Անգղ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

16 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Անգղ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Վանից 21,5 կմ հարավ-արևմուտք` լճափից 7 կմ հեռու` համանուն գետի աջ ափին: Ծովի մակերևույթից բարձր է 1660-1685 մ:

1877 թ. մի հաղորդագրության համաձայն` գյուղը Վանից «5 ժամի չափ հեռի» էր (Փ. Մ., Վանի մէջ հարստահարութիւններ, «Մշակ», 1877, N 56, 4 օգոստոս, էջ 3), մինչդեռ ԺԹ դարավերջին միայն 4 ժամ հե-ռավորության վրա էր (Պօղոսեան Ե., Պատմութիւն Հայ մշակութային ընկերութիւններու, հ. Բ, Վիեննա, 1963, էջ 56: Տե՛ս նաև «Մասիս», 1882, N 3235), իսկ Արտամետից «երեք ժամու անջրդի ճամբայ» էր (Երամեան Հ., Յուշարձան, հ. Ա, Աղէքսանդրիա, 1929, էջ 200): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

Երկու թաղից բաղկացած գյուղը փռված է արևելք-արևմուտք ուղղությամբ ձգված լեռնաճյուղի հարավահայաց ստորոտին: Գյուղի մոտ` Անգղ գետի վրա է Սաչան անվամբ հայտնի փոքրիկ ջրվեժը:

«Արաքս», 1897, էջ 20: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

Պատմություն

Ավանդաբար վկայվել է` իբր այս գյուղում էր, որ «...Ղևոնդ երէցը առաջին դիմադրութիւնը ցոյց տւեց մոգերին»:

Յարութիւնեան Մ., Թիւրքաց Հայաստանում, «Հորիզոն», 1914, N 229, 16 հոկտեմբեր, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

Բնակավայրի առաջին հիշատակությանը, բայց արդեն իսկ որպես գյուղաքաղաք, հանդիպում ենք Ե դարի կեսերին տեղի ունեցած Վարդանանց պատերազմի առնչությամբ. «Իսկ գունդն Հայոց ամենայն օգնականօքն հանդերձ և մոգացն բազմութեամբ յամսեանն չորրորդի եկին հասին յաշխարհն Հայոց, ի գիւղաքաղաք մի մեծ՝ որում անուն էր Անգղ»:

Եղիշէի վասն Վարդանայ եւ հայոց պատերազմին, աշխ.` Ե. Տեր-Մինասյանի, Երևան, 1957, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

1307 թ․

1307 թ. տանուտեր Ատոմի իշխանության ներքո գտնվող Անգղը հիշվում է մի ձեռագրի հիշատակարանում. «...զԱնկղայ ըռէս Ատոմն...»:

ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Երևան, 1950, էջ 49: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

Անգղին վերաբերող հիշատակությունները հետագայում էլ ավելի բազմաթիվ են: Գյուղը մերթ հիշվում է որպես գրչօջախ, մերթ զանազան այլ անցքերի առնչությամբ: 1852 թ. գյուղի աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդներն էին ռես Մանուկը, ռես Փանոսը, մահտեսի Ավետիսն ու տեր Ասպատուրը:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

Ինչ վերաբերում է արդեն 1870-ական թթ. սկզբներից ավելի հաճախակի հանդիպող հիշատակություններին, ապա դրանց մեծագույն մասի բովանդակությունն առնչվում է հայերի նկատմամբ բոլոր ճակատներում իրականացվող խտրական քաղաքականությանն ու դրա հետևանքներին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

1872 թ․

1872 թ. ապրիլի 26-ին Անգղ գյուղի մի խումբ ներկայացուցիչներ («Ռէս Կարապետ տէր Գէորքեան, տէր Պօղոս Խաչատուրեան, մ. Պօղոս Փանոսեան, Ուսէփ Վէրտօեան, Աւետիս Մկրտիչեան, Կրիկոր տէր Ասպատուրեան, Ասպատուր Միրօեան, Կրիկոր Տօսեան, Եղօն Մարտիրոսեան, տէր Յօվհաննէս տէր Բարսեղեան, Ալահվէրտի մ. Պետրոսեան, Հովհաննէս Սարգիսեան, Յարութիւն Ատոմեան, Փանոս Բերոսեան, Աւէտ Գազպարեան, Կրիկոր Ավիտիսեան, Վարդան Սաֆարեան, Ղազար Վարդանեան, Մուրադ Օխանեսեան») ստորագրում են մի նամակի ներքո և հղում Վանում հիմնված «Միութիւն ի փրկութիւն» գաղտնի ընկերությանը` հուսալով, որ համատեղ ուժերով կարելի է որևէ ելք գտնել. «...ալ չկարենալով տոկալ այս սարսափելի վիճակին և անկրելի լուծին` ձեզ կը դիմենք այսօր որ մենք ալ ձեզ հետ միանալով թերևս դարման մը գտնենք: Թէ ինչ միջոց, որ նպաստաւոր է այս չարիքներէն փրկուելու, պատրաստ եմք արեան և մահու ձեզ հետ գալելու, ուր որ ալ մեր փրկութեան յոյսը զմեզ տանի. թէ ռուսանալ` ռուսանանք միասին, թէ գաղթել` գաղթենք. թէ վերջապէս մեռնիլ հասած է մեզ` մեռնինք, բայց փրկուինք...»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 271: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

Ինչպես երևում է, «Միութիւն ի փրկութիւն» գաղտնի ընկերությունը ոչ միայն անգղցիներին երազած փրկության ուղին չի կարողանում մատնանշել, այլև ընդամենը 5 տարի անց` 1877 թ. մայիսի 8-ին, գյուղացիներն իրենց ուժերին չապավինելու և սեփական պատվի համար չպայքարելու պատճառով ենթարկվում են շեյխ Ջելալեդինի հրոսակախմբի ավարառությանը. «...Անգղ հայաբնակ գիւղի բնակիչներն կանխաւ իմանալով քուրդերի գալուստ և ուրիշ գիւղերի մէջ նոցա գործած սարսափելի գազանութիւններն, կիներն և աղջիկներն կը լեցունեն եկեղեցիին մէջ իբր ապահով տեղ և իւրեանք լեռներ, սարեր կը փախչեն: Քուրդերն, երբ Անգղ կը հասնին, կիմանան այս եղած և եկեղեցիին դուռներ խորտակելով և սանդուղներ դնելով, չորս կողմէն ներս կը խուժեն... ամեն բան կառնուն, կերթան»:

Փ. Մ., Վանի մեջ հարստահարություններ, «Մշակ», 1877, N 56, 4 օգոստոս, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

1896 թ․

1896 թ. հունիսին` թուրքական համիդիեի և քուրդ խուժանի ներխուժելու պահին, Անգղը դարձյալ անպատրաստ էր, որի հետևանքով էլ բավականաչափ զոհ է տալիս և ենթարկվում թալանի ու ավերածության. «63 սպաննուած և 15 դիակ գետը ձգուած»:

«Հնչակ», 1896, N 16, 10 օգոստոս, էջ 123: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

Ընդհանրապես հայոցձորցիների և մասնավորապես անգղցիների համար գուժաբեր էին նաև այսպես կոչված «խաղաղ» տարիները, ընդ որում, հակահայ գործողություններում մշտապես նկատելի էր կառավարող շրջանակների ուղղակի կամ անուղղակի դերակատարությունը: 1904 թ., օրինակ, սպանվում է երկու անգղցի. «...նորերս կազմւել է մի աւազակախումբ, կառավարութեան թելադրութեամբ, որը կտրելով քաղաք տանող ճանապարհը թալանում ու յաճախ սպանում է անց ու դարձ անողներին: Խումբը բաղկացած է 12 հոգուց և մնում է Գողաձորիկ անունով ձորի մէջ: Մի քիչ առաջ նրանք սպանել են Անգղ գիւղացի երկու հայերի, որոնք քաղաքից վերադառնալիս` ընկել էին նրանց ձեռքը»:

«Դրօշակ», 1904, N 12, էջ 186: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39-40:

Եվս երկու երիտասարդ սպանվում են 1905 թ. «Անցեալ տարւան յունիս ամսին նոյն այդ ձորի մէջ 18-20 տարեկան Անգղ գիւղացի երկու երիտասարդներ աւելի անգութ և բարբարոսական մահով սպանուեցան – դաշոյնի անթիւ հարւածներով – զոհ երթալով թշնամութեան և վրէժխնդրութեան: Եկան քննիչները և սպանւողներու ազգականներու վրայ արեան բիծ գտան: Եւ ահա ոճրագործները գտնուած են...: Անոնք ուրիշներ չեն` բայց եթէ իրենց իսկ ազգականները, այսինքն սպանւողներէ մէկու եղբայրը և միւսին հօրեղբայրը, որոնք անմիջապէս բանտարկւեցան իբրև ոճրագործներ: Բայց ինչ կարող է լինել այս եղբայրասպանութեան և որդիասպանութեան շարժառիթը: Թրքական քննիչներու ոճրայղած գանկը գտած է նոյն դրդապատճառը – սպաներ են, որովհետև կուզէին անոնց բաժին ընկած «մալին» տէր դառնալ: Ամբողջ տարի մը խեղճ թշւառները բանտ նստան, գործը գնաց Պօլիս, միակ դրական ապացոյց շալվարը, որի վրայ արեան բծեր նկատած էին, պահանջւեցաւ Պօլսէն: Ուղարկեցին արդարութեան մեծ ատեանը և քննութիւնը ցոյց տւաւ, որ արեան բիծը մարդկային արեան չէ, այլ կենդանու և ատեանը անպարտ հռչակեց մեղադրւողները: «Շալվարի» տէրը ազատ արձակւեցաւ. իսկ այդ անմեղ զոհերէն միւսին, որ արդէն մեռած էր բանտին մէջ, ինչ-ինչ մեղադրանքով 7 տարի «հէօքմ» եկաւ. իսկ ան արդէն յաւիտեան դատապարտւած էր... մեռած»:

«Դրօշակ», 1906, N 4, էջ 54: Տե՛ս նաև «Ալիք», 1906, N 4, 30 ապրիլ, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 40:

Բոլորովին անպաշտպան իրավիճակից դուրս գալու նպատակով անգղցիները փորձում են զենք ձեռք բերել, բայց դրանք էլ, կառավարության կոչին ընդառաջ, գյուղի ռեսը հավաքում և հանձնում է իշխանություններին: Այդ արարքը չի ներվում, և ռեսն իր ստրկամիտ քայլի համար կյանքով է հատուցում:

Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», 1923, N 9, էջ 84: Տե՛ս նաև Արամը. մահուան յիսնամեակին առթիւ, Երևան, 1991, էջ 272: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 40:

1913 թ․

Հերթական դժբախտ պատահարը գրանցվում է 1913 թ. «...Անգղ գիւղէն քիչ հեռու Շամիրամի առւի քովեր նոյն գիւղացի երկու հայեր Գէորգ եւ Վահան կեռաս ծախող քիւրդերու հետ միջադէպ մը ունենալով, քիւրդերը զէնքի դիմելով կվիրաւորեն երկուքն ալ, որոնցմէ Վահանը մահամերձ վէրք կը ստանայ եւ հաւանական է, որ չապրի...»:

«Աշխատանք», 1913, N 35, 13 յուլիս, էջ 7: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 40:

1914 թ․

Դեռ 1914 թ. տարեվերջին զորահավաքի պատրվակով թուրքերը գյուղից տանում են 50 երիտասարդի (ինչպես հայտնի է, շատ չանցած` գրեթե բոլորը ոչնչացվում են), իսկ իբրև պատերազմական տուրք` Անգղից բռնագրավում են 80 օսմանյան լիրա, եզներ, սայլեր, 280 ոչխար, 150 չափ ցորեն և այլն:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 54: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 152: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 40:

1915 թ․

1915 թ. ապրիլի սկզբին ոչ միայն Անգղի, այլ նաև հարևան Կեմ, Ղզլդաշ, Թրքաշեն, Խոսպ գյուղերի բնակիչները, հավատալով թուրք պահակախմբի «փրկարարական» հավաստիացումներին, մնում են Անգղում, սակայն «Ապրիլի 8-ին Անգղի թուրք պահակախումբին օգնութեան կը հասնին Խալըտ պէյի ստուար ուժերը և կը սկսին կոտորածը: Կը սպաննուին 340 հոգի, որոնցմէ 130 հոգի անգղցի: Սպաննուողներու մեջ կըլլան անգղցի ռէս Ղազար, Համբարձում եւ Մանուկ»: Գյուղից միայն 15 հոգի, չվստահելով թուրքերին, ապաստան են գտնում Իշխանիգոմ գյուղում:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 93: Տե՛ս նաև Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 58, 19 նոյեմբեր, էջ 3: Կոտորածի մասին Գարեգին Միրզիկյանն էլ վկայում է. «Ապրիլի 4-5-ին 1500 հոգիէ բաղկացած քիւրտ և թիւրք խուժան մը Վանի կուսակալ Ջեվդէթի հրամանով և Շաքր աղայի որդի Լէզկիի առաջնորդութեամբ յարձակուեցաւ Անգղի վրայ: Զինուած երիտասարդութիւնը կռուելով դուրս ելաւ գիւղէն և գնաց միացաւ Իշխանի Գոմի զինուած երիտասարդութեան: Խուժանը պաշարեց Իշխանի Գոմ և հրացանով ու երեք թնդանօթով անընդհատ գնդակ տեղացնելով, երկու օրէն հազիւ կարողացաւ գիւղ մտնել՝ կռուողներու հեռացումէն ետք: Անգղցիներ ընդամէնը 600 (վեց հարիւր) անձ զոհ տուին» (Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 54: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 152): Քերծեցի 9-ամյա Հովհաննես Հակոբյանն էլ Անգղում կատարվածի մասին նշում է. քերծեցիների մի մասը «...վախնալով, Անգղ հայաբնակ գիւղը քաշուեցան, որոնց մէջ էի և ես: Մի քանի ժամ վերջ Պլթենցից խուժանը եկաւ պաշարեց Անգ¬ղը: Մինչև երեկոյ մերոնք անգղցիների հետ միատեղ դիմադրեցին ու չկրնալով աւելի ևս դիմանալ՝ գիշերով մեզ թողին ու անցան Վ¬նի շրջան...: Խուժանը մտաւ գիւղ ու կոտորեց այնտեղ մնացած բոլոր տղամարդիկը» (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 187): Ըստ Խաչատուր Մաթևոսյանի` գյուղում սպանվում է մոտ 400 տղամարդ, որոնցից 130-ը` անգղցի (Հայոց ցե-ղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. 1, էջ 153): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 40:

Հաղորդվել է նաև, որ ապրիլի 7-ին «...մեծ կոտորածը տեղի ունեցաւ Անգղ գիւղի մէջ: Այստեղ կառավարութիւնը դրած ունէր 8 հոգուց բաղկացած մի կօրտօն. այդ կօրտօնին վստահացան գիւղի մի քանի առաջաւոր մարդիկ – ռէս Գրիգորը, Յարութիւնեան Յովհաննէսը, ուստա Մարտիրոսը, գիւղի ուսուցիչ Արշակ Ղազարեանը: Սրանք առաջարկեցին գիւղում գտնւող 20-ի չափ զինւած տղաներին դուրս գալ գիւղից. տղաները քաշւեցին, միւս կողմից Կեմի ժողովուրդը լցւեց Անգղ. հասաւ քամակից խուժանը – զօրքերն ու քիւրդերը, սրանց միացան կօրտօնի ժանդարմները և սկսւեց մի սոսկալի տեսարան ջարդերի, կողոպուտների, բռնաբարութիւնների ու հրդեհումների: Այստեղ ընկան առաջաւորները, հասարակ գիւղացին և ապա կին ու երեխաներ` թւով աւելի քան 270 հոգի: Բացի այս, 300-ի չափ ժողովուրդ դիմեց դէպի Խօշաբ գետը, միւս ափն անցնելու համար, այստեղ էլ վրա հասան քիւրդերը և սկսեցին կոտորել, հարիւրի չափ էլ այստեղ ընկան` մեծ մասը գետի ալիքների մէջ մնալով»:

Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 204-205: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 40-41:

Ավելի ուշ` 1915 թ. մայիսին, «Կամավորներից մէկը, որը դիրքերից նոր էր վերադարձել գործով՝ պատմում էր, որ Անգղ գիւղում քրդերը տղամարդկանց կոտորել են, ապա դիակները երկու տեղ ժողովել ու այրել, մոխիրների կույտերն են մնացել միայն»:

Pessimist, Վասպուրականի գաղթը, «Հովիտ», 1915, N 43, 8 նոյեմբեր, էջ 676: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

Վերոնշյալը փաստել և լրացրել է նաև Մեծ եղեռնից հետո Անգղ այցելած գերմանացի միսիոներ պարոն Շբյորրը (Սփորր). «Այնտեղ նույնպես բազում տներ և շինություններ են ավերվել և հրկիզվել...: Ասում են` միայն այստեղ կոտորվել է մոտ հարյուր երեսուն մարդ: Մենք նաև տեղեկացանք, որ քրդերն ամբողջությամբ այրել են կոտորված հայերի դիակները ...: Թերևս դա ավելի մարդասիրական է, քան, որ այլ վայրերում, որտեղ դիակները մնացել էին չթաղված անորոշ ժամանակով, դրանք հոշոտել են շները և թունավորել օդը»:

Germany, Turkey and Armenia, pp. 21-22 (բնագրում` “There again there were many houses destroyed. ...One hundred and thirty people are said to have been murdered thus. We were told that the Kurds had burnt the corpses of the slaughtered Armenians in it.. And yet that it at least better than if the corpses of the slain as has happened in other places, are allowed to lie for an indefinite period unburied, so that they are devoured by dogs and poison the air”). Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

1915 թ․

1915 թ. հունիսի 16-ին ռես Հովասափ Հարությունյանը, Օհանես Միրզոյանը և Պողոս Մխիթարյանն Արամ Մանուկյանին հղված համատեղ նամակում հայտնում են. «Մեր գեղ (Անգղ)... ճանապարհի վրայ ըլլալով ամէն օր ամէն երթևեկող կամաւորներ հացի, կաթի, իւղի, մածնի զանազան ուտելիքի, եզի և սայլի համար ամէն մի տեսակ խայտառակութիւն, ծեծ, հայհոյանք տեղի կունենայ և մենք իրենց պահանջներուն ալ չենք կարող բաւարարութիւն տալ: Գիւղիս մեծագոյն մաս այրի կիներ ու որբեր են թալանուած, այնպէս որ օրերով անօթի կը մնան: ...կուգամք ...խնդրելու, որ կամ մեզի ապահովցնէք մեր գիւղին մէջ զոհ չերթալու անգթութիւններուն կամ մեզ ուրիշ գիւղ մը տուէք այստեղէն գաղթելու»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 50, թ. 195: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

1915 թ. հուլիսի 10-ին Արամ Մանուկյանին հղած գրություններից մեկում Արտամետի գավառապետ Հովհաննես Արտամետցյանը նշում է, որ հունիսի վերջից առ հուլիսի առաջին տասնօրյակը՝ 15 օրվա ընթացքում, անգղցի 81 հիվանդից 19-ը մահացել են:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 23, թ. 19: Տե՛ս նաև Արամ Մանուկյան. փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2009, էջ 252: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

1915 թ. հուլիսի 15-ին անգղցիների մնացորդները մաս են կազմում ընդհանուր գաղթի և 1916 թ. դրությամբ հիմնականում հանգրվանում Սուրմալուի Ալիջան և Էջմիածնի շրջանի Խաթունարխ գյուղերում, 1 տուն էլ 3 անձով՝ Նոր Բայազետի Գյոլ (այժմ` Գեղարքունիքի մարզ, գղ. Լիճք) գյուղում:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 55: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 152, 153: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

1916 թ․

1916 թ. սկզբին մարտական գործողությունները ծավալվում են «...Անգղ գիւղի կողմը, ռուս եւ թուրք զօրքերը մեծ ընդհարում մը կունենան»:

«Կոչնակ», 1916, N 2, էջ 42: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

1916 թ․

1916 թ. գարնանը գյուղ այցելած Խաչատուր Մաթևոսյանը նշում է. «Գիւղը բոլորը վառուած է»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 153: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

1916 թ․

1916 թ. հուլիսյան թղթակցություններից հայտնի է դառնում, որ Բերյոզովկայում գտնվող 326 հայ գերիների թվում էր անգղցի Եղիազար Աբրահամյանը:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 36, 31 յուլիս, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

1916 թ․

1916 թ. ձմռանը Վանի քաղաքապետ Կոստի Համբարձումյանը Կլոր-Դարի մեջ գործող թեյատունը փոխադրում է Անգղ՝ «զինուորականներուն թէյ տալու համար»:

«Աշխատանք», 1916, N 68, 24 դեկտեմբեր, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

Բնակչություն

Ինչ վերաբերում է սակավաթիվ քրդերի` Անգղում հաստատվելու ժամանակին, ապա ի տարբերություն շատ գյուղերի, որտեղ քրդերը հայտնվել էին միայն Համիդյան ջարդերից հետո, Անգղում նրանց ներկայությունն արձանագրվել է դեռևս 1893 թ. «...կը բաղկանայ 60-70 տնակներէ, ուր կը բնակին հայեր և մէկ քանի քիւրտեր»:

Լինչ Հ-Ֆ., Հայաստան. ուղեւորութիւն եւ ուսումնասիրութիւններ, թարգմ.` Լևոն Լարենց, հ. Բ, Կ. Պոլիս, 1914, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

2013 թ․

2013 թ. գյուղում բնակվում էր Բրուքի աշիրեթին պատկանող 172 տուն սուննի (շաֆիղի ճյուղից) քուրդ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:

Տնտեսություն

Ինչպես հարևան գյուղերում, Անգղի տնտեսությունը ևս հիմնված էր հողագործության և անասնապահության վրա: Առաջինի պարագայում գերիշխող էին հացաբույսերը, սակայն Անգղը հայտնի էր նաև իր շաղգամով. «Գիւղիս մէջ սովորական բերքէն զատ յառաջ կը բերեն մեծ քանակութեամբ շողգամ, յորոց մին մէկ օխայի կշիռ կունենայ երբեմն, որ նշանաւոր է իւր քաղցրութեամբ, որով շատ անգամ խնձորի նման կուտեն մեծ ախորժակաւ»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 132: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 42:

Չնայած գյուղացիների անդուլ աշխատանքին` հարկային անօրինակ ծանրաբեռնվածության պատճառով արդեն 1900-ական թթ. կեսերին Անգղն ընկղմվել էր այլևս անհույս թվացող պետական պարտքերի մեջ. «Ներքին Հայկայ Ձորի Անգղ գիւղը այս պահուս ամենանեղ դրութեան մէջ է. գիւղը ունի 90-100 տուն ծուխ: Գիւղի մէկ մեծ թաղը դէպքէ ի վեր ամայի է և անմարդաբնակ և միւս մասի տներէն ալ 15-20-ը աչքի կը զարնէ արական սեռի բացակայութեամբ: Որբևայրի կիներ կամ պառաւ տատեր՝ նստած իրենց քարուքանդ օճախի վրայ՝ իրենց ճակատագրի հարւածները կը կրեն անտրտունջ...: Այս գիւղի պագիյէն տարիներու ընթացքին մէջ հասած է 45-50,000 դահեկանի: Գիւղի անջրդի և պտղաբեր «սարի հողերը» անցեր են Արտամէտցւոց «թուրքերի» ձեռքը՝ ամէն մէկ արտ 10-20 կամ աւելի ղուրուշ Սալէֆի փոխարէն: Իսկ մնացած ջրարբի տեղերը թէ՛ շատ քիչ են և թէ՛ մանաւանդ շատ անբերրի: Սկզբները այդ գիւղի միակ ապրուստը եղել է պանդխտութեան գնացած մարդկանց աշխատանքը: Միայն այս գիւղէն Պօլիս և այլ տեղեր պանդխտած են եղեր 87 հոգի՝ 97 թւականին, որոնք և ահագին քանակութեամբ դրամ կուղարկէին, դրամ, որով կը հոգացւէր թէ կառավարութեան տուրքերը և թէ ընտանիքներու ապրուստը: Իսկ այժմ դրսի եկամուտէն կտրւած, հողերու լաւագոյն մասէն զրկւած, ուրիշ աշխատանքէ զուրկ - բնականաբար պէտք է հեծեն պարտքերու և պագիյէներու տակ»:

«Դրօշակ», 1906, N 2, էջ 22: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 42:

Հայտնի է, որ մինչև Մեծ եղեռնը գյուղաբնակ հայերն ունեին 2500 մեծ և փոքր եղջերավոր անասուն (1500-ը` ոչխար):

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 54: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 153: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 42:

Հուշարձաններ

Անգղը գավառի ողջ տարածքում Խառնուրդ-Վերին Մժնկերտից հետո ջրաղացներով առավել հարուստ երկրորդ գյուղն էր: Հայտնի է, որ գյուղում գործել է 14 ջրաղաց:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 54: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 153: Ըստ մեկ այլ վկայության` գյուղն ուներ 12 ջրաղաց (Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 45): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 42:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Անգեղ և Էնկիլ անվանաձևերով: Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Դյոնեմեչ (Dӧnemeç):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 39:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1972 թ․

Սաչան ջրվեժը

Տեսակը Տիեզերքից
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Google Earth
Աղբյուրը Նշված չէ
Տարեթիվ 2011 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Անգեղ
Էնկիլ
Դյոնեմեչ

Մինչև 1915 թ. ապրիլ ամիսը գրեթե զուտ հայաբնակ Անգղի բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Ընդամենը	Տուն	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	53	315	315	53				Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1873	50			50				Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1883	70			70				Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 132: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1895	60			60				«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1897	84			85	1			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, с. 262. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1906	90-100			90-100				«Դրօշակ», 1906, N 2, էջ 22: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1909	105	492	492	105				Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47 (այդ թվում` 249 ար., 243 իգ.): Ի դեպ, վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 96 տուն` 495 բնակիչ («Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1914	108	678	678	108				Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: Տե՛ս նաև Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., с. 93: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1915 նոյ.	6	30	30	6				Կ. Խ., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1915 Մ. ե. ն.	150	880	880	150			Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 54: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 152: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1916 հոկտ.	21			21				«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
1990			940			940		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263984 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
2000			1249			1249		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263984 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
2011			1207			1207		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263984 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41:
2012			1170			1170		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263984 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 41: