ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Քյոշկ 7 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Քյոշկ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Վանա լճափից 1 կմ հեռու` Անգղ գետի աջ ափին: Ծովի մակերևույթից ունի 1650-1655 մ բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 204:

Պատմություն

Գյուղանվան առաջին հիշատակությունը 1651 թ.-ից է: Մոտավորապես նույն ժամանակաշրջանով (ԺԶ-ԺԷ դդ.) են թվագրվում գյուղի երբեմնի գերեզմանոցից մեզ հասած գերեզմանական սակավաթիվ հուշարձանները:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 451: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 204:

1896 թ.` Համիդյան ջարդերի օրերին, Քյոշկ գյուղի կորուստն էր 36 մարդ` «22 սպաննուած, 14 դիակ գետ ձգուած»: Այլ վկայության համաձայն` սպանվում է 20, կրոնափոխ լինում 14 քյոշկցի, կողոպտվում է 30 տուն:

«Հնչակ», 1896, N 16, էջ 123: Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 204:

Հայտնի է, որ Մեծ եղեռնի նախօրեին կատարված զորահավաքը բացառության կարգով քյոշկեցիներին չի անդրադարձել, և դա, ինչպես վկայում է քյոշկեցի Սարգիս Կապուտիկյանը, շնորհիվ քուրդ բեկի կալվածական պատկանելության. «Մեր գիւղը, ալանցի ցեղէն Աղսին գիւղ բնակող Մհէ պէյի տրամադրութեան ներքոյ լինելով՝ բռնապետական օրերէն ի վեր, հետևաբար մենք՝ բոլոր գիւղացիները, ինչպէս միշտ, 1914-ի պատերազմի ժամանակ ալ զերծ էինք զինուորագրութենէն», սակայն, որպես պատերազմական տուրք բռնագրավում են 70 ոչխար, 30 եզ, 20 լիտր յուղ, 10 չափ բլղուր, 40 զույգ ձեռնոց, 30 զույգ չարուխ, 20 զույգ ջվալ:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 204-205:

Քյոշկեցիների մեծագույն մասը զոհ է գնում 1915 թ. ապրիլյան սպանդին. «...գիւղը ամբողջապէս այրեր, աւարի տուեր ու անխնայ կոտորած են բոլորին»: Չեն խնայում նույնիսկ մահմեդականություն ընդունած գյուղապետ Հովհաննես Մելքոնյանին, Մարտիրոս Հովհաննիսյանին ու Թովմաս Հարությունյանին. «...գիւղապետ Յովհաննէսը իր տղաներով ընդունած էին մահմետականութիւնը, ամէնից առաջ սոսկալի տանջանքներով ու դաշոյնով անդամները մէկ-մէկ կտրելով՝ սպաննած էին»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 190: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:

1915 թ. հուլիսի 10-ին Արամ Մանուկյանին Արտամետի գավառապետ Հովհաննեսը հայտնում է, որ հունիսի վերջից առ հուլիսի առաջին տասնօրյակը՝ 15 օրվա ընթացքում, քյոշկցի 28 հիվանդից 8-ը մահացել էին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 23, թ. 19: Տե՛ս նաև Արամ Մանուկյան. փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2009, էջ 252: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:

Բնակչություն

Ինչպես երևում է ԺԹ-Ի դարերի վիճակագրական տվյալներից, Քյոշկը եղել է գավառի միջինից ավելի սակավամարդ, սակայն մինչև վերջ զուտ հայաբնակ մնացած գյուղերից մեկը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:

1920-ական թվականներից ի վեր զուտ քրդաբնակ Քյոշկը, ըստ գյուղապետարանի տվյալների, 1990 թ. ուներ 365, 2000 թ.` 475, 2011 թ.` 515, իսկ 2012 թ.` 501 բնակիչ:

http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=26398 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:

Մեծ եղեռնից մազապուրծ 15 քյոշկեցի 1916 թ. օգոստոսին բնակվում էր Արտաշատի և Էջմիածնի շրջանի գիւղերում (Սարգիս Կապուտիկյանը` Յուվա գյուղում):

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 191: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:

Քյոշկեցի ազատամարտիկներից հիշվում են Արմենակ Պետրոսյանը, Պոլկոն, Հովհաննեսը, Վահանը և այլք:

Խմբապետ Ա. Պետրոսյանը` համեստ ու խիզախ երիտասարդը, «...մասնակցութիւն ցույց տուաւ Ապրիլեան Հերոսամարտին, այլ և Արարատեան Հայաստանի բոլոր կռիւներուն (1918-1921): 1923-ի ամրան Թաւրիզէն անցաւ Միջագետք և Բաղդատէն-Բասրա ճամբորդելու ժամանակ յանկարծամահ եղաւ շոգենաւին մէջ, 35 տարեկան» (Աճէմեան Հ., Յեղափոխական Վասպուրական 1880-1930, «Վասպուրական» ժողովածու, Վենետիկ, 1930, էջ 346): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:

Տնտեսություն

Քյոշկեցի հայերը գավառի բոլոր գյուղերից զանազանվող մի յուրօրինակ զբաղմունք ունեին. նրանք արտադրում էին բնակարանների կառուցման մեջ գործածվող շինանյութ. «Գիւղս ունի բաւական լաւ տեսարան, սակայն ո՛չ մաքուր օդ պէտք եղածին պէս, վասն զի Արևմտեան կողմանէ որչափ մի մաքուր օդ կը փչէ, ասոր հակառակն ևս Արևելակողմէն գիւղիս մերձ գտնուող եղեգնոցն կապականէ զմաքուր օդն: Սոյն եղեգնոցն, որ բաւական ընդարձակ է, կը պատկանի գիւղին ամբողջութեամբ. տարին մէկ անգամ ձմեռ ատեն երբ ջրերն կը սառին և կարելի կը լինի մէջ մտնել, յայնժամ կը քաղեն և խուրձ-խուրձ կապելով մէջերնին կը բաժնեն՝ համաձայն իւրեանց աստիճանին և արքունական տրոց: Սոյն եղեգի հաստութիւնն բթամատի չափ է, իսկ բարձրութիւնն երկու մարդոյ հասակէն աւելի: Գիւղացիք զայնս կը ծախեն՝ որ կը գործածուին տանեաց առաստաղներն ծածկելոյ համար...»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 128: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:

Հայտնի է, որ մինչև Մեծ եղեռնը գյուղաբնակ հայերն ունեին 680 խոշոր և մանր եղջերավոր անասուն (420-ը` ոչխար): Գյուղի տարեկան եկամուտը կազմում էր 950 չափ ցորեն, 540 չափ գարի և այլն:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 206:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Քյոշք, Քոշկ անվանաձևերով: Չի անվանափոխվել և պաշտոնապես էլ հայտնի է նախկին անվամբ` Քյոշկ (Köşk):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 204:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Քյոշք
Քոշկ

Ինչպես երևում է ԺԹ-Ի դարերի վիճակագրական տվյալներից, Քյոշկը եղել է գավառի միջինից ավելի սակավամարդ, սակայն մինչև վերջ զուտ հայաբնակ մնացած գյուղերից մեկը: Ահա գյուղի վիճակագրական տվյալների համադրման արդյունքում կազմված աղյուսակը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	18	128		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:
1873	10			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:
1883	22			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 128: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:
1895	50			Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:
1909	39	220	Շիրինի կազմած վիճակագրության համաձայն՝ նույն թվականին զուտ հայաբնակ Քյոշկն ունեցել է 35 տուն (181 շունչ` 77 ար., 104 իգ.) հայ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:
1914	40	232		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (տրված է միայն հայ տների քանակը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:
1915 Մ. ե. ն			Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205:
1916 հոկտ. 10		40	Ի դեպ, 40 բնակչից 27-ը բնիկներ էին, 13-ը` գյավաշցիներ: Նույն թվականի հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ գյուղում բնակվում էր 46 անձ` 22 տղամարդ (1-ը անաշխատունակ էր), 8 կին և 6 երեխա («Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3):	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 205: