ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Տոնի Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Տոնի (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գավառի հյուսիսարևելյան լեռնային հատվածի գյուղերից է: Ծովի մակերևույթից ունի 2320-2340 մ բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 189:

Պատմություն

Առկա վկայությունները վերաբերում են միայն նոր ժամանակներին և գրեթե առանց բացառության լուսաբանում գյուղին պատահած դժբախտությունները: Առաջինը 1896 թ. գյուղն ասպատակած համիդիեականների կատարած ոճրագործությունների մասին է. «Կիսով չափ կողոպտւած, 4 կտրիճ և գեղեցիկ երիտասարդներ սպանւած, Նասօ, Գլօ, Իւսուփ և Աբդիւլ: 3 հոգի վիրաւորված»:

«Դրօշակ», 1896, N 14, էջ 111: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 189:

1903 թ. տիրող կացության վերաբերյալ էլ հատկանշական է հետևյալ դեպքի արձանագրումը. «Քրդերն ալ յարաբերութեան մէջ մտնելով օսմանցիներու հետ, շուտով իւրացուցին զրպարտութեան ու կեղծիքի քաղաքականութիւնը: Վանէն 2-3 ժամ հեռաւորութեան վրայ կէս հայ կէս ասօրի Դօնիայ անուն գիւղը կայ: Մի քանի տարի առաջ Նամաթ անուն կեղեքիչ քիւրդ մը կը հաստատւի հոս և օրէօր կաւելցնէ իր կեղեքումները: Վերջերս ասորիները հայերին հետ միացած` բողոք կը բանան և կուզեն կառավարութեան միջոցաւ դուրս քշել այդ անկոչ հիւրը: Գործը արդէն յաջողելու վրայ էր, ու Նամաթը կը մտածէ աղուէսութեամբ մը խանգարել յաջողութիւնը: Մի օր քանի մը քիւրդեր լեռ կը ղրկէ ու ինքն ալ քանի մը ընկերներով դուրս կուգայ գիւղէն անոնց հալածելու իբրև ֆէդայիներ: Հրացանաձգութիւն մըն է, որ կըսկսի. գիւղին մէջ գտնւած մի ոստիկան ալ կը փութայ կռւին վայրը ու կարծեցեալ ֆէդայիներէն կը վիրաւորւի ծանրապէս: Նամաթը կը դիմէ կառավարութեան, կը յայտնէ, թէ դօնիացիները կուզէն զինք գիւղէն դուրս ձգել, որ ազատօրէն ֆէդայիներ տանեն բերեն, թէ վերջերս ինք 140 անձէ բաղկացած մի խումբ է տեսեր և հետերնին կռւի բռնւեր: Սակայն մի քիչ հարց ու փորձէ ետք, Նամաթը ֆէդայիներու թիւը 25-ի կիջեցնէ, որով կառավարութիւնը կը կասկածի քրդու ճշմարտութեանը և վիրաւոր զինւորը քննութեան կառնէ, որը կը յայտնէ, թէ ինք միայն չորս ձիաւոր քիւրդ է տեսեր, որոնց գնդակէն ալ վիրաւորւեր է: Նամաթ նեղն ինկած` ի յայտ կը բերէ մի ժանգոտ մօսինի, որ իբր թէ ֆէդայիներից է խլեր: Կառավարութիւնը ժանգոտած մօսինը տեսնելուն` կը վռնտէ Նամաթին ասելով. «Ֆէդային այդպիսի փճացած ապրանք ձեռք չառնիր»: Սակայն ասով չի փակւիր խնդիրը. գօմիսէր Հիւսնին միշտ հեռագիր կուտայ Պօլիս ու կը պնդէ, թէ տեսնւողները ֆէդայիներ են. ասոր նպատակն է Վան ներկայացնել մի յեղափոխական կեդրոն և փութացնել ջարդ մը»:

«Դրօշակ», 1903, N 10, էջ 157: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 189-190:

1904 թ. նշվել է. «Ասօրական Տօնի գիւղում տաճիկ չավուշը հաւանում է գիւղի Կաջայի (քահանայ) աղջկան, որին, մենակ եղած միջոցին, ուզում է բռնաբարել: Աղջիկը դուրս է պրծնում չավուշի ձեռքից և ապաւինում հօրը: Բայց գազանացած չավուշը յարձակւում է հօր վրայ, վիրաւորում թևից և աղջկանը փախցնում: Կաջան հիմա բերւած է Վան, միսիօնարների հիւանդանոցը, իսկ աղջկայ մասին լուր չկայ: Անգլիական հիւպատոսի միջամտութիւնը դեռ ոչ մի հետևանքի չէ յանգել»:

«Դրօշակ», 1904, N 12, էջ 185-186: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

1905 թ. «Տօնօ գիւղում (հայ, ասորի, քիւրդ) այրել են Հայրօի Մովսէսի 300 խուրձանոց 2 դէզ խոտը...»:

«Դրօշակ», 1905, N 13, էջ 200: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

1912 թ. սեպտեմբերի 19-ի դրությամբ նշվել է. Սեյիդ Միր Մհեն Սրվան ձորի դեպքից մի քանի օր առաջ «Տօնի կոչուած գիւղէն 20 լիրայ, մէկ տասնոց ատրճանակ եւ տետրակ մը կը տանին: Ամբողջ Վասպուրականը հայ եւ նոյն իսկ քիւրտ ազգաբնակչութիւնը ահ ու սարսափի մէջ է, շատեր իրենց արտեր թողած տան մէջ ապաստանած են, եթէ այս դրութիւնը շարունակուի, անկասկած շատերն ալ անօթութենէ պիտի նուաղին...»:

Բզնունի, Նամակ Վանէն, «Կոհակ», 1912, N 39, էջ 444: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

Հայտնի է, որ 1915 թ. ապրիլի 7-ի գիշերը գյուղի բնակիչներին հաջողվում է փախչել և ապաստանել նախ Վարագ լեռան վրա, ապա Այգեստանում:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92: Նույնը վկայված է նաև. «Տօնի.–Հավսօրիկ (Ասորի), Առեղ, Խէք, Արատենց գիւղերու բնակիչները, կոտորածի լուրեր լսելով, ապրիլ 7-ի գիշեր, անվնաս Վարագայ լեռը կերթան և յետոյ Վան կիջնեն» (Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 56, 12 նոյեմբեր, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

1915 թ. հունիսի 10-ին տոնեցիներ Օհան Հունանյանի և Պայզո Ազիզյանի` Վանի ժամանակավոր նահանգապետ Արամ Մանուկյանին հղած գրությունից պարզվում է, որ ռուսներին հպատակություն հայտնած քրդերը ծանրագույն պայմաններում շարունակում էին որպես գերի իրենց մոտ պահել տոնեցի 10 կին ու երեխաների. «Մեր գիւղէն գերի տարուած 10 անձ կնիկ, տղայ և Էրմանց գիւղէն 35 անձ կնիկ, աղջիկ, տղայ և ուրիշ գիւղերէ շատ մը գերիները քիւրդերը հաւաքած են Կըզըլ մեյդան: Անոնցմէ մեր գիւղէն կնիկ մը փախչելով էկած է, կպատմէ, թէ այնտեղ բոլոր գերիներ մենակ առանց աղի մըսով մենակ ոգեպահիկ մը կուտան, ոչ կթողնեն և ոչ կկերակրեն: Կաղաչեն և կպաղատեն, որ իրենց այդ անտանելի գերութենէ ազատելու մի ճար և հնար կխնդրեն...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 5, թ. 138: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

Նույն օրը տոնեցի Պայզո Ազիզյանը դարձյալ Արամ Մանուկյանին գրում է. «Կռուի օրեր, երբ ինձի քիւրդեր գերի տարան, ես ինքնապաշտպանութեամբ Առղայ սար զարկի Զեռնակայ մուխթար Ապտրահման անուն քիւրթ սպանեցի և իր մաուզէր հրացան 110 պատրոնով և մէկ հատ քօլտ ատրճանակ 60 պատրոնով գրավելով Ձեր վսեմութեան բերի յանձնեցի և Դուք ինձ վարձատրելու համար այն օր 3 լիտր ալիւր նվէր տուիր՝ խոստանալով, թէ կռվէն վերջ քո զէնքեր կվերադարձնեմ: Հիմայ ես տկար լինելով և ոչխար, անասուն չունենալով խիստ կնեղուիմ, կխնդրեմ, որ բարեհաճէք իմ զէնքեր տալ, որովհետև կվախնանք՝ գիւղ քիչ մը անապահով է»: Այս խնդրագիրը մնում է անհետևանք:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 5, թ. 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

1915 թ. դեկտեմբերի դրությամբ Կասպից ծովի Նարգեն կղզում գտնվող 168 գերիների թվում էին նաև տոնեցիներ Արսեն Ավետիսյանը և Համբարձում Մուշեղյանը:

«Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

1916 թ. հուլիսին Բերյոզովկայի 326 հայ գերիների թվում էր տոնեցի Գամբեր Գոչոյանը:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 36, 31 յուլիս, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

Բնակչություն

Գյուղի բնակչության ազգային կազմն ու թվաքանակը պարզող առաջին տվյալները սկիզբ են առնում 1870-ական թվականներից, որոնց հիմնական մասում հաճախ շեշտվում է Տոնիի` ասորիների գերակշռությամբ հայ-ասորաբնակ գյուղ լինելը (օրինակ` 1903 թ., 1904 թ., 1905 թ.):

«Դրօշակ», 1903, N 10, էջ 157: «Դրօշակ», 1904, N 12, էջ 185-186: «Դրօշակ», 1905, N 13, էջ 200: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

1916 թ. հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ գյուղում բնակվում էին ասորիներ:

«Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Դոնի, Դոնիա և Թոնի անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 189:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Գյոլարդը (Gölardı):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 189:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 20 դ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Դոնի
Դոնիա
Թոնի

Առավել որոշակի մի քանի տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ և ասորի	Հայ և ասորի ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1878	55							ԳԱԹ, Թորոս Ազատյանի ֆոնդ, բաժ. 57/III, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:
1896	30							«Դրօշակ», 1896, N 14, էջ 111: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:
1897	28		1	16	29		Ի դեպ, 28 տնից 12-ը հայեր էին, իսկ 16-ը` ասորիներ:	Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:
1909	13	120					Ի դեպ, Շիրինի կազմած սույն տեղեկագրում ևս 31 տուն մահմեդական, ասել կուզի քուրդ է արձանագրված, որը վստահելի չի կարող համարվել):	Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47 (արտացոլված է միայն հայ բնակչության քանակը: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190:
1914	13	120						Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 190: