 1984 թթ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Անդրեաս եպս. Պետողլյան. պատրիարքական փոխանորդ է նշանակվում 1983 թ. կեսերից մինչև 1984 թ. հոկտեմբեր:

Միրիաթեան Պ., Տատաղլեան Ս., Համառօտ պատմութիւն Բերիոյ թեմի կաթողիկէ հայոց, Հալէպ, 2010, էջ 15: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1984 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Հովսեփ արք. Պասմաճյան. նշանակվում է 1984 թ. հոկտեմբերի 23-ին: Վախճանվել է 1988 թ. դեկտեմբերի 11-ին:

Տե՛ս Սբ. Կուսին մոր օգնությանց եկեղեցու արձ. N 1: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 22:

1989 թ․

Հայ կաթողիկեների առաջնորդներ. Պետրոս արք. Միրիաթյան. պատրիարքական փոխանորդ է նշանակվում 1989 թ.: 1990 թ. փետրվարի 4-ին ընտրվում է առաջնորդ և շարունակում պաշտոնավարել առ այսօր (2013 թ.):

Միրիաթեան Պ., Տատաղլեան Ս., Համառօտ պատմութիւն Բերիոյ թեմի կաթողիկէ հայոց, Հալէպ, 2010, էջ 16: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1862 — 1865 թթ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Նազար Մաքարյան. պաշտոնավարել է 1862-1865 թթ.:

Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 469: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1865 — 1891 թթ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. 1865-1891 թթ. միջակայքում իրար հաջորդել են վերապատվելիներ Սարգիս Սարգիսյանը և Կարապետ Ատանալյանը:

Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 470: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1891 — 1903 թթ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Մանուկ Մինասյան. պշտ. 1891-1903 թթ.:

Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 471: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1904 — 1913 թթ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Ստեփան Թովմասյան. պշտ. 1904-1913 թթ.:

Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 471: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1913 — 1916 թթ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Հովհաննես Էսքիճյան. պշտ. 1913-1916 թթ.:

Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 471: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1923 թ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Կարապետ Հարությունյան. նշանակվում է 1923 թ.: Հիշվում է 1926, 1927 և 1930 թթ.:

Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 471: Գապպէնճեան Գ., Սուրիա, «Տաթեւ», 1926, էջ 306: Ոսկերիչեան Ե., Հալէպահայ կեանք, «Արեւ», 14 ապրիլ, 1927, էջ 2: Ջեբեջյան Ռ., Հալեբի մեծանուն բժշկապետ Ա. Ա. Ալթունյան և իր գործը, Հալեբ, 1969, էջ 19: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1939 թ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Ահարոն Շիրաճյան. պաշտոնավարել է մինչև 1939 թ.՝ կյանքի վերջը:

Ըստ Նահատակաց եկեղեցու վերապատվելի Վաչե Էքմեքճյանի վկայության: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1939 թ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Սիրական Աղպապյան. հիշ. 1939 թ.:

Ըստ Նահատակաց եկեղեցու վերապատվելի Վաչե Էքմեքճյանի վկայության: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1964 — 1966 թթ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Ներսես Խաչատրյան. հիշ. 1964 թ.: Պաշտոնավարել է մինչև 1966 թ.:

Բադալյան Ա., Հալեպի հայ համայնքը 1964-1985 թթ., «ԲՀԱ», 2009, N 1, էջ 114: Ըստ Նահատակաց եկեղեցու վերապատվելի Վաչե Էքմեքճյանի վկայության: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Հովհաննես Գարաճյան. պշտ. 1966-1979 թթ.:

Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 468: Ըստ վերապատվելի Վաչե Էքմեքճյանի վկայության: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1979 — 1997 թթ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Պարգև Աբարթյան. պշտ. 1979-1997 թթ.:

Ըստ վերապատվելի Վաչե Էքմեքճյանի վկայության: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

1998 — 2002 թթ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Ավետիս Պոյներյան. պշտ. 1998-2002 թթ.:

Ըստ Հալեպի հայ ավետարանականների համայնքապետարանի քարտուղարության տեղեկության: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

2002 թ․

Հայ ավետարանականների առաջնորդներ. վերապատվելի Հարություն Սելիմյան. պաշտոնավարում է 2002 թ.-ից առ այսօր (2013 թ.):

Ըստ Հալեպի հայ ավետարանականների համայնքապետարանի քարտուղարության տեղեկության: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 23:

Առաջնորդներ. հայ առաքելականների, հայ կաթողիկեների և հայ ավետարանականների առաջնորդների մասին գրավոր աղբյուրներում առկա տեղեկությունների համադրման արդյունքում կազմել ենք նրանցից յուրաքանչյուրի գավազանագիրքն ըստ ժամանակագրության, որն էլ ներկայացնում ենք ստորև.

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

1438 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հովակիմ եպիսկոպոս. հիշվում է 1438 թ.:

Պալճեան Ա., Պատմութիւն կաթողիկէ վարդապետութեան ի Հայս, Վիէննա, 1878, էջ 87, 88: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Խաչատուր արք. Բերիացի. հիշ. 1525-1526, 1529, 1535 և 1545 թվականներին:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 10: Սիւրմէեան Ա., Խաչատուր արքեպիսկոպոս Հալէպցի, «Սիոն», 1938, յուլիս, էջ 211, 212: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Երուսաղէմի Սրբոյ Յակոբանց վանքի, հ. Ա, կազմ.` Սիւրմէեան Ա., Վենետիկ, 1948, էջ 348: Տե՛ս Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արձ. N 2: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Սարգիս արք. այս առաջնորդի մասին միակ տեղեկությունը քաղում ենք նրա տապանագրից, որի համաձայն՝ վախճանվել է 1578 թ.:

Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 4, նաև Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 68: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

1580 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հովհաննես արք. հիշվում է 1580 թ., պաշտոնավարել է Ղազար արք. Հալեպցու հետ միասին:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 47: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Ղազար արք. Հալեպցի. հիշվում է 1580, 1585 և 1588 թվականներին:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 47, 232: Պալճեան Ա., Պատմութիւն կաթողիկէ վարդապետութեան ի Հայս, Վիէննա, 1878, էջ 307: Տե՛ս նաև Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 178: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

1609 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Խաչատուր արք. Կարկառեցի. հիշ. 1609 թ., 1612 թ. Դանիել վարդապետի հետ միասին, 1618-1619 թթ.: Վախճանվել է 1620 թ.:

Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, նշվ. աշխ., սյունակ 245-246: Տե՛ս նաև ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմ.` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 353, 467, 672, 709, 744-745: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 23: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

1912 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Դանիել վարդապետ. հիշ. 1612 թ.:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, կազմ.` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1974, էջ 467: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 18:

1624 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հովհաննես րաբունապետ Ուրֆացի. հիշ. 1624 և 1626 թթ.:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմ.` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1978, էջ 129, 232-233: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1629 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Սիմեոն արք. Սեբաստացի. հիշ. 1629 թ.: 1633 թ. ձեռնադրվում է կաթողիկոս:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 91-92: Տե՛ս նաև ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմ.` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1978, էջ 351: Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 387: Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի և Անթիլիասի ու մասնաւորաց, հ. Բ, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Հալէպ, 1936, էջ 31: ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմ.` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1978, էջ 509: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հակոբ արք. Կարկառեցի. հիշ. 1634, 1636-1637 և 1639-1640 թթ.:

Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 30: ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմ.` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երևան, 1978, էջ 678, 692, 782-783, 791, 823: Սյուրմեյանը, հիմք ընդունելով 1657 թ. Հալեպում գրված «Մեկնութիւն սահմանաց գրոց»-ի ձեռագրի հիշատակարանը, նշել է, որ տեր Հակոբ արք. Կարկառեցին, երկրորդ անգամ լինելով, 1657-1660 թթ. եղել է Հալեպի առաջնորդ (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 91-92), սակայն ներկայացրած ձեռագիրը կրում է 1637 և ոչ թե 1657 թ., հետևաբար Սյուրմեյանի վարկածն անհնարին է: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1642 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Գրիգոր Զեյթունցի. հիշ. 1642 թ.:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմ.` Հակոբյան Վ., Երևան, 1984, էջ 82: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1645 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Ներսես վրդ. Սեբաստացի. հիշ. 1645 թ.:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմ.` Հակոբյան Վ., Երևան, 1984, էջ 165: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1651 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Խաչատուր արք. Սեբաստացի. հիշ. 1651, 1652, 1653-1654, 1657 և 1658 թթ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 987: ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմ.` Հակոբյան Վ., Երևան, 1984, էջ 520, 523, էջ 535, 572, 620, 747, 837: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1660 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Տեր Հովհաննես. պաշտոնավարել է միայն 1660 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 463-464: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Տեր Դավիթ արք. Կարկառեցի. հիշ. 1661 թ.: 1663 թ. ձեռնադրվում է Սսի հակաթոռ կաթողիկոս:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Երուսաղէմի Սրբոյ Յակոբանց վանքի, հ. Ա, կազմ.` Սիւրմէեան Ա., Վենետիկ, 1948, էջ 324: Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Պէյրութ, 1960, սյունակ 2552-2553: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1666 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Ազարիա արք. Կարկառեցի. նշանակվում է 1666: 1672-1673 թթ. հիշվում է որպես առաջնորդ, իսկ 1677 թ.՝ կաթողիկոս:

1684 թ. օգոստոսի 5-ին Հալեպի կապուչին հոգևորական Գուստինիանո դե Ներրին Գոնիայի իր հավատակից հայր Ջիովաննի Փաստրիտիոյին ուղղված նամակում նշում է. «...Սսի Ազարիա պատրիարք` հայ է... իր լավ օրերին Հալեպի արքեպիսկոպոսն էր, ապա կաթողիկոս, այս երկու պաշտոնները... վարել է 18 տարի...» (Կարապետյան Մ., Հռոմի հայ գաղթօջախի պատմությունից, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1998, N 1-2, էջ 171): Նկատի ունենալով այն, որ վախճանվել է 1684 թ., ենթադրում ենք, որ առաջնորդ է նշանակվել 1666 թ. և պաշտոնավարել մինչև կաթողիկոս ընտրվելը: Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Երուսաղէմի Սրբոյ Յակոբանց վանքի, հ. Ա, կազմ.` Սիւրմէեան Ա., Վենետիկ, 1948, էջ 343: Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 180: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 626: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1702 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Փիլիպոս եպս. հիշ. 1702 թ. հունվարի 25-ին:

Հաշվի առնելով այն փաստը, որ 1702 թ. հունվարի 25-ին Փիլիպոս եպիսկոպոսը Հալեպում ձեռնադրում է քահանաներ և սարկավագներ (Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Դ, կազմ.` Քեօկերեան Ա., Սուքիասեան Կ., Քեօսէեան Յ., Երևան, 2008, սյունակ 376), ենթադրում ենք, որ նա եղել է Հալեպի առաջնորդ: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հարություն վրդ. հիշ. 1709 թ. նոյեմբերի 11-ին:

Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 451, 453-454: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Աբրահամ եպս. Արծիվյան Այնթապցի. առաջնորդական պաշտոնը ընդմիջումներով ստանձնել է երեք անգամ՝ 1710-1712 թթ., 1719-1720 թ. սեպտեմբերի 20 և 1739 դեկտեմբերի 4-ից մինչև 1740 թ. նոյեմբերի 26-ը:

Բաբգէն եպիսկոպոս, Ազարիա Ջուղայեցի, «Տաթեւ», 1928, էջ 98: Տե՛ս նաև Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 460-461: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 660, 676: Տե՛ս նաև Կրանեան Բ., Զմմառ դարերու ընթացքին, (հրատարակության վայրը և թիվը՝ անհայտ), էջ 18-21: Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Պէյրութ, 1960, սյունակ 2942, 2944: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1713 — 1718 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հակոբ վրդ. Հովսեփյան. հիշ. 1713-1718 թթ.:

Պաշտոնավարել է Աբրահամ Արծիվյանի բացակայության տարիներին (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի քահանայից, «Բազմավէպ», 1941, էջ 40: Տե՛ս նաև Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 676, 677): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1729 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Ղուկաս վրդ. Աջապահյան. նշանակվում է 1729 թ. հուլիսի 10-ին: 1733 թ. ձեռնադրվում է կաթողիկոս:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 226: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1733 — 1737 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Ալեքսան վարդապետ. պաշտոնավարել է 1733-1737 թթ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 690: Տե՛ս նաև Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 52: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1737 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Գաբրիել եպս. Աջապահյան. հիշ. 1737 թ., 1743 թ.: 1746 թ. հրաժարվում է պաշտոնից:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 690, 714: Բաբգէն եպիսկոպոս, Ազարիա Ջուղայեցի, «Տաթեւ», 1928, էջ 98-99: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1738 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Պետրոս վրդ. Համնցի. հիշ. 1738 և 1741 թթ.:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 212: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Ավետիք վարդապետ. հիշ. 1740 թ. օգոստոսի 25-ին, 1740 թ. հոկտեմբերի 29-ին: 1742 թ. մարտի 4-ին հրաժարվում է պաշտոնից:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց (այսուհետև՝ ՊՀՀ, համապատասխան էջերով), հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 709, 708, 711-712: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1746 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Վարդանես վրդ. հիշ. 1746 թ.:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 128-129: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1751 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Պետրոս վրդ. հիշ. 1751 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Հալէպի Հոգետունը, «Սիոն», 1937, յունիս, էջ 188: Տե՛ս նաև Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 716, 718: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Դավիթ վրդ.՝ որդի Մանուկի. հիշ. 1757 թ. մարտի 24-ին:

Սեմերճեան Է., Ուսումնասիրական փորձ մը՝ հայ ընկերային կեանքի պատմութեան կառուցման համար իսլամական աղբիւրներու օգտագործման առնչութեամբ, «Տաթեւ. հայագիտական տարեգիրք», Հալէպ, 2008, էջ 290: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 19:

1759 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Գաբրիել վրդ. Սեբաստացի. հիշ. 1759 թ., 1766 թ. սեպտեմբեր 15-ին և 1768 թ.:

Տե՛ս Հոգետան արձ. N 24: Բաբգէն եպիսկոպոս, Հալէպի առաջնորդական գաւազանը, «Տաթեւ», 1926, էջ 36-37: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 46: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1768 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Եփրեմ Ա Աջապահյան. պաշտոնավարում է 1768-1771 թթ.: 1771 թ. ձեռնադրվում է կաթողիկոս:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 726-727: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1770 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Գևորգ վրդ. Բերիացի. նշանակվում է 1770 թ., հիշ. 1772 թթ., 1777-1779 թ. մարտի 10-ին: Հրաժարվում է 1780 թ.: Հիշվում է նաև 1785 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 731: Տե՛ս նաև Դիւան հայոց պատմութեան, հ. ԺԱ, Թիֆլիս, 1910, սյունակ 188-189, 192-193, 195, 316-317: Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 134: Դիւան հայոց պատմութեան, հ. Դ, կազմ.՝ Աղանեանց Գ., Թիֆլիս, 1899, սյունակ 330-331: Գևորգ վարդապետը 1785 թ. հիշվում է որպես հրաժարյալ առաջնորդ (Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 47), վախճանվել է 1786 թ. (տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 61): Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 47: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1774 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Պետրոս եպս. հիշ. 1774 թ.: 1775 թ. հրաժարվում է:

Դիւան հայոց պատմութեան, հ. Ը, Թիֆլիս, 1910, սյունակ 355-357: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1782 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Մինաս վրդ. հիշ. 1782 թ. փետրվարին:

Դիւան հայոց պատմութեան, հ. Դ, կազմ.՝ Աղանեանց Գ., Թիֆլիս, 1899, սյունակ 331-333, 475: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1788 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Կարապետ վրդ. հիշ. 1788-1795 թթ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 741: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1795 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հովսեփ Գասպարյան. հիշ. 1795 թ.:

Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 535: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1795 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Սիմեոն արք. նշանակվում է 1795 թ. հոկտեմբերին, ապա հիշվում է 1796 թ., 1800 թ., 1806 թ. և 1818 թ. մայիսի 16-ին:

Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 535: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 68: Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի Ս. Քառասուն մանկուք եկեղեցւոյ և մասնաւորաց, կազմ.՝ Սիւրմէեան Ա., Երուսաղէմ, 1935, էջ 254: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 758, 760: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1822 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Եփրեմ Բ Աջապահյան. հիշ. 1822 թ.: Նույն թվականին ձեռնադրվում է Սսի կաթողիկոս:

Տե՛ս Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արձ. N 51: Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 84: Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 594: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1827 — 1828 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Մատաթիա արք. հիշ. 1827-1828 թթ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 766: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1829 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Մարկոս եպս. հիշ. 1829 թ., 1832-1833 թթ. և 1834 թ. հուլիսի 15-ին: Վախճանվել է 1837 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 767-768, 786: Տե՛ս Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 93: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Մատթեոս եպս. հիշ. 1837 թ., 1838 թ. հունվարի 23-ին և 1839 թ. փետրվարի 20-ին:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 770-771: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1841 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հակոբ եպս. հիշ. 1841 թ. մարտի 20-ին և 1842 թ. նոյեմբերի 1-ին:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 772: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Փիլիպոս վրդ. Սեոքյունյան. հիշ. 1842 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 774: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Նիկողոս արք. Կյուլեսենյան. հիշ. 1846, 1849-1850 թթ.: Հեռանում է 1851 թ. փետրվարի 14-ին և վերստին պաշտոնը ստանձնում 1855 թ.՝ պաշտոնավարելով մինչև 1858 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 779, 784, 789: Տե՛ս Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արձ. N 3: Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 683: Տե՛ս նաև Սբ. Աստվածածին և Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցիների շրջաբակի և կից կառույցների արձ. N 14, 15: 1858 թ. հարում է կաթողիկեությանը (Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 68): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1851 — 1853 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հակոբ վրդ. նշանակվում է 1851 թ.: Հրաժարվում է 1853 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 784-785: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1853 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հարություն վրդ. նշանակվում է 1853 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 785: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1862 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Հակոբ եպս.Գաղատացի. հիշ. 1862, 1864 թթ. և 1865 թ. մարտի 26-ին և ապրիլին:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 802, 813, 818-821, 824-825: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1866 — 1870 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Մկրտիչ արք. Տիգրանյան. հիշ. 1866-1870 թթ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 825-826: Տե՛ս նաև Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցու արձ. N 3: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1870 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Մկրտիչ արք. Քեֆսիզյան. նշանակվում է 1870 թ. ապրիլի 24-ին, ապա հիշվում է 1871 թ.: 1871 հոկտեմբերի 27-ին ձեռնադրվում է Սսի կաթողիկոս:

Սեդրակեան Յ., Վարք քահանայից, «Գանձասար», 23/11/2006, (www.periotem.com): Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 830-831: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1875 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Հակոբ ծ. վ. Արսլանյան. հիշ. 1875 թ. օգոստոսին և 1876 փետրվարի 21-ին:

1876 թ. փետրվարի 21-ին նա նամակ է ուղարկում Ներսես Վարժապետյան պատրիարքին՝ նշելով, որ 6 ամիս է, ինչ աշխատում է Հալեպում վարժարան հիմնել (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 836): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Մովսես ծ. վ. Կեոմրյուկճյան. հիշ. 1876 թ.-ից մինչև 1878 թ. նոյեմբերի 19-ի իր հրաժարականը:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 842, 851, 857: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1887 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. 1887 թ. վերջին վերստին ընտրվում է: 1888 թ. մարտի 27-ին հասնում է Հալեպ, իսկ 1894 թ.՝ հեռանում:

«Մասիս», 1887, N 3907, էջ 427: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 871-872, 884: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1879 — 1880 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Տիմոթեոս վրդ. Հովհաննեսյան. հիշ. 1879 թ.: Հրաժարվում է 1880 թ. մարտի 30-ին:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 860, 862-864: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1882 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. 1882 թ. փետրվարի 2-ի դրությամբ Բերիո թեմի առաջնորդական աթոռը թափուր էր:

Նահապետեան Ղ., Հայ կղերը կամ կրօնափոխութիւն ի Կիլիկիա, «Արձագանք»,1882, N 11, էջ 165: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1885 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Մկրտիչ ծ. վ. Սահակյան. հիշ. 1885 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 867: Ըստ այլ տվյալի՝ պաշտոնավարել է 1889-1890 թթ. (Աղաւնունի Մ., Միաբանք եւ այցելուք հայ Երուսաղէմի, Երուսաղէմ, 1929, էջ 305): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1887 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Մաղաքիա ծ. վ. Տերունյան. նշանակվում է 1887 թ., նույն թվականի նոյեմբերի սկզբին հասնում է Հալեպ, իսկ դեկտեմբերի 24-ին՝ հրաժարվում:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 869: «Արձագանք», 1888, N 6, էջ 72: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 20:

1894 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Պետրոս ծ. վ. Ներկարարյան. հիշ. 1894 թ. օգոստոսի 15-ին, 1895 թ. հոկտեմբերի 10-ին, 1897 և 1899 թթ.: Հեռանում է 1904 թ.:

Տե՛ս Սբ. Աստվածածին և Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցիների շրջաբակի և կից կառույցների արձ. N 32, N 33, N 36: Թիւրապեան Յ., Հալէպի հայեր, «Արեւելեան մամուլ», 1897, N 7, էջ 216: Տե՛ս նաև Մոմճեան Ս., Ուղեգրական Իսկէնտէրունէ-Հալէպ, «Արեւելեան մամուլ», 1897, N 24, էջ 810: Մազլումեան Օ., Մոռցուած անկիւններ Ղընիա և Եագուպիյէ, «Բիւրակն», 1899, N 40, էջ 635: Տե՛ս նաև «1900. ընդարձակ օրացոյց ազգային հիւանդանոցի», Կ. Պոլիս, 1900, էջ 354: Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 888: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

1903 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Մեսրոպ ավագ քահանա Աճեմյան. հիշ. 1903 թ.:

«1903. ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի հայոց», Կ. Պոլիս, 1903, էջ 353: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

1904 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Հրանտ վրդ. Կարեյան. հիշ. 1904 թ.: Մի քանի ամիս պաշտոնավարելուց հետո բանտարկվում է:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 891-892: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

1904 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Արսեն Շուշտակ վրդ. Հակոբյան. հիշ. 1904 թ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 892: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

1904 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Կարապետ ծ. վ. Կարապետյան. ընտրվում է 1904 թ.: Հիշվում է 1905 թ., 1907 թ. հոկտեմբերի 12-ին: 1908 թ. հրաժարվում է:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 892, 896: Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 89: «Հնչակ», 1907, N 11, էջ 144: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

1907 — 1911 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Շահե ծ. վ. Գասպարյան. հիշ. 1907-1911 թթ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1421, ց. 5, գ. 11, թ. 8; գ. 19, թ. 3, 8-9; գ. 21, թ. 1-2, 4: Տե՛ս նաև «Բիւզանդիոն», 1909, N 3821, էջ 3; N 3835, էջ 3; N 3839, էջ 2; N 3885, էջ 1: Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 86, 92, 94-95, 102, 121, 139, 148: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

1911 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. Ներսես եպս. Դանիելյան. նշանակվում է 1911 թ. և Հալեպ հասնում հոկտեմբերի 17-ին, իսկ 1914 թ. ապրիլի 27-ին Գավառական ժողովի կողմից հեռացվում է պաշտոնից:

Դանիէլեան Ն., Կաթիլ մը ջուր այրած սրտերու, Հալէպ, 2010, էջ 18: Տե՛ս նաև «Կոչնակ», 1912, N 12, էջ 291; 1914, N 34, էջ 811: «Կոհակ», 1913, N 5, էջ 56: Աղասի, Զէյթուն և իր շրջակաները, Պէյրութ, 1968, էջ 385: «Արեւ», 8 դեկտեմբեր, 1927, էջ 2: Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 88, 130, 134-135, 148, 181: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Հարություն ավագ քահանա Եսայան. հիշ. 1914-1915 թթ. և 1918-1922 թթ.:

Եղիայեան Բ., Ատանայի հայոց պատմութիւն, Անթիլիաս, 1970, էջ 318, 364: Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 302: Տե՛ս նաև «Հայաստանի կոչնակ», 1921, N 25, էջ 832: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

1916 — 1918 թթ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. տեղապահ Խաչատուր ավագ քահանա Պողիկյան. պաշտոնավարել է 1916-1918 թթ.:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 898: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

1922 թ․

Հայ առաքելականների առաջնորդներ. 1922 թ. Կիլիկիո կաթողիկոսանիստը տեղափոխվում է Հալեպ, և իրար հաջորդող երեք կաթողիկոսների փոխանորդներն ի պաշտոնե կատարում են նաև Հալեպի առաջնորդի պաշտոնը:

Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 242: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 21:

Դպրոցներ
19 դ․

Մինչև ԺԹ դարի սկիզբը Հալեպի հայոց դպրոցների գործունեության վերաբերյալ գրավոր աղբյուրները տեղեկություններ չեն հաղորդում:

Ա. Քեշիշյանը սխալմամբ նշում է, որ 1615 թ., երբ Հալեպ է այցելում սուլթան Մուրադը և հյուրընկալվում խոջա Պետիկի տանը, տանտիրոջ փափագին ընդառաջ՝ ստորագրում է հրովարտակ, որի համաձայն՝ արտոնում է 1200 աշակերտի համար կառուցել 7 դպրոց և հայերին մայրենին ուսուցանելու ազատություն տալ (Քէշիշեան Ա., Ընդարձակ ուղեցոյց Սուրիական հնագիտական վայրերու, Հալէպ, 2001, էջ 136): Սուլթան Մուրադը, սակայն, գահակալել է 1623-1640 թթ., իսկ դպրոցների վերաբերյալ նշյալ տեղեկությունը պատկանում է Ի դարի սկզբին (.ص ٣٨٦-٣٨٧ ، كامل الغزي، نهر الذهب في تاريخ حلب، الجزء الثاني، حلب، ١٩٥٢) Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1823 — 1832 թթ․

Հավանաբար 1823 թ.-ից հետո հայ կաթողիկեների առաջնորդ Աբրահամ Քյուբելյանի ջանքերով Հալեպում բացվում է վարժարան, որն էլ փակվում է նրա վախճանվելուց հետո՝ 1832 թ.:

L’ami de la religion, v. 90, Paris, 1836, p. 500. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1840 թ․

1840 թ. գործում էր հայկական 4 դպրոց՝ 1 առաքելական և 3 կաթողիկե, որտեղ ուսանում էր 162 աշակերտ:

Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 141, 142: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1853 թ․

1853 թ. Սբ. Քառասնից մանկանց եկեղեցուն կից բացվում է հայկական առաջին մանկապարտեզը: Այն հիշվում է նաև 1866, 1904-1907 թվականներին:

Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթ¬օջախ¬նե¬րի պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 142: Տէր-Յովհաննէսեանց Ա., Կարճ ճանապարհորդութիւն յԱսորիս, «Սիօն», 1868, էջ 213: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1421, ց. 5, գ. 10, թ. 1: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1858 — 1859 թթ․

1858-1859 թթ. հիմնվում է ավետարանականների դպրոց` 12 աշակերտներով:

Նույն թվականին, բացի ավետարանական հայ և այլազգի երեխաներից, դպրոցում սովորում էր նաև հայ առաքելական մի քանի աշակերտ (The Missionary Herald, vol. 55, 1859, p. 246): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1862 թ․

1862 թ. Հովհաննես Քյուրքճյանոֆը հիմնում է իգական մասնավոր վարժարան՝ 30 աշակերտուհիներով:

«Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 31, էջ 3: Ազգասեր, առաջադիմական հայացքների տեր, ազատախոհ, ընթերցասեր և ինքնակրթությամբ զարգացած մտավորական, վաճառական Հովհաննես Ղուկասի Քյուրքճյանոֆը (1824, Ակն - 1883, Այնթապ, կինը հռչակավոր Միսաքյանների դուստրն էր) Հալեպի պետական մաքսային գրասենյակում զբաղեցնում էր բարձր պաշտոն: 1850-ական թվականներին՝ ազգային զարթոնքի ժամանակ, կատարել է առաջնորդող դեր: Նրա նախաձեռնությամբ Հալեպի նահանգի պաշտոնաթերթ «Ֆրաթ»-ի թուրքերեն տպագրության երկու էջը հայատառ էր հրատարակվում: 1861 թ. Հալեպում հիմնում է գրատուն-գրադարան, որը ստանում էր քսան անուն լրագիր: Գրադարանը գործում էր ամեն կիրակի, որտեղից անվճար օգտվում էին 30-60 հալեպահայեր. «Յաճախ ինք անձամբ կը կարդար թերթերը, որ շատեր միաժամանակ ունկնդիր ըլլան և օգտուին» (նույն տեղում: Տե՛ս նաև Քիւրքճեան Վ., Հայ մամուլը Կիլիկիոյ մէջ, «Կոչնակ», 1919, N 37, էջ 1180-1181): Գրավաճառության «...սենեակը յաջողութեամբ յառաջ կերթայ: Մօտերս, Սուրբ Երուսաղէմի արժանապատիւ միաբանութիւնը՝ Սուրբ Յակոբայ վանուց տպարանին մէջ ’ի լոյս ընծայուած գիրքերէն արկղ մի յուղարկեր է ’ի յիշեալ գրավաճառութեան սենեակը, որպէս զի հոգ տանին վաճառելու ’ի հաշիւ նոյն միաբանութեան» («Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 39, էջ 3): Նույն թվականին «...շուկայական տաճկաբարբառ լեզուով գրի առած, տպել տուած ու ձրիօրէն գաւառի ամէն անկիւն ղրկած է «Միլլէթինի Սէվ» (Ազգդ սիրէ) խորագրով տետրակ մը...» (Սարաֆեան Գ., Պատմութիւն Անթէպի հայոց, հ. Ա, Լոս Անճէլըս, 1953, էջ 661): 1860-ական թվականներին գլխավորում էր Հալեպում հակաաղայական-դեմոկրատական պայքարը, աղայական դասի շահատակությունները մերկացնող հոդվածներ լույս ընծայում Կ. Պոլսի և Զմյուռնիայի հայկական մամուլում (Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 82-83): 1859 թ. Սարգիս Քեոսայանի հետ Հալեպում հիմնադրում է «Արամյան» խնայողական ընկերությունը, իսկ 1866 թ. ծրագրում և առաջարկում է հիմնել «Արամյան» առևտրական ընկերությունը (նշվ. աշխ., էջ 60): 1862 թ. Հալեպում փորձում է թերթ հրատարակել և թատրոն հիմնել («Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 31, էջ 3): 1862 թ. նոյեմբերի 2-ին նրա առաջնորդությամբ 80 հալեպահայեր տեր Մարգարի և Հալեպի առաջնորդ Հակոբ եպիսկոպոսի դեմ կաշառակերության մեղադրանք են ներկայացնում Կ. Պոլսի պատրիարքին (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 802, 813): 1865 թ. Երուսաղեմի մատենադարանին նվիրում է 5-6 ձեռագիր, որոնցից է 1799 թ. «Անտառ Այլաբանութեան»-ը: Այդ մատյանի 1202-րդ էջում գտնվում է նրա ձեռագիր նվիրատվական արձանագրությունը. «Պատկառելի Միաբանութիւն Ս. Յակոբայ` ի նշան ակնածութեան և խոնարհ որդիական սիրոյ ընդունիլ աղաջէ` Յ. Ս. Քիւրքճեան. Բերիայ 11 յունիս 1865» (Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Երուսաղէմի Սրբոյ Յակոբանց վանքի, հ. Ա, կազմ.` Սիւրմէեան Ա., Վենետիկ, 1948, էջ 110): Հիշյալ մատյանները նվիրելու համար 1867 թ. շնորհակալագիր է տպվում «Սիօն»-ում. «Ասկէ գրեթէ երկու տարի յառաջ ի Հալէպ բնակող մեծայարգ Յովհաննէս աղայն Քիւրքճեանօֆ 5-6 կտոր ձեռագիր գրեանք խրկած էր թանգարանիս համար, որոնց մէջ երկու կտորն է Անտառ Այլաբանութեան ըսուած գիրքը. ասոնց համար ևս թէպէտ և անագան, բայց երախտագէտ սրտիւ կը յայտնէ իւր շնորհակալութիւնը» («Սիօն», 1867, N 8, էջ 156): 1866 թ. Երուսաղեմի պատրիարքարանի թանգարանին Աստվածատուր վարդապետի միջոցով նվիրում է Կիլիկիո Հեթում և Լևոն թագավորների 40 մեծ ու փոքր արծաթյա դրամներ (Տէր-Յովհաննէսեանց Ա., Կարճ ճանապարհորդութիւն յԱսորիս, «Սիօն», 1868, էջ 214): Նույն թվականին Նիկողայոս կաթողիկոսն օծվելուց հետո կոնդակաձև նամակ է ուղղում Հալեպ. «...Աստուծով ի մօտոյ զիրար կը տեսնեմք և բոլոր եղելութիւնն կ’իմացնեմք ձեր սիրելիութեան. և արգոյ Յովհաննէս էֆենտի Քիւրքճեանօֆի յատուկ օրհնութեամբ ասա թէ... զինքը ինձ առաջին բարեկամ գիտեմ. բարեկամութիւնն աղայութիւնն այսպիսի ժամանակի յայտնի կու լինի...» (Բաբգէն Ա աթոռակից կաթողիկոս, Պատմություն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 1939, սյունակ 686): Քյուրքճյանոֆը թեև բարեկամ էր Նիկողայոս եպիսկոպոսին, սակայն համաձայն չէր նրա՝ կաթողիկոս ընտրվելուն (նշվ. աշխ., սյունակ 687): 1866 թ. տեղափոխվում է Այնթապ և բեղուն գործունեություն ծավալում: Նրա ջանքերով հայերեն և հայատառ թուրքերեն թերթերը լայնորեն տարածվում են Այնթապում (Սարաֆեան Գ., Պատմութիւն Անթէպի հայոց, հ. Ա, Լոս Անճէլըս, 1953, էջ 662-663), ինչպես նաև նրա թելադրությամբ «Այնթապի ազգային վարժարանին կողմէ կը բաշխուէր թրքաբարբառ ձեռագիր թերթ մը, «Այնլէպէն»...»: Նա էր, որ «...ծնունդ տուաւ Կիլիկիոյ Վարժարանին «Բիւրակն» ամսագրին, եւ աւելի վերջը` Վարդանեանի «Դրախտ»-ին: Այդ թերթերը կը խմբագրուէին հայերէն եւ թիւրքերէն, եւ կը ընդօրինակուէին աշակերտներու ձեռքով» (Քիւրքճեան Վ., Հայ մամուլը Կիլիկիոյ մէջ, «Կոչնակ», 1919, N 37, էջ 1180): Նպաստում է թատերական կյանքի զարգացմանը, «Գինովութեան վնասները» թրքաբարբառ թատերագրության հեղինակն է: Ազգային շունչ է փոխանցում Ներսեսյան ազգային և «Թանգարան» ընկերության գիշերօթիկ վարժարանների աշակերտներին: Նիկողոս Նազարեթյանի հետ Այնթապի Վարդանանց ընկերության գլխավոր կազմակերպիչներից էր (Սարաֆեան Գ., Պատմութիւն Անթէպի հայոց, հ. Ա, Լոս Անճէլըս, 1953, էջ 662-663: Տե՛ս նաև Կիլիկիա. Փորձ աշխարհագրութեան արդի Կիլիկիոյ, Պետերսբուրգ, 1894, էջ 361-362): Նորոգել է Այնթապի ազգային մանկատունը: Հեղինակել է բազմաթիվ հոդվածներ «Ծիլ Աւարայրի» հանդեսում (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 813): Դրանցից մեկը Հալեպի հայության ուսումնական խնդիրների մասին է. «...այսօր Հալէպը... հինգ հարիւրի չափ գերդաստանով հայ հասարակութիւն մը ունի, թէ՛ կղերական դասէն ու թէ՛ աշխարհականէն չկայ երկու մարդ, որ իր մայրենի լեզուն •իտնայ, որ և իցէ բան մը կարդալու և գրելու և անոր իմաստը իմանալու կարող ըլլայ. չկայ մարդ մը, որ իւր ամենափափուկ իրաւունքը անգամ ոտքի տակ առնուած ատենը զայն պաշտպանելուն կերպը գիտնայ, ինչու որ արդի հայը տգէտ է ու կոյր, և ապագայ հայուն համար ալ ո՛չ դպրոց կայ ու ո՛չ ալ ունենալու հոգ» (նշվ. աշխ., էջ 822): Նրա հոդվածներից տե՛ս նաև «Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 32, էջ 2: Վախճանվել է 1883 թ. օգոստոսին Այնթապում և թաղվել ազգային գերեզմանոցում՝ կից Իփեկյան Գևորգի գերեզմանին (Սարաֆեան Գ., Պատմութիւն Անթէպի հայոց, հ. Ա, Լոս Անճէլըս, 1953, էջ 663): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 51:

1892 թ․

1892 թ. բժ. Ասատուր Ալթունյանի կնոջ՝ Հարիետի նյութական աջակցությամբ Ազիզիե թաղամասում ավետարականների համար հիմնվում է մանկապարտեզ, որն էլ Ջեմիլիե թաղամասում գտնվող նրա սեփական տուն է փոխադրվում 2 տարի անց: Հետագայում մանկապարտեզը գործում է Կազանջի բազարի եկեղեցու բակում:

Ջեբեջյան Ռ., Հալեբի մեծանուն բժշկապետ Ա. Ա. Ալթունյան և իր գործը, Հալեբ, 1969, էջ 108: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52:

Առաջին աշխարհամարտի ավարտին, երբ մեծաթիվ հայեր ապաստան են գտնում Հալեպում, իրար հետևից բացվում են բազմաթիվ դպրոցներ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52:

1944 — 1945 թթ․

1944-1945 թթ. Հալեպում կար մոտ 9000 հայ աշակերտ: 5000-ը սովորում էին առաքելականների, 2000-ը՝ կաթողիկեների, 1500-ը՝ ավետարանականների, իսկ 500-ը՝ օտար դպրոցներում:

«Հայրենիք. տարեգիրք», Պոստըն, 1946, էջ 227-228: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսարան Հալեպի մերձակա բլուրներից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Հալեպի միջով հոսող գետակը վարարման ժամանակ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսարան Հալեպի բերդից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1922 թ․

Որբանոց, Հալեպ, 1922 թ.

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1920 թ․

Տեսարան գաղթականների հյուղավանից, Հալեպ, 1920 թ.

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Շահե արք. Գասպարյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Խադ ծ. վ. Աջապահյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսարան քաղաքի բնակելի թաղամասերից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Եղեգիի Վերաշինաց միության Հալեպի մասնաճյուղի կնիքը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Միության Հալեպի մասնաճյուղի 1956 թ. տետրը

Ստորև ներկայացնում ենք 1616-2011 թթ. ընթացքում Հալեպի հայ բնակչության թվաքանակի փոփոխություններն ըստ դավանանքի.

Թվական	Ընդամենը	Հայ առաքելական	Հայ կաթողիկե	Հայ ավետարանական	Նշումներ	Աղբյուր
1616	300 տ.					Սիմեոն Լեհացի, Ուղեգրություն, Երևան, 1997, էջ 182-183: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1652	20.000 շ.					Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 32: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1745	6720 շ.					Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 32: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1815/1820	10.000 շ.	8000 շ.	2000 շ.			Rev. William Jowett, Christian Researches in the Mediterranean from MDCCCXV to MDCCCXX (1815-1820), London, 1822, p. 451. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1832			3000 շ.			L’ami de la religion, v. 90, Paris, 1836, p. 500. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1844		1150 շ.				Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 781: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1845		1164 շ.				Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 781: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1846		1160 շ.				Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 781: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1847		1202 շ.				Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 781: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1852		200 տ.		6 շ.		«Մասեաց աղաւնի», 1856, էջ 209: Հեղինակը նշել է հայերի ընդհանուր թիվը, սակայն մեր կարծիքով նա նկատի է ունեցել հայ առաքելականներին: Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 469: Հմմտ. The Church of England Magazine, vol. 35, London, 1853, p. 394. The Missionary Herald, vol. 48, 1852, p. 359. Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1855				50 շ.		Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 469: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1866		500 տ.				Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 822: Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն` 1866 թ., բացի 300 տուն տեղացի հայերից, կային նաև գաղթական հայեր (Տէր-Յովհաննէսեանց Ա., Կարճ ճանապարհորդութիւն յԱսորիս, «Սիօն», 1868, էջ 213): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1879		400 տ.	1500 տ.			Աճառյան Հ., Հայ գաղթականության պատմություն, Երևան, 2002, էջ 415: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1881-1882		2102 շ.	4371 շ.			Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 47: Հալեպի հայ առաքելական առաջնորդարանի արխիվների համաձայն` 1881 թ. հայ առաքելականների թիվը 2002 էր (Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 17): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1881		425 տ.				Քէշիշեան Վ., Սասուն-Հալէպ պատմական առնչութիւններ. Սասունցիներ Հալէպի մէջ, «Հայկազեան հայագիտական հանդէս», 2004, էջ 115 (ի դեպ, 425 տուն հայերից զատ` հաշվառվել են նաև 470 պանդուխտ հայեր): Հեղինակը նշել է ընդհանուր թիվը, սակայն մեր կարծիքով նա նկատի է ունեցել միայն հայ առաքելականներին: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1886	830 տ.	300 տ.	500 տ.	30 տ.		Ղազանճեան Կ., Խառն նամակներ ուղեւորութեան, Կ. Պոլիս, 1886, էջ 166: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1888		300 տ.				Քաջունի Մ., Հալէպի Հայերը, «Արձագանք», 1888, N 1, էջ 15: Հեղինակը նշել է հայերի ընդհանուր թիվը, սակայն մեր կարծիքով նա նկատի է ունեցել հայ առաքելականներին: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1896		600 տ.				«Արարատ», 1896, էջ 46: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1897		1500 շ.				Թիւրապեան Յ., Հալէպի հայեր, «Արեւելեան մամուլ», 1897, N 7, էջ 215: Մեկ այլ տեղում նշված է 300 տուն (Մոմճեան Ս., Ուղեգրական Իսկէնտէրունէ-Հալէպ, «Արեւելեան մամուլ», 1897, N 24, էջ 808): Հեղինակները նշել են հայերի ընդհանուր թիվը, սակայն մեր կարծիքով նրանք նկատի են ունեցել հայ առաքելականներին: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1898	5700 շ.	1653 շ.	3982 շ.	65 շ.		محمّد فؤاد عينتابي، نجوى عثمان، حلب في مئة عام، الجزء الاول١٨٥٠ ١٩٠٠، حلب، ١٩٩٣ ص٢١٥ Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1901	5836 շ.	1652 շ.	4113 շ.	71 շ.		محمّد فؤاد عينتابي، نجوى عثمان، حلب في مئة عام، الجزء الثاني١٩٠١ ١٩٢٠، حلب، ١٩٩٣ ص٣ Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1902	8003 շ.	3700 շ.	4113 շ.	190 շ.		3700 հայերից 1700-ը (300 տուն) տեղացի էին, իսկ 2000-ը` պանդուխտ (Մինասեան Մ., Պատմական անտիպ տեղեկագիր մը Բերիոյ թեմի հայութեան մասին, «ԲՀԱ», 2007, N 1-2, էջ 19): Կաթողիկե 4113 հայերը կազմում էին 800 տուն (Մինասեան Մ., նշվ. հոդվ., էջ 22): Ավետարանական 190 հայերը կազմում էին 40 տուն (Մինասեան Մ., նշվ. հոդվ., էջ 22): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1905	8750 շ.	4226 շ.				Նշյալ հայերի թիվն իր մեջ ընդգրկում է արական 1500 և իգական 1403 տեղացի, 150 սասունցի, պանդոկների և տների մեջ 320 ծառայող և քսան տարեկանից բարձր 853 պանդուխտ (Սիւրմէեան Ա., Պատմութիւն Հալէպի հայոց, հ. 3, Փարիզ, 1950, էջ 894): Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 143: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1907		525 տ.				Մինասեան Մ., Պատմական անտիպ տեղեկագիր մը Բերիոյ թեմի հայութեան մասին, «ԲՀԱ», 2007, N 1-2, էջ 19: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1908	5729 շ.	1767 շ.	3771 շ.	191 շ.		محمّد فؤاد عينتابي، نجوى عثمان، حلب في مئة عام، الجزء الثاني١٩٠١ ١٩٢٠، حلب، ١٩٩٣ ص٥١ Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1913	9870 շ.					«Մշակ», 1913, N 166, էջ 2: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1914	13.000 շ.	6500 շ.	6100 շ.	400 շ.		Քէշիշեան Վ., Հալէպի հայկական գաղթօճախի հասարակական-մշակութային կազմակերպութիւնները (1846-1915), Անթիլիաս, 2001, էջ 18: Վիճակագրության թվականը հեղինակը նշել է Առաջին աշխարհամարտի նախօրեին, որը մենք համարել ենք 1914 թ.: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1918	60.000 շ.					Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 169: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1919-20	35.000 շ.					Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 169: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1921	28.100 շ.	21.600 շ.	6100 շ.	400 շ.		Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 310: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1922	46.978 շ.					Վիճակագրությունը կատարվել է մինչև մայիս, ըստ որի՝ 46978-ից 33978-ը գաղթական էին, իսկ 13000-ը՝ տեղացի հայեր (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 430, ց. 1, գ. 799, թ. 6): Հմմտ. «Հայաստանի կոչնակ», 1922, N 32, էջ 1055-1056; N 37, էջ 1218: Մեկ այլ՝ հոկտեմբերի 5-ին կատարված վիճակագրության համաձայն՝ 24005-ից 17579-ը գաղթական էին, 3622-ը՝ տեղացի կաթողիկե, իսկ 2804-ը՝ տեղացի առաքելական հայեր («Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1924, էջ 8: Տե՛ս նաև Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 169: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 26:
1923	48.000 շ.			5500 շ.		Գարաճեան Յ., Հայ աւետ. Էմմանուէլ եկեղեցին, «Գեղարդ. Սուրիահայ տարեգիրք», Հալէպ, 1975, էջ 471: «Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1924, էջ 235: 48000-ից 35000-ը գաղթական էին, իսկ 13000-ը՝ տեղացի: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1925	50.000 շ.	35.000 շ.	10.000 շ.	5000 շ.		Պապիկեան Ճ., Սուրիոյ հայութիւնը. ընդհանուր կացութիւնը, «Հայաստանի կոչնակ», 1925, N 50, էջ 1475-1476: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1926	40.000 շ.					Գապպէնճեան Գ., Սուրիա, «Տաթեւ», 1926, էջ 291, 298, 303: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1928		33.000 շ.				«Տաթեւ», 1929, էջ 380: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1932	50.000 շ.	35.700 շ.				«Հասկ», 1933, N 5-6, էջ 32: Գալուստեան Գ., Մարաշ, Նիւ Եորք, 1934 (վրհտ. 1988), էջ 841: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1934		37.160 շ.				«Հասկ», 1935, N 2, էջ 24: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1935	49.281 շ.	37.890 շ.				«Հասկ», 1936, N 3-4, էջ 30: Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 319: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1936		38.763 շ.				Ա. Աթան, Հայ կեանք, «Հայրենիք», 1937, N 7, էջ 170: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1937		39.512 շ.				«Հասկ», 1938, N 5, էջ 80: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1938		40.858 շ.				«Հասկ», 1939, N 3, էջ 48: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1939		45.520 շ.	12.000 շ.			«Հասկ», 1940, N 5, էջ 80: محمّد فؤاد عينتابي، نجوى عثمان، حلب في مئة عام، الجزء الثالث١٩٢١ ١٩٥٠، حلب، ١٩٩٣ ص٢٠١ Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1940		46.000 շ.				«Հասկ», 1941, N 3-4, էջ 55: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1943		49.000 շ.				«Հասկ», 1944, N 5-7, էջ 100: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1944-45	72.000 շ.	60.000 շ.	9000 շ.	3000 շ.		«Հայրենիք. տարեգիրք», Պոսթըն, 1946, էջ 227: Հմմտ. Բադալյան Ա., Սփյուռքահայ համայնքների ընդհանուր պատկերը 1945 թ., «ԲՀԱ», 2010, N 1, էջ 149: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1948		35.000 շ.				«Արեւելք. տարեգիրք», Հալէպ, 1948, էջ 156: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1959	70.000 շ.					Բադալյան Ա., Հալեպի հայ համայնքը 1964-1985 թթ., «ԲՀԱ», 2009, N 1, էջ 112: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1964	54.000 շ.	40.000 շ.	8000 շ.	6000 շ.		Բադալյան Ա., Հալեպի հայ համայնքը 1964-1985 թթ., «ԲՀԱ», 2009, N 1, էջ 114: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1968	47.000 շ.	35.000 շ.	7000 շ.	5000 շ.		Բադալյան Ա., Սիրիայի հայ համայնքը 1960-ական թթ.-1970-ականների սկզբներին, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2009, N 2, էջ 222-223: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1973		35.000 շ.				Բադալյան Ա., Հալեպի հայ համայնքը 1964-1985 թթ., «ԲՀԱ», 2009, N 1, էջ 122: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1976-77				75.000 շ.		Տէմիրճեան Վ., Գաւազանագիրք Լիբանանի և Սուրիոյ հայոց թեմերու առաջնորդութեանց, հ. Ա, Անթիլիաս, 1980, էջ 453: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1985	70.000 շ.					Բադալյան Ա., Հալեպի հայ համայնքը 1964-1985 թթ., «ԲՀԱ», 2009, N 1, էջ 122: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
1990	50.000 շ.					«Ասպարէզ», 12 փետրուար, 1990: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:
2011	54.500 շ.	35.000 շ.	17.000 շ.	2500 շ.		Ըստ մեր տեղեկությունների: Ըստ հայ կաթողիկե վարդապետ Կոմիտաս Դադաղյանի վկայության: Ըստ Նահատակաց եկեղեցու վերապատվելի Վաչե Էքմեքճյանի վկայության: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 27:

1870-ական թվականներից մինչև 1932 թ. ավելանում է տարբեր դավանանքների պատկանող հայոց դպրոցների և աշակերտության թվաքանակը, որն էլ ներկայացնում ենք ստորև տրվող աղյուսակում.

Թվական	Առաքելական դպրոց	Կաթողիկե դպրոց	Ավետարանական դպրոց	Նշումներ	Աղբյուր
1878/80	3 (142 աշ.)	2 (90 աշ.)			Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 143: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52:
1896/98	3 (350 աշ.)	3 (110 աշ.)			Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 143: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52:
1902/05	3 (380 աշ.)	2 (180 աշ.)	2 (90 աշ.)		Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 143: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52:
1902	4 (300 աշ.)	2	1 (150 աշ.)		Մինասեան Մ., Պատմական անտիպ տեղեկագիր մը Բերիոյ թեմի հայութեան մասին, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2007, N 1-2, էջ 20, 22: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52:
1908/11	3 (580 աշ.)	2 (205 աշ.)	2 (120 աշ.)		Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն (1841-1946), Երևան, 1986, էջ 143: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52:
1924/25	9	4	5		Պապիկեան Ճ., Սուրիա և հայութիւն, «Արեւ», 27 օգոստոս, 1925, էջ 2: 1925 թ. հայ կաթողիկեների վարժարանների երկսեռ աշակերտության ընդհանուր թիվը 1300 էր («Սուրիահայ տարեցոյց», Հալէպ, 1925, էջ 317): Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52:
1932	9 (մոտ 3500 աշ.)	2 (500 աշ.)	7 (800 աշ.)		Գալուստեան Գ., Մարաշ, Նիւ Եորք, 1934 (վրհտ. 1988), էջ 841: Րաֆֆի Քորթոշյան, Հալեպի արձանագրությունները, Երևան, 2013, էջ 52: