Աստվածաշեն :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

22 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Աստվածաշեն (Գյուղ)

Տեղադրություն

Անգղ գետի աջակողմյան գյուղերից է: Գտնվում է Կղզուց 2 կմ հյուսիս-արևելք` ծ. մ. 1800 մ միջին բարձրությամբ հարավարևմտահայաց ստորոտին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 57:

Պատմություն

Գյուղում և մերձակայքում պահպանված մեծաթիվ և հնամենի հուշարձաններն ինքնին վկայում են բնակավայրի` հազարամյակների պատմությամբ չափվող իրողությունը: Այստեղ առկա են սկսած Վանի թագավորության շրջանից ավանդված և մինչև ուշ միջնադար հասնող նյութական մշակույթի տարաբնույթ հուշարձաններ: Գրավոր աղբյուրներում, սակայն, գյուղանվան մեզ հասած առաջին հիշատակությունը միայն 1616 թ.-ից է:

Տե՛ս գյուղի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցուն վերաբերող շարադրանքում: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 58:

1852 թ․

1852 թ. հիշվում է գյուղավագ Պետրոսը. «...Աստուածաշէնայ ըռէս Պետրոս...»:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 57:

Թուրքական տիրապետության շրջանը, ինչպես այլուր, Աստվածաշենին էլ միմիայն անլուր տառապանքներ է պատճառել: Ընդ որում, մասնավոր և ընդհանրական հալածանքներն ու խոշտանգումները հատկանշական էին ոչ միայն պետական ծրագրով իրականացված ցեղասպանական գործողությունների ընթացքում, այլև այսպես կոչված «խաղաղ» տարիներին: «Աստուածաշէն գիւղէն մարդու մի տասնևութ դաշոյն (խանչէր) զարնելով սպաննեցին, որուն տասն և մէկ հատ որբ ու այրի մուրացկանութիւն կանեն» (դեպքը թերևս վերաբերում է 1870-ական թթ. վերջերին):

ԳԱԹ, Գ. Սրվանձտյանի ֆոնդ, բ. 4, գ. 55, անթվագիր, ձեռագիր, բ. 4, գ. 55, անթվագիր, ձեռագիր, էջ 1: Տե՛ս նաև Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 456: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 58:

1895 թ․

1895 թ.` Համիդյան ջարդերի օրերին, գյուղը տալիս է 1 զոհ:

«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 58:

Թե որքան խտրական և անարգական էին վերաբերվում հայերին, լավագույնս պարզում են 1905 թ. տեղի ունեցած հետևյալ դեպքի մանրամասները. «Անցեալ օրեր Հայոց-Ձորի Աստւածաշէն գիւղացի Կարապետ Մելիքսեդեկեանը, մի երեխայի հետ առաւօտեան դէմ քաղաք գնալիս, պատահում է յայտնի աւազակապետ Օմար օնբաշուն, սա այն յայտնի Օմարն է, որ դէպքից առաջ այնքան դիւային չարչարանքներով սպանեց Կուռուբաշ գիւղացի 4 հայի, իսկ մի քանի ամիս առաջ էլ շատախցի կանանց, որոնք քաղաքից գիւղ էին գնում. բռնում, բռնաբարում է ու ծամերը կտրում, խեղճ զոհերը հազիւ են ազատւում լրբի ձեռքից: ...ահա այդ սրիկան է, որ ճանապարհին բռնում է Աստւածաշէնցի Կարապետին, վրան գոռալով. – «դու գտել ես իմ կորցրած դրամի քիսէն, որի մէջ եղել է մի ոսկի, 2 մէջիտէ և 10 ղրուշ դրամ. այս րոպէիս իմ դրամը տուր»: Գիւղացու աղաչանք պաղատանքը և իրաւացի պատճառաբանութիւնը, որ ինքը գիշերով չէր կարող գտած լինել նրա քիսէն, չի ազդում քրդի վրայ. ճանապարհից հանում է հային և հրացանը շտկելով, ուզում է սպանել. Կարապետը կարողանում է համոզել քրդին, թէ «երթանք շրջանի միւդիրի քով, թող նա դատէ մեզ»: Գնում են միւդիրի քով. նա հոն չը լինելով. գործը քննում են ոստիկանները և առաջարկում հային, որ երդմամբ հաստատէ իր անմեղութիւնը: Ահա սկսւում է երդման սովորական պրօցէսը – «Ես իմ հոգին, ես իմ Աստւած, ես այդ քիսայից խաբար չեմ»: Բայց Օմար օնբաշին, այդպիսի երդումներով գոհ չէ մնում և ինքը իր կողմից առաջարկում է մի օրիգինալ, բայց բոլոր սրբութիւնները ոտքի տակ տւող ձև: Թող, ասում է, հայը իր բերանով շան լակոտը բռնէ և տանէ իրենց եկեղեցու սեղանի վրայ դնէ ու այնպէս կծէ շան պարանոցից, որ արիւնը ցայտէ սեղանի վրայ, – միայն այն ժամանակ ես կը հաւատամ նրա երդման անկեղծութեան, այլապէս նրան պիտի սպանեմ...: Ոստիկանների հսկողութեան տակ Կարապետը գալիս է քաղաք և բողոքում ուր հարկն է. լսող չի լինում, խեղճը դատապարտւած է քաղաքում մնալու, որովհետև գիւղ գնալուց պիտի սպանւի, իսկ նրա ընտանիքը և երեխաները ի՞նչ դրութեան մէջ են, այդ էլ դուք հասկացէք...»:

«Դրօշակ», 1905, N 13, էջ 200: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 58:

1913 թ․

1913 թ. մայիսի 3-ին Աստվածաշեն գյուղի վրա կատարված հարձակման լուրը ստահոդ ձևով հերքում է նամակագիր Ահմետ-Ֆուատը:

«Վան-Տոսպ», 1913, N 20, 8 յունիս, էջ 239: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 58:

1914 թ․

1914 թ. փետրվարի սկզբին «Հայոց Ձորի Աստուածաշէն գիւղի ժողովուրդի կողմէ ալ Ազգային զրահաւորներու ի նպաստ 475 ղրշ. տրուած է»:

«Վան-Տոսպ», 1914, N 6, 15 փետր., էջ 75: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 58:

Մեծ եղեռնն Աստվածաշենի գլխին պայթում է ապրիլի 6-ին և որպես մղձավանջ շարունակվում նաև հետագա օրերին: Այդ մասին 1916 թ. օգոստոսի 15-ին Նոր Բայազետի Ներքին Ղարանլուղ գյուղում հաստատված աստվածաշենցի Ասպատուրի կինը` Ոսկին, խառակոնիսցի քննիչ Շիրինին պատմել է հետևյալը. «915 Աւետիքէն մէկ օր առաջ գիւղի ժանդարմաներ հաւաքեցին 60 տղամարդ, տարան ջրաղացի մոտ: Պաշարեցին 300 զօրքով և կոտորեցին, նաև այդտեղ սպանեցին 3 կին: Յետոյ կին և երեխայք լեցուցին Տարմօյի և Մարտիկի տները, մի մաս փախան Վարագայ լեռ: Մենք 20 օր մնացինք, ժանդարմաներու բռնութեանց ենթակայ եղանք: Յանկարծ մայիսի սկիզբ փախան: Տարան գիւղի շարժական և անշարժ իրեր և 2 կին: Կամաւորները գիւղ եկան: Գիւղացիք այս ու այն կողմից հաւաքուեցան գիւղ: 2 1/2 ամիս մնալէ յետոյ նահանջեցինք...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 430, թ. 17: Ապրիլի 6-ին և հետագա օրերին տեղի ունեցածի մասին նշվել է նաև. «Այս գիւղը ունէր գաւառապետ մը. ապրիլ 6-ին, ֆահլայի անունով կը հաւաքեն 60 տղամարդ, կը լեցնեն զօրանոց, յետոյ դուրս հանելով, կը տանեն գիւղի ջրաղացի մօտ ու կը սպաննեն, չորս կիներ ևս ինքզինքնին մէջտեղ ձգելով կը սպանուին: Ոճրագործները կը տանին 2 կին, իսկ մնացած կին ու երախաներ, Դալմօյի և Մարտկէ տան մէջ կը հաւքեն, բաւական թիւով կիներ կը սպաննեն և արգանդներէն երախաներ հանելով, սուրերու ծայրերը կը տնկեն: Ողջ մնացող կին ու երախաներ այս տեսակ չարչարանքներու մէջ կը մնան մինչև ազատութիւն» (Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 57, 16 նոյեմբեր, էջ 3: Տե՛ս նաև Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 93): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 59:

1915 թ․

1915 թ. մայիսի 22-ի դրությամբ գյուղում մնացել էր 18 տղամարդ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 1, թ. 20: Տե՛ս նաև Արամ Մանուկյան. փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2009, էջ 87: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 59:

1915 թ․

1915 թ. հուլիսի 13-ին Նշան Նալբանդյանն Արամ Մանուկյանին դիմում է Հայոց ձորի գավառապետության կենտրոն Աստվածաշեն գյուղից Հարատենց փոխադրվելու խնդրանքով, քանի որ «...հոս՝ Աստուածաշէն նստելու տեղ չունինք, երկու հարմար տեղեր կային, ռուսներ այժմ կը նստին, մի հատ ալ կայ, ուր այժմ մենք կը նստինք, բայց իր նեղութեան համար թէ մեզ չի բաւեր և թէ տէրը չի ընդուներ ու կը պահանջէ, որ դուրս ելնենք...: Եթէ կուզէք յերթանք Արատենց, հոն հարմար տեղ կայ...» (թույլտվությունը տրվել է):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 27, թ. 8: Տե՛ս նաև Արամ Մանուկյան. փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2009, էջ 259: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 59:

Հայտնի է, որ Եղեռնը վերապրած սակավաթիվ աստվածաշենցիները զոհեր են տվել նաև թուրքերի դեմ մղված հետագա պայքարի ընթացքում: Նրանցից էր Վանի գնդի մարտիկ Ատոմ Պողոսյանը, որը նահատակվել է 1918 թ. Իգդիրի կռիվներում:

«Մշակ», 1918, N 90, 16 մայիս, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:

Բնակչություն

Վիճակագրական առկա տվյալները ցույց են տալիս, որ Աստվածաշենում օտար տարրը, ի դեմս Բրուքի աշիրեթին պատկանող քրդերի, առաջին անգամ ի հայտ է եկել միայն 1860-ական թվականներից և շարունակաբար աճելով` կտրուկ ավելացել 1910-ական թվականների սկզբներին և գրեթե հավասարվել գյուղաբնակ հայերի թվաքանակին (գոնե տների թվով):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:

Ինչ վերաբերում է հայերին, նախ 1915 թ. ապրիլյան ջարդերի, ապա հուլիսյան կորստաբեր նահանջի հետևանքով նրանց մարդկային կորուստները պարզապես ահռելի էին: Համենայն դեպս, 1916 թ. հոկտեմբերի 15-ին գյուղում արձանագրվել է միայն 13 շունչ:

«Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3: Ի դեպ, նույն թվականի օգոստոսին Ներքին Ղարանլուղ գյուղում բնակվում էր աստվածաշենցի (ասպածաշենցի) 1 տուն` 3 անձով (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 155): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:

Անվան ծագում

Հենվելով տեղաբնակ հայերի շրջանում պահպանված ավանդությունների վրա, սկսած 1860-ական թթ.-ից, ուսումնասիրողներն արձանագրել են գյուղանված ծագումը բացատրող մի քանի ավանդազրույցներ: Դրանցից մեկի համաձայն` «Երբ Շամիրամ Հայաստան արշաւեց. այս գիւղի բնակիչք երկաթագործ և ոսկերիչ էին, ուստի իրենց շատ մը չաստուածներ այս տեղ կը շինեն եղեր. այս առթիւն է որ Աստուածաշէն կըսուի»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 18: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 57:

Ըստ մեկ այլ ավանդազրույցի` «Հայկ նահապետ տակաւին յայս կողմերն չեկած` գիւղս կռապաշտից արհեստարան էր. աստ կը շինէին զանազան չաստուածներ, որոց պատճառաւ Աստուածաշէն կոչեցաւ»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, ջ 146: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 57:

Ավելի խորամուխ լինելով խնդրի մեջ` Խ. Լևոնյանն էլ նշում է. «...իբր թէ այն տեղը կուռքերի տեղ եղած է: Թէեւ ըստ իս այդ անունը կը նշանակէ Աստուծմէ շինուած, իբր Հայկաշէն: Չէ՞ որ Հայկ ուրիշ բան մը եղած չէ ըստ նոր հետազօտութեանց, եթէ ոչ հին հայերէն պաշտուած չաստուած մը: Նոյն իսկ թէրեւս նախահայոց կամ Խալդէացիներու պաշտած Խալդիք (երկնից չաստուած) անունէն ծագած` լինի, յետզհետէ յապաւուելով եւ վերջապէս Հայ անունին վերածուելով: Ինչպէս Խալդիք-Խալդք-Խատք եւ վերջապէս Հայկ, (Խ, Տ եւ Ք գիրեր ձայնաշրջումով): Արդէն Վանի ռամկութիւնը «Խէք» կանուանէ Հայկ կամ Որիոն համաստեղութիւնը. այս երկրաբարբառը վերածելով Է տառի, ինչպէս Հ տառն ալ` Խ գրի ըստ սովորութեան: Զոր օրինակ, հայր-խէր, մայր-մէր եւ այլն»:

Լեւոնեան Խ., Հայկայ բերդ եւ յարակից հնավայրերը, «Կոչնակ», 1914, N 4, էջ 80: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 57:

Ինչևէ, ողջ Հայկական բարձրավանդակում բազմաթիվ կրկնվող տեղանունների շարքում Աստվածաշենը եզակի է, որը թերևս ուղղակի խորհրդանիշն է աստվածացված Հայկ Նահապետի` այս վայրում ծավալած գործունեության:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 57:

Հուշարձաններ

Բացի մեծահռչակ Հայկաբերդից` Աստվածաշենում և բերդի մերձակայքում առկա էին նաև այլ հնավայրեր, որոնց մեծագույն մասը ներկայումս հիմնավորապես անհետացված է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 71:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Ասպածաշեն, Ասպաշեն, Ասբաշեն, Հայկաշեն անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 57:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Չավուշթեփե (çavuştepe):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 57:

Վարչական կարգավիճակ
1913 թ․

Հայտնի է, որ 1913 թ. Վանի նահանգային ժողովը որոշում է կայացնում գավառի վարչանիստը Աստվածաշեն փոխադրելու մասին. «Նահանգային ժողովի որոշումով... կեդրոնատեղին փոխադրւած է... Հայոց ձորինը` Կղզի գիւղէն Աստւածաշէն...»:

«Աշխատանք», 1913, N 33, 29 յունիս, էջ 8: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 57:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

1930-1940-ական թթ. կառուցված բնակարաններ, որոնց որմերում որպես շինանյութ գործածվել են հենց այդ տարիներին ոչնչացված հայոց գերեզմանոցից հափշտակված գերեզմանական հուշարձաններ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ասպածաշեն
Ասպաշեն
Ասբաշեն
Հայկաշեն
Չավուշթեփե

Ահա վիճակագրական այն աղյուսակը, որը կազմվել է առկա տվյալների համադրման արդյունքում.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
ԺԹ դ. սկիզբ	80							Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, հ. Ա, Վէնէտիկ, 1806, էջ 144: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1855	31	222						Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1860-ական	20		15		35			Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1869, էջ 252: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1873	20							Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1883	30		20		50			«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1895	50							Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1897	42		28	70	70			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1909	61	236	48	225	109	461		«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Նույն թվականին վերաբերող վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 47 տուն (197 շունչ` 102 ար., 95 իգ.) հայ և 46 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1914	48	351	47	248	95	599		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18 և «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (տրված է միայն հայերի թվաքանակը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1916 հոկտ.		16				16		«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1985				789		789		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264106 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
1990				764		764		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264106 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
2000				695		695		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264106 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
2011				646		646		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264106 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60:
2012				661		661		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264106 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 60: