ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ջավախք 958 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ)

Տեղադրություն

Ջավախքը տարածվում է Կուր գետի գլխավոր աջ վտակներից մեկի՝ Փարվանայի ավազանը ներառող և ջրբաժան լեռնաշղթաներով 3 կողմից (բացառությամբ արևմտյանի) սահմանազատված բարձրավանդակի վրա, որը զբաղեցնում է շուրջ 2600 քառ. կմ մակերես և գտնվում է ծովի մակերևույթից 1700 մ միջին բարձրության վրա. «...ի Փարաւնոյ մինչև ի գլուխն Կուր գետոյ, որ է Ջաւախէթ...»:

«Համառօտ պատմութիւն Վրաց ընծայեալ Ջուանշէրի պատմըչի», Վենետիկ, 1884, էջ 24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 8:

Պատմություն
Մ․թ․ա․ 2 դ․

Ջավախքի առաջին հիշատակությանը սույն անվանաձևով հանդիպում ենք Ե դարի պատմիչ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ, որն առնչվում է Մեծ Հայքի Վաղարշակ արքայի ծավալած վարչաքաղաքական համակարգի բարենորոգումներին. «Իսկ Գուշարայ, որ յորդւոցն Շարայի, ժառանգեաց լեառն Մթին, որ է Կանգարք, և զկէս մասինն Ջաւախաց, զԿողբ, զԾոբ, զՁոր, մինչև ցամուրն Հնարակերտ»: Անկախ Մ. Խորենացու «Պատմության»` նախաքրիստոնեական շրջանին վերաբերող Հայոց արքայացանկի տարբեր մեկնություններից, բոլոր հետազոտողները համամիտ են, որ վերոնշյալ իրադարձությունները վերաբերում են մ.թ.ա. Բ դարին:

Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, Երևան, 1991, էջ 113: Խնդրո առթիվ ուշագրավ են Լ. Շահինյանի և Բ. Հարությունյանի հետազոտությունները, որոնց համաձայն Մովսես Խորենացու Հայոց պատմության մեջ հիշատակված Արշակունի Վաղարշակ թագավորն իրական պատմական անձ էր` ապրած մ.թ.ա. Բ դարում: Տե՛ս Շահինյան Լ., Հայաստանը և առաջին Արշակունիները, Երևան, 1993: Նաև` Հարությունյան Բ., Մեծ Հայքի բդեշխությունները և բդեշխության հաստատության շուրջ.– «Հանդէս ամսօրեայ» 2001, N1-12, էջ 89-180: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 12:

Մ․թ․ա․ 4 դ․

Մ.թ.ա. Դ դարում Ջավախքը վրաց Փառնավազ թագավորի ամառանոցն էր. «Զաշունն և զգարունն առնէր ի Մցխեթաս քաղաք, և զամառն ի Ջաւախէթ և զձմեռն ի Գանչէնսն...»:

«Համառօտ պատմութիւն Վրաց ընծայեալ Ջուանշէրի պատմըչի», Վենետիկ, 1884, էջ 24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 12:

Մ․թ․ա․ 185 թ․

Մ.թ.ա. մոտ 185-ին երկրամասը Մեծ Հայքի թագավորությանն էր միացրել Արտաշես Ա-ը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 12:

4 դ․

Մ.թ. Դ դարում Ջավախքը հիշվում է Սբ. Նունեի` դեպի Մցխեթ կատարած ուղևորության նկարագրության մեջ. «...և ի յունիս ամսեան եկի ի լեառն Ճաւախեթոյ. և ի ծովն Փառնաւայ և եկեալ՝ տեսի անդ ձկնորսս ի ծովուն, և հովիւս առ եզր ծովուն. և լուայ՝ զի երդնուին յԱրամազդն և ի Զադէն. զի տեղեակ էր լեզուին Հայոց, ուսեալ ի տանն Նիոփորայ Դունացւոց: Եւ հարցեալ զուստին՝ ասեն. ի Դարբայ, ի Լրբնայ, ի Սափուրսլոյ, ի Քինձերոյ, յՌապատէն Մցխեթոյ...»:

«Համառօտ պատմութիւն Վրաց ընծայեալ Ջուանշէրի պատմըչի», Վենետիկ, 1884, էջ 46: Տե՛ս նաև՝ Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Հայերը Վրաստանում, "Кавказ и Византия", N 1, Ереван, 1979, էջ 167-169: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 12:

387 թ․

Արևելյան Հռոմեական կայսրության և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Մեծ Հայքի առաջին բաժանման ժամանակ (387 թ.) Ջավախքը Գուգարաց բդեշխության գավառների մեծ մասի հետ կցվեց Վիրքին:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 12:

9 — 11 դդ․

Թ դարում Ջավախքի հարավային մասը՝ Գոգշենը, միացվում է Հայաստանի Բագրատունյաց թագավորությանը, բայց գավառի կենտրոն Ախալքալաքը շարունակում է մնալ Վրաստանի կազմում: 1065-ին երկրամասը նվաճում և ավերում են թուրք-սելջուկները։

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 13:

12 — 13 դդ․

ԺԲ-ԺԳ դարերում Ջավախքի կուսակալն էր Սարգիս Թմոգվեցին (Սարգիս Ա Վահրամյան - մոտ 1160 և մոտ 1210). «Զաքարիա Երկայնաբազուկ զորապետի օրոք Ջավախքը կառավարում էին Սարգիս Երկայնաբազուկ Թմոգվեցին և Շալվա Թորեցին»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, Երևան, 1936, էջ 34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 13:

13 դ․

Վրաստանի Ռուսուդան թագուհու (1222-1245) մահից հետո Ջավախքն անցնում է Թորեցի Գամրեկելիի իշխանությանը:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, Երևան, 1936, էջ 56: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 13:

1236 — 1266 թթ․

1236-ին Ջավախքը գրավում են մոնղոլները: 1266-ին վերջիններիս աջակցությամբ ծագումով հունադավան հայ Սարգիս Ջաղեցին Ջավախքի և հարևան Ախալցխայի տարածքներում, հիմք է դնում Սամցխե-Սաաթաբագո անվամբ հայտնի դարձած իր իշխանությանը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 13:

16 — 17 դդ․

Սամցխե-Սաաթաբագո իշխանությունը գոյատևում է մինչև 1637 թ.՝ թուրքերի կողմից տարածքի վերջնական նվաճումը (արդեն 1579 թ. թուրքերը գրավել էին իշխանության հյուսիսարևմտյան կեսը՝ Ախալցխան՝ շրջակայքով): Ուշագրավ է, որ երկրամասում ցայսօր պահպանված հայկական պատմական հուշարձանների նշանակալի մասը ստեղծվել է հենց այդ իշխանության ժամանակաշրջանում (ԺԳ-ԺԷ դդ.): Ինչպես այլուր, այնպես էլ նվաճված Տայքի և արևմտյան Գուգարքի տարածքներում գոյացած Սամցխե-Սաաթաբագո իշխանության փլուզմանը հաջորդած թուրքական տիրապետությունը նշանավորվում է բռնությամբ և տեղի բնակչության անլուր տառապանքներով: Իսպառ բնաջնջվելուց ազատվելու հույսով բնակչության մի զգալի մասը ստիպված ընդունում է մահմեդականություն: Ամբողջ ԺԷ դարում առաքելադավան հայերի մի մասը, հատկապես վրացացած հայ-քաղկեդոնականների, ինչպես նաև Սամցխեի բնիկ վրաց ազգաբնակչության ստվար զանգվածները դավանափոխ են լինում, թեպետև երկրամասի բազմաթիվ բնակավայրերում պահպանվում է քրիստոնեությունը չուրացած բնակչություն:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 13:

1735 թ․

1735 թ. երկրամասին բաժին է հասնում մի նոր արհավիրք. Հայաստանի հյուսիսային գավառները, այդ թվում նաև՝ Ջավախքը, ասպատակում է Նադիր շահը. «Եւ անտի կրկին արձակեաց ասպատակս, որ գնացեալ հասին մերձ Թէոդուպօլսոյ: Եւ գերեցին զՆարիմանու նահանգն, զՋաւախէթու, զՉլտրու և զՂայի ղուլու, որք էին բովանդակ ի մեր ազգէ: Եւ քշեցին զայր և զկին, զծեր և զտղայ և տարան ի Խորասան՝ թուով ԶՌ (6000), որպէս լսեմք»: Հիշյալ վկայությունը փաստում է, որ տակավին ԺԸ դարի առաջին կեսին գավառը եթե ոչ ամբողջապես, ապա հիմնականում հայաբնակ էր, քանի որ գերեվարվածներն առաքելադավան հայերն էին` «բովանդակ ի մեր ազգէ»:

Աբրահամ Կրետացի, Պատմություն, քննական բնագիր, ռուսերեն թարգմանություն, առաջաբան և ծանոթագրություններ՝ Ն. Կ. Ղորղանյանի, Երևան, 1973, էջ 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 13:

19 դ․

Մինչև ԺԹ դարի սկզբները Ջավախքը մնում է թուրքական բռնակալության ներքո և վարչականորեն ենթարկվում Ախալցխայում նստող փաշաներին:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 13:

1810 թ․

1810 թ. Ջավախքի ուղղությամբ ռուսների Թիֆլիսից առաջանալուն զուգընթաց Շերիֆ փաշան Ջավախքի բոլոր քրիստոնյաներին հրահանգում է անցնել Կուր գետն ու նահանջել կայսրության խորքային նահանգները: Այսուհանդերձ, ռուսական ստորաբաժանումների հուսադրող հաջողությունները նպաստում են բնակչության գաղթի մտադրությունից հրաժարվելուն: Ռուսական բանակի նահանջից հետո Ախալցխայի փաշաներն առավել դաժանաբար են վարվում իրենց հանդուգն հպատակների հետ, և 1828թ., երբ ռուս-թուրքական հերթական պատերազմի ավարտից հետո տարածքը վերջնականապես միացվում է Ռուսաստանին, երկրամասի միայն հազվագյուտ գյուղերում էին մնացել քրիստոնյա բնակիչներ: Ախալցխայի անկումից հետո տեղի է ունենում Օսմանյան կայսրության և Ռուսաստանին անցած տարածքներից բնակչության փոխադարձ գաղթ: Հոծ խմբերով օսմանյան տիրապետության ներքո մնացած Արևմտյան Հայաստանի գավառներ է փոխադրվում ԺԷ դարից ի վեր մահմեդականացած բնակչության գերակշիռ մասը, որոնց ազգային ինքնագիտակցությունն այդ պահին արդեն զուտ թուրքական էր: Մյուս կողմից, պատերազմի ընթացքում ռուսներին՝ որպես թուրքական լծից իրենց ազատարարների բազմապիսի աջակցություն ցուցաբերած արևմտահայ զանգվածները (հատկապես՝ Էրզրումի նահանգում) հարկադրված են լինում հայրենի բնակավայրերը լքել և փոխադրվել «ռուսաց սահմաններ»՝ խուսափելով օսմանյան իշխանությունների անխուսափելի վրեժխնդրությունից: Վերջիններիս բնակություն հաստատելու տեղ է տրվում Ախալցխայի նախկին փաշայության Ռուսական կայսրությանն անցած հատվածում, մասնավորապես Ջավախքում և հարակից շրջաններում: Քիչ հավանական է, որ Կարնո նահանգից գաղթած հայությունը որևէ հատուցում պիտի ստանար հայրենիքում թողած ունեցվածքի դիմաց, մինչդեռ նոր գաղթավայրում հաստատվելու համար հայերը հաճախ հարկադրվեցին հեռացող թուրքերից գնել թափուր գյուղերն ու վարելահողերը: Հայտնի է, օրինակ, Կարծախ, Խավեթ, Դադեշ և Սուլդա (հարակից 10 ավերակ գյուղատեղիներով հանդերձ) գյուղերի գնման փաստը Ախալցխայի Սբ. Փրկիչ եկեղեցու համար: Այդ վայրերից թուրքերը հեռացել էին 1834 թ., իսկ գործարքը կնքվել է 1841 թ.` հայր և որդի Հաջի Նաղի և Թայեր բեգերի հետ, 44.000 ղուռուշով: Սա ծանր, բայց և անհրաժեշտ ձեռնարկ էր, որ իրականացրել էր հազար ու մի հոգսերի ու կարիքի մեջ գտնվող հայ գաղթականության առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոսը: Հայտնի են նմանօրինակ այլ դեպքեր ևս: Ի դեպ, Ջավախքից մահմեդականների փոքրածավալ արտագաղթեր տեղի են ունեցել նաև ռուս-թուրքական հետագա բոլոր պատերազմների հետևանքով: Անցնող տասնամյակների ընթացքում նորեկ և տեղաբնիկ հայերը համատեղ ջանքերով շենացրել են իրենց բնակավայրերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 13-14: Այն ժամանակ այդ գումարը համապատասխանել էր ռուսական 2315 ռուբլուն:

1905 թ․

1905 թ.` հայ-թուրքական ընդհարումների ժամանակ, հակառակ Ջավախքում թուրք տարրի սակավաթվության հանգամանքին, վերջիններիս ավազակային հարձակումները երկրամասի մի շարք գյուղերին պատճառեցին տնտեսական որոշ վնասներ. «Վերջերս Ալէքսանդրօպօլի գաւառում ապրող ու Ախալքալակի շրջանին սահմանակից թիւրքերը` օգտւելով Կովկասում տիրող ընդհանուր իրարանցումից, յարձակւել են մի քանի հայ գիւղերի վրայ թալանի նպատակով: Ախալքալակի գաւառում թալանւած են հետևեալ գիւղերը հետևեալ չափերով. –Թակչայ գիւղից յունիսի 16-ին տարել են 12 եզ, Յեշտիա գիւղից` 80 ձի, որոնցից 20 հատ ամենալաւը ընտրելով` միւսները յետ են թողել: Կէօնդուրա` 11 գլուխ ապրանք, որոնցից 1-ը գտել են Ղուլալիս գիւղի թիւրքերի նախրի մէջ. միւս 10 չկան: Ուճմանայից տարել են 6 եզ, փոքր Խանչիլլից` 5 ձի: Յուլիսի 15-ին Աէքսանդրօպօլի ճանապարհին մի խումբ թիւրքեր մի քանի անգամ հրացան են արձակում Սաթխացիների վրայ և տանում 4 եզ. Փոկայից` 3 եզ...: Սաթխայից հովւին սպանելով` տարել են 7 ձի: Կարծախից 15, Խոսպեայի արօտատեղերից 3...»:

Տխուր փաստեր.- «Դրօշակ», 1905, N 10, էջ 150: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 14:

1918 թ․

1918 թ. ռուս-թուրքական ռազմաճակատի կազմալուծումից հետո` թուրքական բանակի ներխուժման ժամանակ, ազգային ղեկավար ուժերը, հակառակ առկա ներուժին, ի զորու չգտնվեցին կազմակերպել Ջավախքի ինքնապաշտպանությունը, ուստի և անտերունչ բնակչությունը մատնվեց աղետաբեր խուճապի: Անխուսափելի սպանդից փրկվելու հույսով Ջավախքի գրեթե ողջ բնակչությունը գաղթեց. «Գավառի բնակչության հիմնական մասը` մոտ 85 հազար հայեր, ապաստանեցին Բակուրիանիում և Ծալկայում: Սակայն միայն 5 ամսվա ընթացքում ցրտից, քաղցից ու հիվանդություններից մեռավ մոտ 40 հազար մարդ: Գանձա գյուղի 2060 մարդուց Ծալկայում մեռան մոտ 720-ը: Սաթխայի 3250 հոգուց մահացան մոտ 2500-ը: Հ. Թումանյանի հաղորդմամբ, այդ քաղցած մասսան իր գավառում էր թողել 2,5 մլն. փութ հացահատիկ, մոտ 8 մլն. փութ բերք, 15 հազար փեթակ, մեծ թվով գյուղատնտեսական գործիքներ ու մթերքներ, եկեղեցական գույք, հին ձեռագրեր և այլն: Գաղթականների թողած ողջ գույքը վերավաճառվեց տարբեր ազգերի սպեկուլյանտներին, իսկ քշված անասուններին տարան Ախալքալաք և Ախալցխա` թուրքական բարձրագույն հրամանատարության տակ»:

Կարապետյան Մ. Մ., Հովհաննես Թումանյանը հայկական կոտորածների մասին, ՊԲՀ, 1987, N 2, էջ 241: 1918 թ. հունվար-մայիս ամիսներին տեղի ունեցած դեպքերի զարգացման մանրամասները տե՛ս Մելքոնյան Աշոտ, Ջավախքը XIX դարում և XX դարի առաջին քառորդին, Երևան, 2003, էջ 271-284: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 14.

1921 թ․

Ռուսական կայսրության փլուզումից հետո Ջավախքը հայտնվում է նորաստեղծ Վրաստանի Հանրապետության տարածքային հավակնությունների ոլորտում, իսկ 1921 թվականից խորհրդային կարգերի հաստատումից ի վեր, ի հեճուկս բնակչության միահամուռ կամքի, վերջնականապես կցվում է Խորհրդային Վրաստանին:

Մելքոնյան Աշոտ, Ջավախքը XIX դարում և XX դարի առաջին քառորդին, Երևան, 2003, էջ 285-289, 295-330: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 14:

16 — 18 դդ․

Ջավախքի բարձրավանդակում պահպանված միջնադարյան գյուղատեղիների խիտ ցանցը (գյուղատեղիների միմյանցից միջին հեռավորությունը 1,5-2 կմ է) վկայում է, որ երկրամասը պատմական Հայաստանի առավել խիտ բնակեցված գավառներից էր: Այսպես, թուրքական կառավարության կազմած 1595 թ. «Գյուրջիստանի վիլայեթի ընդարձակ դավթար»-ի համաձայն Ջավախքը, որը վարչականորեն բաժանված էր Ակշեհիրի, Խերթվիսի և Անտառային Ջավախքի շրջանների, ուներ ավելի քան 200 գյուղ: ԺԸ դարի սկզբներին երկրամասում բնակավայրերի թիվը զգալիորեն նվազել էր: Դա ակնառու է «Ջաբա դավթար»-ի տվյալներից:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 15:

Աշխարհագրական միջավայր

Ջավախք գավառի պատմաաշխարհագրական սահմանների վերաբերյալ պահպանվել են բազմաթիվ տեղեկություններ: Սկզբնաղբյուրների յուրովի մեկնաբանությամբ մի շարք գիտնականներ առաջարկել են Ջավախքի սահմանազատման զանազան տարբերակներ: Ի թիվս Գուգարքի այլ գավառների՝ «Աշխարհացույց»-ում հիշատակվում է Վերին Ջավախքը. «Երեքտասաներորդ աշխարհ է Գուգարք ի մտից Ուտիացւոց, ունի գաւառս ինն. զՁորոփոր, զԿողբոփոր, զԾոբոփոր, զՏաշիր, զԹռեղս, զԿանգարս, զՋաւախս Վերին, զԱրտահան, զԿղարջս: ... Ունին արդ Վիրք հանեալ ի Հայոց» և «...սկսեալ ի Վոհ գետոյ և ի հիւսիսոյ Տայոց, Կղարջք, զոր ի Հայոց հանեալ է, և Շաւշէթ, Արտահան գաւառ, զոր առեալ է ի Հայոց. ընդ որ անցանէ գետն հզօր Կուր, որ ի Տայոց գալով, ի Կող գաւառէ ընդ ստորոտս Ջաւախաց իջանէ ի Սամցխէ...»:

Երեմյան Ս., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, հավելված Ա, բնագիր, Երևան, 1963, էջ 104, 109-110: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 8:

Վերին Ջավախք գավառի տեղադրության հարցում հայ և վրաց պատմագրության մեջ տարակարծություն չկա: Այն համապատասխանում է Ջավախքի բարձրավանդակին:

«Աշխարհացոյց»-ում Ջավախք գավառանվան «Վերին» բաղադրիչը թույլ է տվել Ի. Ջավախիշվիլուն և նրա կարծիքին հետևած Ս. Երեմյանին ենթադրելու, թե պետք է գոյություն ունենար նաև Ներքին Ջավախք, որը հիշյալ հետազոտողները տեղադրել են Արտահանից հյուսիս և հյուսիս-արևելք ընկած հատվածում՝ նույնացնելով այն ավելի ուշ շրջանում վրացական աղբյուրներում հիշատակվող Էրուշեթ գավառին (Երեմյան Ս., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, հավելված Ա, բնագիր, Երևան, 1963, էջ 78): Սակայն հետագայում սույն տեսակետը վիճարկվել է թե՛ հայ և թե՛ վրաց պատմաբանների կողմից: Այսպես, Բ. Հարությունյանը, անդրադառնալով Գուգարքի պատմական աշխարհագրության հարցերին, գտնում է, որ Մովսես Խորենացու «Պատմության» «ժառանգեաց զլեառն Մթին, որ է Կանգարք, և զկէս մասին Ջաւախաց» արտահայտությունը համապատասխանում է Ջավախքի «Վերին» հատվածին, իսկ մյուս մասը, այն է՝ Ի. Ջավախիշվիլու և Ս. Երեմյանի ենթադրած Ջավախք Ներքինը՝ Աշոցքի նախարարությանն անցած հատվածին (Հարությունյան Բ., Մեծ Հայքի Գուգարք աշխարհը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, ԲԵՀ, 1977, N 2, էջ 190, 195): Դ. Բերձենիշվիլին, հիմնվելով վրաց մատենագրության տվյալների վրա, գտնում է, որ Ներքին Ջավախքը համապատասխանում է Ջավախքի բարձրավանդակին արևմուտքից հարող Կուր գետի կիրճին և Վարձունիքից արևմուտք ընկած լեռնագոտուն (Տե՛ս ბერძენიშვილი დ., ნარკვევები საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიიდან, ზემო ქართლი - თჳრი, ჯავახეთი, თბ., 1985): Ի դեպ, դեռևս ԺԸ դարում Ջավախքն այս սահմանների մեջ էր տեղորոշել Վախուշտի Բագրատիոնին (ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, თ. ლომოურის და ნ. ბერძენიშვილის რედაქციით, თბ., 1941, էջ 131): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 8:

Բնակչություն
19 դ․

ԺԹ դարում Ջավախքի ազգային-կրոնական պատկերը գերազանցապես քրիստոնեական էր: Հայերը և վրաց ազգաբնակչության մի մասը բնիկներ էին, մինչդեռ Ռուսաստանից արտաքսված և քաղաքական նկատառումներով Այսրկովկասում բնակեցված ռուս աղանդավորները Ջավախք էին թափանցել 1841 թ. Գանձակի գավառի տարածքից և հաստատվել ռազմավարական նշանակություն ունեցող ճանապարհների մերձակայքում, մասնավորապես՝ Փարվանա և Մադաթափա լճերի շրջանում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 15: Պատմական Հայաստանի սահմաններում տեղի ունեցող ցանկացած ներքին գաղթի արդյունքում բնակության վայր փոխած հայ ազգաբնակչությունն իրավամբ շարունակում է մնալ բնիկ: Ուստի, Կարնո հայության մի մասի վերաբնակումը Ջավախքում, լինելով ներքին գաղթ, անհիմն է դարձնում հայազգի վերաբնակիչներին երկվոր հռչակելու փորձերը:

19 — 20 դդ․

ԺԹ դարի սկզբներին ռուս-թուրքական պատերազմների հետևանքով բնակչության թվաքանակը Ջավախքում խիստ նոսրացել էր, սակայն 1830 թ-ից հետո աճել՝ ի հաշիվ հայ, ավելի ուշ նաև ռուս վերաբնակիչների: 1893 թ. երկրամասն արդեն ուներ 102 գյուղ, 60.000 բնակիչ, ընդ որում, 52 գյուղ` հայ-առաքելականներ (3458 տուն), 8 գյուղ՝ հայ-կաթոլիկներ (807 տուն), 19 գյուղ՝ թուրք, քուրդ, ղարափափախ (638 տուն), 9 գյուղ՝ վրացի (347 տուն), 8 գյուղ՝ ռուս դուխոբոր (951 տուն), 6 գյուղ՝ խառնաբնակ՝ հայ, թուրք և վրացի (276 տուն): 1979 թ. Ախալքալաքի և Բոգդանովկայի շրջանները միասին ունեին 106.087 բնակիչ, որից 95.923-ը` հայ, իսկ 3.124-ը՝ վրացի:

«Նոր-Դար», 1893, N 180, էջ 2: Տե՛ս նաև՝ «Արաքս», գիրք Բ, հինգերորդ տարի, Ս.Պետերբուրգ, 1893, էջ 21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 15:

4 — 7 դդ․

Հայեր. Ջավախքում գտնվող նախաքրիստոնեական շրջանին վերաբերող նյութական մշակույթի այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսիք են վիշապաքարերը, կիկլոպյան ամրոցները, սալարկղային և ժայռափոր թաղումները, իրենց բնութագրական առանձնահատկություններով բաղկացուցիչ մաս են կազմում և նույնանում Հայկական լեռնաշխարհի պատմական վաղագույն շրջանի հնդեվրոպական բնիկ քաղաքակրթության մշակույթի հետ: Հանգամանք, որն ինքնին վկայում է Ջավախքի՝ Հայկական լեռնաշխարհում ձևավորված միասնական մշակույթի ոլորտում ընդգրկված լինելը: Դ-Է դդ. պատմական Հայաստանում համընդհանուր տարածում գտած քառակող կոթողների՝ Ջավախքում ևս առատորեն պահպանված նմուշները դարձյալ փաստում են վաղ միջնադարում երկրամասի՝ հայ մշակույթի անքակտելի և ներկայանալի մաս լինելու մասին:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 15:

9 — 14 դդ․

Հայեր. Թ-ԺԱ դարերից և հատկապես ԺԳ-ԺԴ դդ. կերտված խաչքարերի բազմաթիվ նմուշները, որոնք գրեթե հավասարաչափ տեղաբաշխված են Ջավախքի տասնյակ գյուղերում և հնավայրերում, պատմական սկզբնաղբյուրներին զուգահեռ հաստատում են նշված ժամանակաշրջանում երկրամասի հայկական մշակութային տարածքին աշխարհագրորեն պատկանելու և հայաբնակ լինելու իրողությունը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 15:

8 — 14 դդ․

Հայեր. Թ-ԺԴ դդ. քաղկեդոնականություն ընդունած և Վրաստանի քաղաքական միավորման գործընթացը գլխավորած Տայքի Բագրատունիների գերիշխանության օրոք Ջավախքում ի հայտ եկած հայ-քաղկեդոնական ուրույն մշակութային շերտի առկայությունը վկայում է երկրամասի իշխող վերնախավի և հայ ազգաբնակչության մի մասի վրաց կաթողիկոսի եկեղեցական իրավասության ներքո գտնվելու և հունադավանությանը հարելու հանգամանքը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 15:

15 — 18 դդ․

Հայեր. ի տարբերություն նախորդ դարաշրջանի ԺԵ-ԺԶ դդ. Ջավախքում նկատվում է անընդմեջ թվապես մեծամասնություն պահպանած առաքելադավան հայոց մշակույթի աշխուժացում, որն արտացոլվել է հիշյալ դարերով թվագրվող խաչքարերի առանձնակի առատությամբ: Սակայն ԺԷ-ԺԸ դարերում Ջավախքում օսմանյան տիրապետության հաստատմամբ ահագնացող չափերի է հասնում քրիստոնյա բնակչության բռնի մահմեդականացումը, որն առանձնապես համակում է հայ-քաղկեդոնականների շրջանակները, ինչպես նաև նախորդ դարերի ընթացքում երկրամաս ներթափանցած վրացիներին: Բռնի մահմեդականացված բնակչությունը համալրվեց թուրքական տիրապետության օրոք երկրամաս ներթափանցած թուրքերի և Ախալցխայի փաշաների՝ Վրաստանի տարբեր անկյուններից գաղթեցրած և տեղում արագորեն մահմեդականացված վրացիներով:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 16:

19 դ․

Հայեր. ԺԹ դարում Ջավախքի` առանց այն էլ խիստ նոսրացած հայ բնակչության քանակն է՛լ ավելի նվազեց Նադիր շահի արշավանքներից մեկի ժամանակ իրականացված զանգվածային գերեվարության հետևանքով: Ջավախքի հայկական բնիկ դիմագիծն է՛լ ավելի աղճատվեց ԺԹ դարի սկզբներին` տարածաշրջան ռուսական ռազմաքաղաքական ներթափանցման սկզբնական շրջանում, որի հետևանքով երկրամասը գրեթե ամբողջապես ամայացավ և հայաթափվեց: Այնուամենայնիվ, Ջավախքին վիճակված չէր երկարատև ժամանակաշրջանում հայաթափ մնալ, քանի որ արդեն 1830 թ. երկրամասի ամայացած գյուղերում բնակություն հաստատեցին Արևմտահայաստանի տարբեր գավառներից, գլխավորապես Կարնո նահանգից փոխադրված հայերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 16:

1918 թ․

Հայեր. Զերծ կրոնական հալածանքներից և կեղեքումներից` ընդհուպ մինչև 1918 թ. Ջավախքի բնակչությունը թևակոխեց բարգավաճման ու զարգացման աննախադեպ ժամանակաշրջան: Սակայն, դրությունը կտրուկ փոխվեց 1918 թ. օսմանյան Թուրքիայի բանակների ներխուժման ժամանակ, երբ ջավախահայության հիմնական մասը անխուսափելի կոտորածից փրկվելու հույսով դիմեց դեպի հարևան գավառները: Ամիսներ անց, երբ վերադարձի հնարավորություն ընձեռվեց, Ջավախք վերադարձավ արտագաղթած հայության հազիվ 1/3 մասը: Մյուսները զոհ էին գնացել ջավախահայերին հնարավորինս ոչնչացնելու հարմար առիթն օգտագործած վրացական իշխանությունների սանձազերծած շրջափակմանը: Վրացական «Տեր-Զոր»-ի վերածված Բակուրիանի անտառները գերեզմանեցին քաղցի, հիվանդությունների և զինված վրացական հրոսակախմբերի ճիրաններում հայտնված հազարավոր ջավախահայերի:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 16:

1920 թ․

Հայեր. Հակառակ խորհրդային բռնապետության և վրացական իշխանությունների` հետևողականորեն իրականացրած ազգային խտրական քաղաքականության՝ 1920-ական թթ-ից ի վեր ջավախահայերը վերստին շենացրին հայրենի երկրամասը: Հարազատ երկրի նկատմամբ տածած սիրո վկայություններից է երկրամասի հարյուրավոր հեկտար տարածությունների անտառապատումը: Խորհրդային վերջին տարիներին նոր եռանդով առաջ տարված Ջավախքի հայաթափման ծրագիրը Վրաստանի անկախացումից հետո վերածվեց հետևողականորեն իրականացվող պետական քաղաքականության առանցքային բաղադրիչի: Վրացական իշխանությունների որդեգրած ազգային խտրական քաղաքականությունը, երկրամասը եկվոր վրացական և թուրքական տարրերով բնակեցնելու պարբերական փորձերը, տնտեսական բազմաբնույթ ճնշումները, ինչպես նաև հայատյացության և բարոյահոգեբանական սադրիչ անհանդուրժողականության մթնոլորտի արմատավորման խրախուսումը Ջավախքի հայ ազգաբնակչության շրջանում նպաստել են արտագաղթի չափերի կտրուկ աճի:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 16:

19 դ․

Հայ բոշաներ. երկրամասում հայ բոշաները խիստ սակավաթիվ են եղել: Նրանց թվաքանակը ԺԹ դարի վերջերին կազմել է ընդամենը 31 տուն: 1892 թ. հրապարակված վիճակագրական տվյալների համաձայն՝ Ջավախքում հայ բոշաներ բնակվում էին Ախալքալաքում՝ 25 տուն և Էխթիլա գյուղում՝ 8 տուն:

Վանցեան Գ., Պատմական ակնարկ բոշաների անցեալից, «Մուրճ», 1894, էջ 1074: Նույնի՝ Հայ բոշաներ, «Մուրճ», 1892, էջ 1047: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 16:

Վրացիներ. վրաց ազգաբնակչության մուտքը Ջավախք սկսվել է դեռևս նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանից և ներառել մի քանի հանգրվան: Որքանով Վրաստանը (Քարթլի, Կախեթ, Իմերեթ), աշխարհագրական և բնակլիմայական տեսանկյունից առավել նպաստավոր պայմաններ ուներ այգեգործությունն ու մասամբ հողագործությունն զարգացնելու առումով, նույնքանով երկրի մարզերն անբարենպաստ էին խոշոր չափերի անասնապահության զարգացման տեսանկյունից՝ անհրաժեշտ ընդարձակ ալպյան գոտիների նկատելի սակավության պատճառով: Ուստի պատահական չէ, որ հնագույն ժամանակներից ի վեր Վրաստանի տարբեր շրջաններից նկատվում էին վրացազգի անասնապահների տեղաշարժեր Ջավախքի բարձրավանդակի ուղղությամբ՝ ամառային արոտավայրերից օգտվելու համար: Երևույթ, որը նկատել են նաև վրաց հետազոտողները: Ամենայն հավանականությամբ, վրացիների մի մասը ժամանակի ընթացքում Ջավախքում մշտական բնակություն էր հաստատել այդ ճանապարհով: Դրա ապացույցն է նույնանուն տեղանունների առկայությունը ինչպես Քարթլիի զանազան շրջաններում (առանձին դեպքերում նաև՝ Իմերեթում և Կախեթում), այնպես էլ Ջավախքում: Օրինակ, Հոկամ՝ Կասպիի շրջանում (համանուն գյուղ՝ Ախալքալաքի շրջանում), Մեղվրեկիս՝ Գորիի շրջանում (համանուն գյուղատեղի՝ Ախալքալաքի շրջանում), Խզաբավրա՝ Կախեթի Լագոդեխի շրջանում (համանուն գյուղ՝ Ասպինձայի շրջանում), Մոլիթ՝ Իմերեթի Խարագաուլի շրջանում (համանուն գյուղ՝ Բորժոմի շրջանի Ջավախքի մաս կազմող հատվածում), Արագվիսպիրի գյուղ և Արագվի գետ՝ Դուշեթի շրջանում (համանուն գյուղ՝ Ախալքալաքի շրջանում), Գոմ՝ Խաշուրի և Կասպիի շրջաններում (համանուն գյուղ՝ Ախալքալաքի շրջանում), Վերին և Ներքին Ռեխա՝ Գորիի շրջանում (համանուն գյուղ՝ Ծաղկայի ջավախամերձ հատվածում) և այլն:

Ուշագրավ է, որ մինչև իսկ ԺԹ դարում ամառային ամիսներին Ջավախքում հանգրվան էին գտնում Վրաստանի հեռավոր շրջաններից ժամանած թուշերը (Սալլիւմեան, Տնտեսական հարցեր, «Մուրճ», 1901, N 7, էջ 178): Ի դեպ, պատահական չէ, որ ակադ. Ի. Ջավախիշվիլին Վրաստանի խորհրդային կառավարությանը 1926թ. կարդացած զեկույցում պնդել է, թե «այս ծրագրի (Ջավախքի միացումը Հայաստանին) իրագործման դեպքում անասնապահությամբ զբաղվող Վրաստանի աշխատավոր ժողովրդի բերանից կկտրվի գոյատևելու համար անհրաժեշտ վերջին կտորը, և ոչխարապահությունը Վրաստանում իսպառ կվերանա» (Տե՛ս ივ. ჯავახიშვილის მოხსენება საქართველოს მთავრობას 1926 წ. Վրաստանի ազգային դիվան, ֆ. 476, գ. 6, թթ. 82-111, տե՛ս նաև ბერძენიშვილი დ., ახალქალაქი ჯავახეთისაჲ, “არტანუჯი”, 1998, N 7, էջ 30, ծանոթ. 61)։ ბერძენიშვილი დ., ნარკვევები საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიიდან, ზემო ქართლი - თორი, ჯავახეთი, თბილისი, 1985, էջ 126: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 16-17:

387 թ․

Վրացիներ. 387 թ-ից հետո, երբ Գուգարքի բդեշխության մեծագույն մասը, որպես կիսանկախ վարչատարածքային միավոր, Սասանյան Պարսկաստանի կողմից հայոց թագավորությունից առանձնացվել և կցվել էր Վիրքին, Ջավախքը, զգալի ընդհատումներով, ընդհուպ մինչև Օսմանյան Թուրքիայի տիրապետության հաստատումը, գտնվում էր Վրաստանի տևական քաղաքական գերիշխանության ներքո: Նշված ժամանակահատվածում վրացիների թվաքանակը Ջավախքում քաղաքական նպաստավոր պայմանների բերումով անընդմեջ աճել էր, հատկապես՝ ի հաշիվ հունադավանություն ընդունած և ապա՝ նկատելի մասով վրացացած հայ-քաղկեդոնական բնակչության:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 17:

12 — 13 դդ․

Վրացիներ. վրաց ազգաբնակչության թիվը տարածաշրջանում մասնավորապես աճել էր ԺԲ դարավերջից ԺԳ դարասկիզբ ընկած ժամանակահատվածում` Դեմետրե Բ (1271-1289 թթ.) և Դավիթ Զ (1293-1311 թթ.) թագավորների օրոք, երբ Վրաստանը դարձել էր իրար անընդհատ հաջորդած մոնղոլ-թաթարական ավերիչ արշավանքների զոհը. «...այստեղ հինգ տարի էր ավերումը...: Սովն այնքան ծանրացավ, որ պիղծ լեշն առանց խորշանքի ուտում էին: Հրապարակներն ու փողոցները, ճանապարհները, դաշտերն ու քաղաքները, գյուղերը լեցուն էին մահացածներով: Մանուկները մահացած մայրերի ստինքներն էին ծծում: Քարթլիի բնակչության մեծ մասը գնում էր Սամցխե՝ Բեքայի երկիր, ուր ծախու հաց էր ճարվում»:

Վրաց ժամանակագրություն (1207-1318), թարգմանությունը հին վրացերենից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները Պ. Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 174-175: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 17:

18 դ․

Վրացիներ. Ջավախքում վրացիների ներհոսքի հերթական փուլը, հակառակ տարածքում թուրքական տիրապետության հաստատման հանգամանքի, տեղի էր ունեցել ԺԸ դարի առաջին կեսին: Ախալցխայի փաշաների շարունակական արշավանքների հետևանքով Վրաստանի տարբեր շրջաններից գերեվարված և փաշայության սահմաններում, այդ թվում նաև Ջավախքում վերաբնակեցված վրացիները, Վախուշտի Բագրատիոնիի վկայությամբ, անմիջապես մահմեդականանում էին. «Քրիստոսի 1705 թ. և վրաց 393 թ. եկավ Ասլան փաշան և նստեց Ախալցխայում... կառուցվում էին գյուղերն ու ավանները, քանի որ այս ժամանակ այդ հողերի վրա խաղաղություն էր տիրում: Եվ Քարթլիից և Սոմխիթից քշվածները այստեղ էին բնակություն հաստատում, իսկ ավելին՝ Ջավախեթիում՝ հիմնականում գերեվարված իմերները և խիստ բազմանում էին և ընդունում մահմեդականություն, քանի որ հարկ վճարելուց բացի գյուղացիներն այլ կորուստ չէին կրում»:

ქართლის ცხოვრება, ივ, ს. ყაუხჩიშვილის რედაქციით, თბილისი, 1973, էջ 736: Вахушти Багратиони, История Царство Грузинского, перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Накашидзе Н., Тбилиси, 1976, էջ 216: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 17:

1724 — 1801 թթ․

Վրացիներ. քաղաքական ապակայունության հերթական շրջան թևակոխած Քարթլիից արտագաղթի նոր հոսանք էր սկիզբ առել 1724 թ-ից ի վեր, երբ երկիրը վերածվել էր թուրքական ու հյուսիսկովկասյան ցեղերի ասպատակությունների թատերաբեմի. «Այս Իսակ փաշան Եսեյի մահից հետո սուլթանի կողմից կարգվել է ողջ Վրաստանի կառավարիչ և տեր, այսինքն՝ Սամցխե-Սաաթաբագոյի, ողջ Իմերեթի, Քարթլիի, Լոռե-Ղազախ-Շամշադիլոյի և Կախեթի: Իսկ քանի որ Քարթլին մեծ աղետի մեջ էր, Ջավախեթին և Սամցխեն բնակեցվեց և կառուցապատվեց այնտեղից եկածներով»: Երբեմն աննշան չափով տեղի էր ունենում նաև հետադարձ հոսք, այսպես, 1801թ. Քարթլի էր փոխադրվել ավելի վաղ եղած, լեզգիների արշավանքի հետևանքով Ջավախքում ապաստանած վրացիների մի փոքր խումբ (17 տուն):

ქართლის ცხოვრება, ივ, ს. ყაუხჩიშვილის რედაქციით, თბილისი, 1973, էջ 738: Вахушти Багратиони, История Царство Грузинского, перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Накашидзе Н., Тбилиси, 1976, էջ 217: Акты собранные Кавказского археорафическою коммиссиею, т. 1, Тифлис, էջ 501. Տես նաև ლომსაძე შ., სამცხე-ჯავახეთი ხვიიი საუკუნის შუაწლებიდან ხიხ შუაწლებამდე, თბ., 1975, էջ 361: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 17-18:

1828 — 1829 թթ․

Վրացիներ. այն պնդումները, որոնց համաձայն ջավախաբնակ վրացիները ռուսական իշխանությունների կողմից անհուսալի տարր դիտվելու պատճառով 1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ընթացքում արտաքսվել էին երկրամասից, ըստ էության, սոսկ այժմյան քաղաքական անհրաժեշտությունից բխած մտացածին հորինվածք է, որը չի հաստատվում պատմագիտությանը հայտնի ոչ մի վավերագրով:

Պատմաբան Սվիմոն Մասխարաշվիլու պնդմամբ. «1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ ռուսները Ջավախքից վրացիներին որպես անհուսալի տարր քշեցին և նրանց փոխարեն երկրամասը բնակեցրին իրենց համար հավատարիմ և հուսալի կարսեցի հայերով» (“თავისუფალი გაზეთი”, 26.07-02.08.2005, N 40): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 18:

1944 — 1970 թթ․

Վրացիներ. 1944 թ., Ստալինի կարգադրությամբ, երկրամասից մահմեդականների աքսորից հետո տեղի է ունեցել մեղմ կլիմա և բարեբեր հող ունեցող թափուր բնակավայրերում վրացիների ծրագրված բնակեցում: Նշված գյուղեր փոխադրվեցին նաև Ջավախքի բարձրավանդակում գտնվող սակավաթիվ վրացաբնակ գյուղերի մի քանի տասնյակ ընտանիքներ, մինչդեռ տեղի հայերը զրկված մնացին նույն արտոնությունից: Այսպիսով, 1950-1970-ական թվականների ընթացքում Ջավախքի բարձրավանդակում վրացիների թիվն արձանագրեց նվազման միտում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 18:

1980 թ․

Վրացիներ. 1980-ականների վերջերին երկրամասի ազգային պատկերն արհեստականորեն այլափոխելու հույսով Վրաստանի իշխանությունները ձեռնարկել էին մի շարք գյուղերում (Ազմանա, Ափնիա, Գոգաշեն, Կոթելիա, Հոկամ, Սամեբա և այլն) վրացալեզու մահմեդական աջարների բնակեցում: Թեպետև բնական աղետի հետևանքով մերձարևադարձային կլիմայով հայտնի Աջարիայից Ջավախք տեղահանված աջար նորաբնակներն օգտվում էին միայն իրենց ընձեռած պետական բազմատեսակ արտոնություններից, այնուամենայնիվ, նրանց հիմնական մասը չկարողացավ դիմագրավել Ջավախքի խստաշունչ առաջին իսկ ձմռանը և, լքելով պետությունից նվեր ստացած երկհարկանի, ընդարձակ առանձնատները, վերադարձան «աղետի ենթարկված» բնակության նախկին վայրեր:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 18:

1990 թ․

Վրացիներ. Ջավախքի վրացացման պետական ծրագրին մեծապես աջակցում են նաև վրաց եկեղեցու սպասավորները, հատկապես ի դեմս կրոնապես մոլեռանդ և ազգայնամոլ վանականության: Միայն 1990-ական թվականներին Ջավախքի տարածքում կաթողիկոս-պատրիարք Իլյա Բ-ի գլխավորությամբ և ջանքերով վրաց եկեղեցին հիմնել է վրաց եկեղեցական երեք կենտրոն:

“რეზონანსი”, 18. 01. 2003, N 13: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 18:

1841 — 1845 թթ․

Ռուսներ. ռուս դուխոբորների մուտքը Ջավախք տեղի է ունեցել 1841 թ.: Տամբովի շրջանից սերված դուխոբորներն իրենց աղանդի մեջ համառելու պատճառով նախ աքսորվել էին Տավրիկյան նահանգի (Ղրիմ) Մելիտոպոլ գավառ, ապա Գանձակի գավառ, որտեղից էլ նրանց մի մասը փոխադրվեց Ջավախք: Մինչև 1845 թ. նրանց թվաքանակն իրենց հիմնած 8 գյուղերում (Բոգդանովկա, Գորելովկա, Եփրեմովկա, Ռոդիոնովկա, Սպասովկա, Տամբովկա, Տրոիցկոյե և Օրլովկա) կազմել է 495 տուն, 4.097 շունչ:

Դուխոբորների դավանական առանձնահատկությունների հակիրճ բնութագիրը տրվել է հետևյալ կերպ. «Դուխաբօրներու հաւատոյ վարդապետութեանց մէջ շատ նմանութիւններ կան նախնի հերձուածոց: Երրորդութիւնն կ՚ընդունին, բայց զՀայր կը համարին լոյս, զՈրդին՝ կեանք, իսկ զՀոգին Սուրբ՝ խաղաղութիւն: Հայրն կը հայտնուի մարդոյն յիշողութեան միջոցաւ, Որդին՝ իմացականութեան, իսկ Հոգին Սուրբ՝ կամաց: Կը հաւատան հոգւոց յառաջագոյն գոյութեանն և մարդոյ անկմանն և այնպէս կ՚ընդունին, որ հոգին դրուած է մարմնոյ մէջ իւր մեղքն քաւելու համար: Հետեւապէս, երբ Ադամ երեւեցաւ երկրի վերայ, շփոթ յիշողութիւն ունէր վերին աշխարհի. միտքն խաւարած էր և կամքն՝ ապստամբ: Նա չը կարողացաւ փորձութեան դիմադրել և նորէն մեղանչեց, նորա մեղքն իւր սերունդին չ՚անցնիր: Հոգին հակամիտ է չարութեան և սորա պատճառն է մարդոյ առաջին անկումն: Աշխարհս քաւութեան և մաքրութեան տեղի է, ուր մարդն ազատութեամբ բարի գործելով պէտք է թողութիւն ստանայ իւր այն հին մեղաց, որով իւր անձն աւելի սիրեց քան զԱստուած Յիսուս Քրիստոս, որ Որդի Աստուծոյ է և Աստուած, մարմնացաւ, որ մարդուն առաջնորդէ և օգնէ սոյն փորձութեան և քաւութեան մէջ: Յիսուսի Քրիստոսի վարդապետութիւններն պարունակած են Ս. Գրոց մէջ, բայց այնպէս խորհրդաւոր են, որ միայն Դուխաբօրներուն տրուած է հասկանալ. իսկ նորաձեւ Ռուսներն զուրկ են այս շնորհքէն: Այս է ահա Դուխաբօրներու դաւանութիւնն» («Սիօն», 1875, էջ 71): «Մեղու Հայաստանի», 1876, N 48, էջ 1: ლომსაძე შ., სამცხე-ჯავახეთი ხვიიი საუკუნის შუაწლებიდან ხიხ შუაწლებამდე, თბ., 1975, էջ 338: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 18:

1893 թ․

Ռուսներ. 1893 թ. վերջիններս 8 գյուղերում կազմում էին 991 տուն:

Մալխաս Յ., Դուխաբորներն Ախալքալաքի գաւառում.– «Նոր-Դար», 1893, N 221, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 18:

1990 թ․

Ռուսներ. 1990 թ. Վրաստանի նախարարների խորհրդի որոշմամբ` «նպաստավոր պայմաններ» են ստեղծվել Ջավախքում բնակվող ռուս դուխոբորներին վերադարձը Ռուսաստան դյուրացնելու համար:

”მადლი”, 1990, N 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 18:

2000 թ․

Ռուսներ. 2000-ական թթ. սկզբներին ռուս ազգաբնակչության մի նշանակալի հատվածը լքել էր ջավախքյան գաղթագյուղերը և շուրջ 160-ամյա բացակայությունից հետո վերադարձել հայրենիք` Ռուսաստանի Դաշնություն:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

16 — 18 դդ․

Թուրքեր. դեռևս ԺԶ դարի վերջին թուրքական տարբեր ցեղային տարրերի ներկայությունը Ջավախքում խիստ սակավաթիվ էր: Օրինակ, 1595 թ. Ջավախքի ոչ մի բնակավայրում ազգությամբ թուրք բնակիչներ չեն հիշատակվում, բացառությամբ Խերթվիս գյուղի, որտեղ էլ թուրք էին միայն կալվածատերերը: Թուրքական տիրապետության հաստատումը խթանել էր թուրք տարրի երկրամաս թափանցմանը, իսկ ԺԸ դարում տեղի բնակչության մի զգալի մասի բռնի մահմեդականացման հետևանքով վերջիններիս թվաքանակը կտրուկ աճել էր:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

19 — 20 դդ․

Թուրքեր. ԺԹ դարի սկզբներին ռուս-թուրքական պատերազմների հետևանքով ծայր առած փոխադարձ գաղթերի շնորհիվ Ջավախքում նվազում է ծագումով թուրք և թուրքացած բնակչության քանակը: Փոխադարձաբար, Արևմտյան Հայաստանից Ջավախքում և հարակից Թռեղքում (Ծաղկայի շրջան) հանգրվանում են քրիստոնյա բնակիչներ (մեծագույն մասով` հայեր): Դեպի ներկայիս Թուրքիայի տարածք թուրքերի հերթական գաղթ տեղի է ունենում 1918-1921 թթ.: Ջավախքում ինչպես թուրք, այնպես էլ մահմեդական այլ տարրերը (քրդերը) դադարում են գոյություն ունենալ 1944 թ. աքսորի հետևանքով:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

Թուրքեր. Նրանցից թափուր մնացած տասնյակ այգեվետ բնակավայրեր վրացական իշխանությունների ծրագրային հոգածությամբ 1940-ական թթ. 2-րդ կեսին հատկացվում են ինչպես տեղի սակավաթիվ, այնպես էլ Վրաստանի հեռավոր զանազան շրջաններից հոծ չափերով փոխադրված վրացազգի նորաբնակներին: Այսպիսով, հիմնականում Ախալցխայի և վերջինիս հարակից Ադիգենի, Ասպինձայի վարչական շրջաններում թուրքերի աքսորից հետո թափուր մնացած բնակավայրերից շուրջ 80-ը վերածվում են վրացաբնակ գյուղերի, իսկ շուրջ 40 գյուղ չբնակեցվելով վերածվում է ամայի գյուղատեղիների: Միայն Ջավախքի բարձրավանդակում գտնվող 6 գյուղերում (Դավնիա, Էրինջա, Խավեթ, Կոկիա, Սաղամո, Քարցեբ) բնակություն հաստատեցին մերձակա բազմամարդ ու սակավահող գյուղերի հայերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

Քրդեր. Ջավախքի արևմտյան սահմանագոտում, Վարձունիքի մերձակայքում, ԺԶ դարից ի վեր թափանցած յուրուք և յուզդեջ քրդական ցեղերը ԺԹ դարի վերջերին զբաղեցնում էին Միրաշխան, Նաքալաքև (պատմ. Ծունդա), Դանեթ, Գեորգիծմինդա և այլ գյուղերում (առաջին երկուսը` Կուրի աջակողմում): Երկրամասի քուրդ բնակիչներն աքսորվել են թուրքերի հետ մեկտեղ 1944 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

Երկրաշարժ
1089 — 1899 թթ․

Ջավախքը Հայկական լեռնաշխարհի առավել ակտիվ սեյսմիկ գոտիներից է: Առանձնապես կործանարար են եղել 1089, 1283, 1319 և 1899 թվականների երկրաշարժերը: Երկրամասի կրած վնասների չափի մասին առավել շատ մանրամասներ հայտնի են միայն 1899 թ. դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժի վերաբերյալ, որի հետևանքով եղած զոհերի թիվը կազմել է 241 մարդ, վիրավորներինը՝ 55, կոտորված կենդանիներինը՝ 2570 գլուխ: Տուժել է 21 գյուղ:

«Մուրճ», 1900, էջ 103-105։ Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 11:

1986 թ․

Վերջին վնասաբեր երկրաշարժը տեղի է ունեցել 1986 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 11:

Ստուգաբանություն

Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Ջավախք գավառի մասին պատմագրությանը հայտնի հնագույն հիշատակությունը մ.թ.ա. Ը դարից է, Արգիշտի Ա-ի (786-764) Խորխորյան տարեգրության մեջ՝ որպես երկրանուն Զաբախա անվանաձևով: Ըստ Հ. Կարագյոզյանի՝ «Տուեալ երկրանուան մէջ հնչիւնական անցումները կատարուել են հետեւեալ կերպ. Զաբախա (տեղանուան հիմքը), մեր կարծիքով, հոգնակիութեան «ա» ցուցիչով, որը յատուկ է հնդեւրոպական լեզուներին < Զաբախ (տեղանուան ուղիղ ձեւը) > Զաւախ (բ>վ, ւ հնչիւնափոխութեամբ, որը նկատելի է նաև այլուր, ընդ որում, անհրաժեշտ է նշել, որ Մցխեթայում յայտնաբերուած արամէերէն արձանագրութիւններից մէկում յիշատակւում է Զեւախ անձնանունը, որը թերեւս, ծագում է սոյն Զաւախ երկրանունից) > Ջաւախ (զ>ջ անցումով) > Ջաւախք (հայերէնի յոգնակիութեան «ք» ցուցիչով նախկին «ա» ցուցիչի փոխարէն)»:

Խորխոր ժայռը, որի վրա պահպանվում է Արգիշտի Ա-ի սեպագիր արձանագրությունը, գտնվում է Վան քաղաքի հարավ-արևմտյան կողմում: Կարագեոզեան Յովհ., Սեպագիր տեղանուններ, հ. 1, գիրք 1, Երեւան, 1998, էջ 204: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 12:

Վ. Սարգսյանն իր ուսումնասիրություններից մեկում փորձ է արել Ջավախք տեղանվան ծագումը ստուգաբանել «Ճապաղ-Ջավախք» անցման տեսանկյունից՝ հիմք ընդունելով երկրամասի աշխարհագրական միջավայրի առանձնահատկությունը, մասնավորապես ընդարձակ ու ջրառատ հարթավայրերը:

Սարգսյան Վ., Ջաւախք տեղանվան ծագումը, Երեւան, 1999: Ի դեպ, Ջավախք գավառանվան ծագումը կապվել է նաև օսերեն «ջաբախ» (լավ, առողջ) բառի հետ (Դալալյան Տ., Ջավախք գավառանվան ծագման շուրջ, «Իրան-Նամէ», N 36, 2001, էջ 69): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 12:

Հուշարձաններ
10 — 11 դդ․

Ջավախքը բազմաբնույթ և բազմադարյան հուշարձաններով առավել հարուստ տարածաշրջաններից է: Երկրամասի տարածքում հայտնաբերվել են տասնյակ հնագիտական, նախաքրիստոնեական հուշարձաններ: Առավել հարուստ ու բազմազան է հուշարձանների միջնադարյան բաժինը: Այստեղ առկա են հայկական (հայ-առաքելական, հայ-քաղկեդոնական և հայ-կաթոլիկ), վրացական, ինչպես նաև թուրքական տիրապետության ժամանակաշրջանում կառուցված մի քանի մահմեդական հուշարձաններ: Ժ-ԺԱ դարերով թվագրվող ճարտարապետական պաշտամունքային կառույցների զգալի մասն ակնհայտորեն կրում է հայկական, վրացական և բյուզանդական մշակույթների փոխազդեցությունների կնիքը: Երևույթ, որը դրսևորվել է բազմաթիվ յուրօրինակ և հատկանշական հուշարձաններում: Ցայժմ երկրամասի պատմական հուշարձանների ուսումնասիրությամբ գերազանցապես զբաղվել են վրացի մշակութաբաններ: Սակայն վերջիններիս հրատարակած նյութերի հիմնական մասը ցավալիորեն հաճախ աչքի է ընկնում արծարծած նյութի մակերեսային մատուցմամբ, ինչպես նաև, որպես կանոն, կանխակալ և միտումնավոր մեկնաբանություններով: Վրացազգի մի շարք ուսումնասիրողներ, առաջնորդվելով ոչ թե գիտության, այլ ազգայնամոլական շահերով, առնչվելով մեծաքանակ հայկական պատմական հուշարձանների հետ, իրենց հրատարակություններում անտեսել կամ պարզապես զանց են առել դրանց գոյությունը: Միաժամանակ իբրև զուտ վրացական է ներկայացվել հայ-քաղկեդոնական մշակութային շերտը: Առաջնորդվելով Ջավախքում հայկական միջնադարյան հուշարձանների գոյության ժխտման և բացառման սկզբունքով` վրացի մի շարք հետազոտողներ հանգել են ծայրահեղ անհեթեթ պնդումների: Օրինակ, Վրաստանի մշակութային արժեքների պահպանության գերատեսչության փոխտնօրեն Պաատա Գափրինդաշվիլին խնդրո առթիվ հայտարարել է, թե «Հնարավոր է, որ մի քանի գյուղերում լինեն ժամանակակից հայկական հուշարձաններ, իսկ հայկական պատմական հուշարձանի ոչ մի տեղ չեք հանդիպի: Այդ մասին վիճելն անգամ անհեթեթություն է...»: Վերջինիս հայրն էլ՝ ավագ գիտաշխատող Գիվի Գափրինդաշվիլին, որը 1958 թ-ից սկսած` 40 տարի շարունակ, զբաղվել է Ջավախքի պատմական հուշարձանների ուսումնասիրությամբ, նշել է. «Ընդհանրապես, ԺԹ դարից ավելի հին հայկական հուշարձան տարածաշրջանում չի արձանագրվել»:

“კვირის პალიტრა”, 25-31. 07. 2005, N 30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 22:

Հնագիտական. երկրամասի տարածքը հարուստ է հնագիտական հուշարձաններով: Տարբեր ժամանակներում պատահականորեն հայտնաբերված հնագիտական գտածոները լույս են սփռում երկրամասի վաղ շրջանի պատմության վրա: Դրանցից են Թոթխամ գյուղում, մի բնակելի տան շինարարության ժամանակ հայտնաբերված Ա դարի երկրորդ կեսով թվագրվող ապակյա գեղազարդ սափորները: Հնավայրի տարածքի ավերված մի դամբարանից 1960-ական թթ. սկզբներին հայտնաբերվել են արձանիկների բեկորներ և հնագիտական այլ իրեր: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ գտածո նյութերը վերաբերում են մ.թ.ա. Ը-Զ դդ. և պատկանում են Արարատյան (Ուրարտու) թագավորության մշակույթին: Ուշագրավ է Բարալեթից դեպի Կոթելիա տանող ճանապարհին` Մոխրաբլուր (վրաց.` Նացարգորա) հնավայրում հայտնաբերված, մ.թ.ա. Ա հազարամյակով թվագրվող աստղագիտական բրոնզե օրացույցը: Դիլիսկա բնակավայրի տարածքում պահպանված հնագիտական հուշարձանները վկայում են, որ գյուղը բնակեցված էր վաղնջական ժամանակներից: Այդ է փաստում գյուղամիջի «Գոգոլի սուրբ» ուխտատեղիում պահպանված, մ.թ.ա. Բ-Ա հազ. թվագրվող ֆալլուսը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 22:

Մ․թ․ա․ 4 — Մ․թ․ա․ 3 հզմ․

Կիկլոպյան բերդեր. Ջավախքը հարուստ է համեմատաբար լավ պահպանված` մ.թ.ա. Դ-Գ հազարամյակներին բնորոշ կիկլոպյան ամրոցներով: Ուշագրավ են հատկապես Գանձա, Բզավեթ, Խոջաբեկ և Սաթխա գյուղերի տարածքում գտնվող ամրոցները, որոնց զուգահեռները կան Հայկական լեռնաշխարհի ողջ տարածքում: Նշված ժամանակաշրջանին են պատկանում նաև Ժդանովական, Մոդեգամ, Ջգրաշեն և այլ գյուղերի մերձակայքում պահպանված բնակատեղիներն ու դամբարանադաշտերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 22-23:

Մ․թ․ա․ 2 — Մ․թ․ա․ 1 հզմ․

Վիշապաքարեր. բացառապես Հայկական լեռնաշխարհում տարածում գտած ջրի պաշտամունքին առնչվող հնագույն վիշապ-կոթողների (մ.թ.ա. Բ-Ա հազ.) տարածումը բավական ընդգրկուն է: Գետերի, լճերի ափերին և աղբյուրների ակունքների մոտ կանգնեցված` ձկան կամ վիշապի տեսքով, զանգվածեղ, միակտոր քարակոթողները, որոնց վրա քանդակված են օձի, ցուլի, խոյի և այլ կենդանապատկերներ, հայտնաբերվել են Գեղամա լեռներում, Սևանա լճի հյուսիսարևելյան ափին, Արագածի լանջերին, Ազատ գետի վերին հոսանքի շրջանում, Ճորոխ գետի ավազանում, Վայոց ձորում, Թռեղքում, Փոքր Հայքում, ինչպես նաև՝ Ջավախքում: Բազմաթիվ հետազոտողներ վիշապաքարերին նվիրված ուսումնասիրություններում անդրադարձել են Ջավախքում պահպանված համանման քարակոթողներին: Հատուկ քննության առարկա են դարձել Մուրճախեթի, Գանձայի, Փոկայի վիշապաքարերը:

Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 399-400։ Սամուելեան Խ., Քարի պաշտամունքը հայերի մէջ.– «Հանդէս ամսօրեայ», 1927, N 9, էջ 524, նաև` նույնի՝ Հայաստանի հին կուլտուրան, Երևան, 1931, էջ 319-320։ Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Մեգալիթյան կուլտուրան Վրաստանում, (վրաց.), Թբիլիսի, 1938, էջ 99-104։ Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, էջ 93-94: Такайшвили Е., “Материалы по археологии Кавказа”, т. ХII, Москва, 1909,էջ 28: “Христианский восток”, т. VI (1917-20), Петроград, 1922, էջ 335: Марр Н. и Орбели И., Археологическая экспедиция 1916 г. в Ван, Петроград, 1922,էջ 41: Капанцян Г., Историко-лингвистеческие работы, т. II, Ереван, 1975, էջ 328: Սանոսյան Ա. Ս., Ջավախքի «վիշապ» քարակոթողները,.– «Բանբեր Երևանի համալսարանի», 1982, N 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 23:

Միջնադարյան բերդեր, դիտակետ-աշտարակներ. պաշտպանական հզոր համակարգ ունեցող բերդերից Ջավախքում հայտնի են Ախալքալաքը, Թմոքը և Խերթվիսը: Գերազանցապես Ժ-ԺԱ դարերի ընթացքում սկզբնավորված և հետագայում վերաշինված և ամրացված հիշյալ բերդերն ունեն ամրոցաշինության բոլոր հիմնական հատկանիշները՝ կիսաբոլոր կամ ուղղանկյուն աշտարակներ, զորանոցներ, ապարանքներ, ժայռափոր և գետնափոր հորեր, գաղտնուղիներ և այլն: Ուղղանկյուն հատակագծով մենավոր դիտակետ-աշտարակներ պահպանվել են Արակովա, Թոք, Խանդո, Տուրցխ գյուղերում և նրանց մերձակայքում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 23:

4 — 11 դդ․

Քառակող կոթողներ. վաղ միջնադարյան քառակող կոթողները նույնպես բնորոշ են վաղ միջնադարյան հայ քրիստոնեական պաշտամունքային մշակույթին և լայնորեն տարածված են պատմական Հայաստանի սահմաններում: Ներկայիս Վրաստանում այդպիսիք հանդիպում են միմիայն նրա կազմում ընդգրկված Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի գավառներում, այդ թվում՝ Ջավախքում: Բազմաթիվ հնավայրերում, մեծ մասամբ տեղահան և բեկորված, պահպանվել են Դ-Է դարերում կերտված տասնյակ քառակող կոթողներ: Առավել մեծ թիվ են կազմում դարերի ընթացքում ոչնչացված երբեմնի կոթողների պահպանված պատվանդանները: Ինչպես կոթողները, այնպես էլ դրանց պատվանդանները կրում են հարդարանքի բնորոշ այնպիսի տարրեր (ականթի տերևներ, որթագալար խաղողի ողկույզներ, պատկերաքանդակներ և խաչաքանդակներ), որոնք հատուկ են այլուր պահպանված համանման հուշարձաններին: Հատկանշական է, որ Ջավախքի հնավայրերում պահպանվել են նաև Թ-ԺԱ դդ. թվագրվող քառակող և բոլորաձև կոթողներ, որոնք բնութագրական են ողջ Գուգարքի4 հայ քաղկեդոնական, այնպես էլ հարակից վրացական միջավայրին5: Հարկ է նշել նաև, որ ի տարբերություն Ջավախքում և Գուգարքի մյուս գավառներում պահպանված քառակող կոթողների, որոնցում առկա են կոթողային մշակույթի պատմական զարգացման զույգ ժամանակաշրջանների (Դ-Է դդ. և Թ-ԺԱ դդ.) նմուշները, Վրաստանի Քարթլի և Կախեթ պատմական մարզերում հանդիպող սակավաթիվ կոթողները վերաբերում են միայն վերոնշյալ երկրորդ ժամանակաշրջանի:

Գուգարքի Ջավախք գավառում` Կումուրդո, Սաղամո, Խանդո, Թոք. Թռեղքում` Մամուլա, Քվիշափորում` Կազրեթ, Կանգառքում` Ուկանգորի: Քարթլիում` Խանդիսի, Դավաթի. Կախեթում` Սացխենիսի, Նաթլիսմցեմելի և այլն: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 23:

1991 — 2005 թթ․

1991 թ. բացառապես հայաբնակ Փոկա գյուղում հիմնվեց վրաց կուսանաց վանք: 2002 թ. հոկտեմբերի 17-ին Նիկոլոզ արքեպիսկոպոսի առաջնորդությամբ Ջավախքում կազմավորվել է Ախալքալաքի և Կումուրդոյի թեմը, իսկ 2005 թ. վրացական աղոթատուն հիմնվեց նաև Ախալքալաքում:

“კარიბჭე”, 12-25.08.2005, N 14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 18:

9 — 18 դդ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. երկրամասի տարածքում պաշտամունքային կառույցներ պահպանվել են գրեթե բոլոր բնակավայրերում և գյուղատեղիներում: Դրանք կարելի է բաժանել երկու խմբի՝ հայկական (հայ-առաքելական և հայ-կաթոլիկ) և բյուզանդածես: Վերջինս արտացոլված է Թ-ԺԴ դդ. Ջավախքի հայ-քաղկեդոնական բնակչության մշակութային ժառանգությամբ և ԺԶ-ԺԸ դդ. վրացական պաշտամունքային սակավաթիվ կառույցներով:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 23:

5 — 7 դդ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. հայ-առաքելական եկեղեցիներից հնագույնները թվագրվում են Ե-Է դարերով (Բարալեթի Սբ. Հովհաննես, Բզավեթի միանավ եկեղեցի և այլն): Հայաստանյայց Եկեղեցու կանոնական իրավասության ներքո գործած եկեղեցիներ, անկախ գերիշխող քաղաքական հանգամանքներից, անընդմեջ կառուցվում էին երկրամասի ողջ պատմության ընթացքում՝ ընդհուպ մինչև ԺԹ դարը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 24:

9 դ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. Թ դարից սկսած քաղկեդոնականություն ընդունած և իրենց տիրույթների թեմերը վրաց կաթողիկոսի եկեղեցական իրավասության տակ դրած Տայքի Բագրատունիների իշխանական վերնախավի քաղաքական ազդեցության ոլորտում գտնված Ջավախքում պետական հովանավորությամբ կառուցվել են նաև բյուզանդածես տաճարներ և եկեղեցիներ (Կումուրդոյի Սբ. Համբարձման, Էխթիլայի Սբ. Ստեփանոս, Խորենիայի Երևման Սբ. Խաչ և այլն):

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 24:

13 — 14 թթ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. վրացազգի բնակչության կողմից կառուցված պաշտամունքային վաղագույն կառույցները ԺԳ-ԺԴ դարերից են (Բարալեթ, Կոթելիա, Մուրճախեթ, Վարևան և այլն):

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 24:

19 դ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. ԺԹ դարում Ջավախքի բազմաթիվ բնակավայրերը (թե՛ հայաբնակ, թե՛ վրացաբնակ) համալրվել են նորաշեն եկեղեցիներով, իսկ Ախալքալաքում կառուցվել էր նաև ռուսական եկեղեցի:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 24:

14 — 15 դդ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. ԺԴ-ԺԵ դարերով թվագրվող եկեղեցիներ Ջավաքխում գրեթե չկան, մինչդեռ հատկապես վիմագրական նյութի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այդ ժամանակահատվածում երկրամասի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը առաքելադավան հայեր էին: Այս երևույթը հուշում է, որ ԺԳ-ԺԴ դարերից ի վեր, հաճախ փոխանակ նոր եկեղեցիներ կառուցելու, հայերը առաքելական ծիսակարգով կրկին օծել են երկու-երեք դար առաջ քաղկեդոնականացած վերնախավից և նրանց հետևած բնակչությունից ժառանգված եկեղեցիները: Ասվածի ակնառու օրինակներից են Կումուրդոյի Սբ. Համբարձման, Էխթիլայի Սբ. Ստեփանոս, Աբուլի Սբ. Հարություն և այն բազմաթիվ եկեղեցիները, որոնց շուրջն առկա են ԺԴ-ԺԶ դդ. թվագրվող հայոց գերեզմանոցներ:

Հատկանշական է, որ Ջավախքի հայ-քաղկեդոնական եկեղեցիները (ինչպես և Տայքում) ծիսակարգից թելադրված ճարտարապետական առանձին դրվագներում ունեն այնպիսի հատկանիշեր, որոնք հատուկ չեն և բնավ չեն հանդիպում Վրաստանի տարածքում պահպանված բյուզանդածես վրացական եկեղեցիներում: Մինչդեռ այդպիսիք բնորոշիչ և նույնական են հայ-առաքելական եկեղեցաշինական կանոններին: Օրինակ, եկեղեցու բարձր բեմը (նկատի ունենք խորանի ընդգծված բարձրությունը սրահի հատակի մակարդակի համեմատ), եկեղեցու ներսում թաղումների բացակայությունը և, ընդհակառակը, եկեղեցու շուրջ իրար մոտ կատարված թաղումները: Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու ծիսակարգը խստորեն արգելում էր օծված եկեղեցու մեջ կատարել նախապես չսրբադասված անձանց թաղումներ: Հակառակ պարագայում եկեղեցին վերածվում էր պարզ տապանատուն-դամբարանի` առանց պատարագ մատուցելու իրավունքի: Հայ-առաքելական եկեղեցիներում հանգուցյալին ամփոփում էին օծված աղոթասրահից դուրս` գավթում (եթե այն կա) կամ պարզապես եկեղեցամերձ բակում: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 24:

15 — 19 դդ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. հայ-քաղկեդոնականների կառուցած և առնվազն ԺԵ դարից առաքելական նվիրապետության հովվության ներքո անցած եկեղեցիները, որոնք ԺԸ դարի երկրորդ կեսից մեծամասամբ ամայացել էին հայ ազգաբնակչության զանգվածային գերեվարության և տեղահանության պատճառով, 1830-ական թվականներին վերստին օծվել են և գործել որպես հայ-առաքելական ծխական եկեղեցիներ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 24:

1850 թ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. Ջավախքի հայության կողմից միջնադարյան առաքելածես և հայ-քաղկեդոնական եկեղեցիների վերաբացման իրողությունն արդեն 1850-ական թվականներին առաջ էր բերել ուղղափառ եկեղեցու հովվապետների դժգոհությունը: Վերջիններս նույնիսկ ստորագրահավաքներով տեղաբնակ հայերին ստիպեցին հրաժարվել իրենց գյուղական եկեղեցիների նկատմամբ իրավունքից: Վրաց հոգևորականության այդօրինակ ոտնձգությունները լավագույնս արտացոլվել և մերկացվել են, օրինակ, 1853 թ. Ախալցխայի հոգևոր կառավարությունից Վրաստանի և Իմերեթի հայոց վիճակային կոնսիստորիային հղված հայտարարության մեջ. «...հայազգի գիւղական ժողովուրդք ի 1830 ամի ի գաղթելն ի Կարնոյ նահանգէ յԱխլցխոյ նահանգ ի գաւառին Ախալքալակու և Ծալկայու յաւերակ գիւղօրայս հրամանաւ հզօր տէրութեան ռուսաց, ուրանօր գտանէին յոմանս գիւղօրայս քայքայեալ հոյակապ եկեղ եցիք, և թէ յումմէ՞ էին կառուցեալ այնոքիկ և որոյ ազգի պատկանէին չէր յայտ, թէ և յոմանս ի նոսա գտանէին արձանագրութիւնք ի յոյն և ի վրաց լեզու, ...ուստի ի յայնժամեան գլխաւոր կառավարչէն յայսկոյս Կովկասու նորին լուսափայլութիւն գրաֆէն Երևանայ կնեազ Պասկևչէն Վարշաւոյ թոյլատրեցաւ գաղթականացն վերանորոգել զայնոսիկ և առնել եկեղեցի, որք զկնի վերանորոգութեան օծեալ սրբեցան ի նոյն թիւ ի բարձր սրբազան Կարապետ արքեպիսկոպոսէ յայնժամեան վիճակաւորէ, և յօրէ յայնմանէ ցարդ են ի ձեռն հայազգի ժողովրդականաց և կատարին ի նոսին զպաշտօն աստուածածառայութեան առանց ինչ արգելանաց: Այժմ գործակատարն Ախլքալակու և Ծալկայու յայտարարութեամբ ի 29 մայիսի ներկայ ամի N 264. յայտնէ ատենիս թէ բարեկարգն յունաց ազգի ելեալ ընդ օգնականի պարոն կառավարչի տեղւոյն շրջի ի գիւղօրայս նահանգին և ուր գտանին հոյակապ եկեղեցիք կառուցեալք ի վաղուց զկնի տեսանելոյ զայնս և չափման զդրութիւն նոցին առնեն ի գրի, յետ որոյ հրաւիրեն ստիպմամբ զքահանայս և զժողովուրդս տեղեացն ստորագրել ի գրութեան այն, թէ այս եկեղեցին է յունաց, թէ և առեալ է յոմանց միամիտ գիւղական ժողովրդոց ստորագրութիւն համաձայն բաղձանաց իւրեանց, բայց գիւղականքն Գիւմբիւրտոյ չհամաձայնեալ հրաւիրման նորին չեն ստորագրեալ, նոքա այնու ոխացեալ և գնացեալ առ պրն կառավարիչն Ախլքալակայ ամբաստանեալ են զնոցանէ, որպէս թէ ընդդիմացեալ են նոքա ինքեանց և անպատուեալ: Կառավարիչն ևս կոչեալ առ ինքն զերևելիս գիւղին արկեալ է ի բանտ զհնգեսին անձինս թողլով անդ զաւուրս երկուս, յորմէ ժողովուրդք նահանգին անկեալ են յոյժ յուսահատութեան վասն անմեղութեանց իւրեանց և անկանելոյն ի բանտ»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. Պ-56, ց. 12, գ. 306, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 24-25:

1854 — 1865 թթ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. ի պատասխան իբր հայերի կողմից ապօրինաբար սեփականված եկեղեցիների շուրջ բարձրացված աղմուկի` տակավին 1854 թ. Վրաստանի էկզարխի պնդումների, թե. «...եկեղեցեաց եղելոց ի գաւառին Ախալցխոյ, որք համարին ուղղափառաց, բայց տուեալ են հայոց...», թեմական կոնսիստորիան ձգձգվող խնդրո առթիվ 1865 թ. նշել էր. «...վերոգրեալ եկեղեցիքն, զորս վեճին հոգևոր տեսչութիւնն յունաց գոլով ոմանք կիսակործանք և այլք պառակք խաշանց և գոմք անասնոց ի ձեռս թուրք թարաքամայից ըստ կարգադրութեան կնեազ Պասկևիչ Երևանսկւոյ՝ յայնժամեան կառավարիչք Ախալքալակայ, Խրթուիզայ և Ծալկայի յանձնեալ են Կարնոյ քաղաքի հայ գաղթականաց առ ի կատարիլ անդ զԱստուածապաշտութիւն, առանց յայտնի լինելոյ, թէ այնոքիկ եկեղեցիք ի սկզբանէ անտի յականէ որում դաւանութեան պատկանին, հայո՞ց, թէ յունաց, ուստի նորուն բարձր սրբազնութիւն Կարապետ արքեպիսկոպոսն օծեալ զայն ընդ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ արարեալ է վասն նոցա եկեղեցի, յորս յերեսուն և հինգ ամաց հետէ անարգել ուստի և յորոց և իցէ, կատարին ժամերգութիւնք ըստ Հայաստանեայց դաւանութեան, և բաց յայսօրիկ տեղեկութեանց, թէ այնոքիկ եկեղեցիք ի բազում ժամանակաց հետէ գտանին ընդ տեսչութեամբ հոգևոր իշխանութեան հայոց, վերանորոգեալ են ի հայոց և օծեալ ըստ կանոնաց եկեղեցւոյն հայոց՝ չունի հոգևորս իշխանութիւն զայլ վկայագիր պատկանելութեան նոցին հայոց, իսկ հոգևոր տեսչութիւնն յունաց ըստ ո՞րպիսի վկայագրոց և ապացուցութեանց յարուցեալ է զվէճ և ցանկայ իւրացուցանել զայնոսիկ եկեղեցիս չէ յայտնի Ատենիս, ըստ որում երկիրն այն յորում գտանին նոքին ըստ պատմութեան հայոց բաղկացուցանէ զմասն հայոց մի և ըստ այսմ անշուշտ մակաբերելի է, թէ եկեղեցիքն այնոքիկ պարտին ցաւերումն նոցին լինիլ հայոց...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. Պ-56, ց. 12, գ. 306, թ. 31-32: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 25:

1853 թ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. 1853 թ. գավառի եկեղեցական հաստատություններին զգալի վնաս էր հասցրել երկրամաս ներխուժած օսմանյան բանակը: Այդ է վկայում 1854 թ. մարտի 24-ին Ախալցխայի հոգևոր կառավարության կազմած հայտարարագիրը: Օսմանյան բանակի Ախալցխայի գավառ ներխուժելու հետևանքով կողոպտվել և ավերվել էին 9 գյուղերի ծխական եկեղեցիներ. «...կողոպտելոյ բարբարոս զօրացն օսմանեան ի ժամանակս տալոյ նոցա զպատերազմ ընդ խաչակիր զօրացն մեծազօր կայսերութեան ռուսաց քանդեալ զսեղանս և զամենայն շինութիւնս այնոցիկ եկեղեցեաց և պատառեալ զպատկերս սրբոց արարեալ էին զոմանս ի նոցանէ բնակարան երիվարաց...»:

Դիվանական վավերագրերում պահպանված տեղեկությունները ևս մեկ անգամ փաստում են, որ քրիստոնեական պաշտամունքային կառույցների պղծումը տեղի էր ունենում տարածքի մահմեդական տարրի կամ օսմանյան զինված ստորաբաժանումների ձեռքով: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. Պ-56, ց. 12, գ. 306, թ. 19, 36, 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 25:

1866 թ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. 1866 թ. վրաց հոգևորականությունը անհիմն հավակնոտությամբ կրկին վիճարկման առարկա էր դարձրել երկրամասի միջնադարյան մի շարք եկեղեցիների պատկանելության հարցը: Հիշյալ կառույցները վավերագրում խմբավորված են հետևյալ կերպ. 1. Վարդիսցիխեի, Ցիխեի, Օլդանի, Արուճի, Հոկամի, Լեկնարի, Խուվրիսի եկեղեցիները, որոնք ավերվել էին թուրքական իշխանությունների կարգադրությամբ մահմեդականների ձեռքով: 2. Կարանտի, Ալասթուբանի, Բավրայի եկեղեցիները, որոնք ինքնակամ զբաղեցրել են հայ-կաթոլիկները: 3. Աբուլի, Բուռնաշեթի, Խտիլի, Մերենիայի եկեղեցիները, որոնք զբաղեցրել են հայերը: 4. Ալաստանի եկեղեցին, քանդել են հայ-կաթոլիկները, իսկ շինանյութը օգտագործվել է նոր եկեղեցու շինարարության համար: 5. Կումուրդոյի եկեղեցին, որը սկզբնապես ավերել են թուրքերը: Այնուհետև, եկեղեցու արևմտյան հատվածը զբաղեցրել են հայերը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. Պ-56, ց. 12, գ. 306, թ. 19, 36, 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 25:

12 — 14 դդ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. Ջավախքում սակավ են միջնադարյան վանական կենտրոնները: Պահպանվածները (Էխթիլա, Կառնեթ, Թոքավանք), որոնք կառուցվել են ԺԲ-ԺԴ դարերում, բաղկացած են մեկ-երկու եկեղեցիներից, առավելագույն դեպքում` շրջապարսպից:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 25:

1842 թ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. հայտնի է, որ արքեպիսկոպոս Կարապետ Բագրատունին վանական հաստատությունների պակասը լրացնելու նպատակով տակավին 1842 թ. դիմել էր ռուսական իշխանություններին Ախալքալաքի տեղամասի արքունի կալված Մուխրաշեն ավերակավայրը գնելու և այնտեղ վանք հիմնելու մտադրությամբ: Առաջնորդը հայցը հիմնավորելու համար նկատել էր, որ իր գլխավորությամբ գաղթած բնակիչներն իրենց բնօրրան Կարնո գավառում չորս վանք ունեին, մինչդեռ Ջավախքում կանգուն վանքեր չկային:

Մատենադարան, թղթ. 152, վավ. 153: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 25-26:

1990 թ․

Եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ. երկրամասում պահպանված եկեղեցական կառույցների հիմնական մասը միանավ հորինվածքով փոքրիկ մատուռներ են: Այդպիսիք առավելապես կառուցվել են բարձրադիր վայրերում՝ բլուրների և լեռների գագաթներին: Օրինակ` Գանձայի Սբ. Հովհաննես, Վաչիանի Սբ. Լուսավորիչ, Ախալքալաքի Ճգնավոր և այլն: 1990-ական թթ. վերջերից ջավախահայությունը տարբեր բնակավայրերում, առաջնորդվելով բարեպաշտական մղումներով, ինքնակամորեն ձեռնամուխ է եղել կիսավեր և ավերված միջնադարյան մի քանի եկեղեցիների նորոգմանը: Այսպես, տեղի ունեցած մի քանի եկեղեցիների «վերանորոգումները» հանգեցրել են հուշարձանների ճարտարապետական նկարագրի զգալի աղավաղմանը: Որքան էլ ազնիվ լինեն նման նախաձեռնությունների հիմքում ընկած կրոնական մղումները, այնուամենայնիվ, այդպիսիք բնավ հանդուրժելի չեն: Հարկ է մշտապես նկատի առնել, որ պատմական հուշարձանները վերականգնվում են` համաձայն լիազորված գիտական խորհուրդների հաստատումը ստացած նախագծերի, որոնք բացառում են կամայական դրսևորումները: Վրացական մամուլն ըստ ամենայնի շահարկել է վերջին տարիներին երկրամասի որոշ եկեղեցիների կամայական նորոգումների փաստերը` խնդրին հանիրավի հաղորդելով քաղաքական անհարկի հնչեղություն:

ნოზაძე ზ., “რეზონანსი”, jავახეთში გრძელდება ქვათა ღრიალი, “6 საათზე”, 20.12.2001, N 225: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 26:

9 — 18 դդ․

Խաչքարեր. քրիստոնեության տարածման ժամանակներից ի վեր Հայաստանում հարատևորեն կերտվում են խաչի փրկչագործական հավերժությունը խորհրդանշող հուշակոթողներ, սկզբում՝ քառակող կոթողների, այնուհետև՝ խաչքարերի տեսքով: Հարյուրամյակներ շարունակ խաչքարը մարմնավորել է հայի ստեղծագործ էությունը և դրսևորվել իբրև զուտ հայեցի երևույթ: Խաչքարեր արարվում էին պատմական Հայաստանի ողջ տարածքում ամենատարբեր առիթներով: Ջավախքում խաչքարերը սփռված են գավառի ողջ տարածքով մեկ: Դրանք պահպանվել են գլխավորապես հին գերեզմանատներում, թեև սակավ չեն նաև հետագայում եկեղեցիների պատերի մեջ ագուցված նմուշները: Հանդիպում են նաև մենավոր խաչքարեր, սահմանախաչ եր: Ժամանակագրական տեսանկյունից Ջավախքում առկա են գրեթե բոլոր դարաշրջաններին պատկանող խաչքարեր: Հաջորդելով քառակող կոթողներին` խաչքարեր կերտվել են առնվազն Թ դարից սկսած և, անցնելով զարգացման հայտնի բոլոր փուլերը, ստեղծվում են նաև մեր օրերում: Մեծաթիվ են հատկապես Թ-ԺԸ դարերի խաչքարերը: Բարեբախտաբար, դրանց զգալի մասն արձանագիր է, որոշ դեպքերում` նաև թվակիր: Գեղարվեստական հարդարանքի տեսանկյունից Ջավախքի խաչքարերը մեծամասամբ ունեն պարզ լուծումներ և որոշակի ուշագրավ ընդհանրություններ` Հայաստանի մի շարք բարձրլեռնային շրջանների հնավայրերում պահպանված խաչքարերի հետ: Առավել հաճախակի հանդիպող խորհրդանշական զարդաքանդակներից են խաղողի ողկույզները, վեցթևյան դավթյան աստղը և այլն: Ջավախքի խաչքարերում պատկերաքանդակները հազվագյուտ են: Նմանապես սակավադեպ են հյուսածո զարդանախշերն ու գոտիները: Այսուհանդերձ, դրանց պատմական նշանակությունը շատ կարևոր է, քանի որ բոլոր այդ խաչքարերը հայոց մշակույթի միջնադարյան շրջանի հուշարձաններ են և իրենց գոյությամբ վկայում են համայն Ջավախքի բնակավայրերում հոծ հայության առկայության մասին ողջ միջնադարի ընթացքում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 26:

Խաչքարեր. մեր օրերում ևս Ջավախքում խաչքարեր են կերտվում, որոնց ոչ սակավ նմուշներ կարելի է տեսնել Ախալքալաքի և բազում գյուղերի գերեզմանատներում: Վերջիններիս թվում կան արվեստի գործեր, որոնք մարմնավորում են ավանդական հիմքի վրա շաղախված ստեղծագործական նոր մտահղացումները: Ջավախքի խաչքարերին առաջին անգամ հպանցիկ ուշադրություն է դարձվել միայն ԺԹ դարի վերջերին: Խորհրդային տարիներին Թմկաբերդի և Ծունդայի (Քաջատուն) խաչքարերի ուսումնասիրությամբ զբաղվել է վրացի հետազոտող Լ. Դավլիանիձեն: 1990-ական թթ. մեր կողմից փորձ է արվել առավել ամբողջական ներկայացնելու երկրամասում պահպանված խաչքարերը: Վերջերս Ախալքալաք քաղաքատեղիի տարածքում հայտնաբերված խաչքարերը «քննության» են արժանացել նաև Դ. Բերձենիշվիլու և Դ. Թումանիշվիլու կողմից:

Էփրիկեան Հ. Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 65, Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 55, 71: Давлианидзе Л. С., К изучению цундско-тмговских хачкаров (крестов-камней), Вестник гос. музея Грузии, 1959. Կարապետյան Ս., Ջավախքի խաչքարերը, Երևան, 1995: ბერძენიშვილი დ., ახალქალაქი ჯავახეთისაБ, “არტანუჯი”, 1998, N 7, էջ 25-27: Դ. Բերձենիշվիլին, դիմելով խաչքարագիտության բնագավառի «գիտակ» Է. Ջանդիերիի օգնությանը, հանգել է այն եզրակացությանը, թե Ախալքալաք քաղաքատեղիում գտնված խաչքարերը այդտեղ են բերվել հայ գաղթականների ձեռքով, քանի որ դրանք հայտնաբերվել են «ԺԹ դարի հնագիտական շերտում» և հետևաբար չէին կարող առնչվել հնավայրի միջնադարյան պատմությանը: Սբ. Խաչ եկեղեցու բակում կանգնեցված (հայտնաբերվել է 1988 թ., միջնաբերդից) ԺԳ-ԺԴ դարերին առավել հատկանշական գեղաքանդակ խաչքարը Դ. Բերձենիշվիլին բնորոշել է որպես «թուրքական լծից ռուս հրամանատարության օժանդակությամբ վրաց հողում ապաստան գտած հայերի փրկության խորհրդանիշ-կոթող»: Այստեղ մենք գործ ունենք արտառոց այնպիսի երևույթի հետ, երբ միջնադարյան արվեստի հետազոտողն ի վիճակի չէ զանազանել ԺԳ-ԺԴ դդ. խաչքարը ԺԹ դարի խաչքարից, իսկ խաչքարերի` «ԺԹ դարի հնագիտական շերտում» հայտնաբերված լինելու մասին եզրակացության մեկնաբանմանն անգամ ավելորդ է անդրադառնալ: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 26:

10 — 13 դդ․

Հայ-քաղկեդոնական խաչքարեր. Ջավախքի տարածքում ավանդական հորինվածքով խաչքարերից զատ պահպանվել է խաչքարերի յուրօրինակ մի խումբ, որը բնութագրական էր քաղկեդոնականություն ընդունած հայության մշակութային ուրույն դրսևորումներին: Վերոնշյալ խաչքարերը կերտվել են Ժ-ԺԳ դարերում և պահպանվել են, օրինակ, Բավրա, Վաչիան, Սուլդա, Խանդո, Վարևան գյուղերում և այլուր: Դրանք, խաչքարերի հորինվածքային առանցքային լուծումներով հանդերձ, զուրկ են հայկական խաչքարերին հարազատ և ընդհանրական այնպիսի տարրերից, ինչպիսիք են` հավերժություն խորհրդանշող վարդյակը, կենաց ծառը, խաչաթևերի գնդաձև և բուսական ավարտները, քանդակազարդ եզրագոտիները և այլն:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 27:

Գերեզմանոցներ. Ջավախքում գերեզմանոցներ առկա են ինչպես ներկայիս շեն գյուղերում և գյուղատեղիներում, այնպես էլ առանձին վանքերին կից: Ժամանակագրորեն դրանք վերաբերում են պատմության գրեթե բոլոր դարաշրջաններին՝ սկսած նախաքրիստոնեական շրջանից մինչև մեր օրերը: Բացի հայոց գերեզմանոցներից, մի շարք հնավայրերում պահպանվել են նաև վրացացած հայ-քաղկեդոնական, վրացական, թուրքական, հունական, հրեական և ռուսական գերեզմանոցներ: Դրանցում պահպանված գերեզմանաքարերը ոճական և հորինվածքային առանձնահատկությունների առումով էապես տարբերվում են միմյանցից: Նկատելի ընդհանրություններ ունեն առաքելական, քաղկեդոնական և կաթոլիկ հայերի գերեզմանոցներում պահպանված տապանաքարերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 27:

Տապանաքարեր. լայն տարածում գտած ուղղանկյունաձև, օրորոցաձև, դագաղաձև տապանաքարերից բացի, Ջավախքում մեծաթիվ են նաև եկեղեցաձև, խոյաձև և ձիակերպ շիրմաքարերը, որոնց ժամանակագրական ընդգրկումը ներառում է վաղ միջնադարից մինչև ԺԹ դարն ընկած ժամանակահատվածը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 27:

19 դ․

Կամուրջներ. հակառակ երկրամասի գետառատությանը, Ջավախքում միջնադարյան կամուրջներ գրեթե չեն պահպանվել: Հայտնի են միայն Փարվանա գետի վրա ԺԹ դարում կառուցված Ղաուրմա գյուղի բազմաթռիչք և Գանձայի երկթռիչք կամուրջները: Ինժեներական ուշագրավ կառույց է եղել Թմկաբերդի ստորոտում` Կուր գետի վրա միջնադարում կառուցված երկթռիչք կամուրջը, որից պահպանվել են սոսկ խելերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 27:

19 դ․

Ժողովրդական և արտադրական կառույցներ. բնակելի և հասարակական բնույթի շենքերը Ջավախքում մեծ թիվ են կազմում: Բազմաթիվ գյուղերում ցայժմ պահպանվել են ԺԹ դարում կառուցված բնակելի համալիրներ՝ բաղկացած «հազարաշեն» հորինվածքով գլխատնից, թոնրատնից, մարագից, գոմից և օժանդակ այլ շինություններից: Առանձնապես ուշագրավ են տան շեն լինելը խորհրդանշող բուխարու կամ օջախի քանդակազարդ, երբեմն նաև արձանագիր քարերը: Ճարտարապետական բարձրարվեստ կառույց է Կումուրդոյում 1898 թ. Մարտիրոս աղա Վարդանյանի կառուցած և առ այսօր միանգամայն անխաթար պահպանված բնակելի տունը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 27:

19 դ․

Ժողովրդական և արտադրական կառույցներ. Ջավախքում ձիթհաններ եղել են գրեթե բոլոր բնակավայրերում, իսկ ջրաղացներ՝ ջրի բավարար քանակություն և անկում ունեցող վայրերում: Արտադրական այդ կառույցների մեծ մասն ավերվել է խորհրդային տարիներին: Հիմնականում պահպանվել են միակտոր մեծաչափ անվաքարերը: Գեղարվեստական հարդարանքով առանձնանում է Սաթխայի ձիթհանի քարը (ԺԹ դ.), որի վրա պատկերված է ուղտերի քարավան:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 27:

Վիմագրեր. Ջավախքի վիմագրական նյութի ուսումնասիրության և հրատարակության գործն առաջին անգամ հեղինակել է Մ. Բրոսսեն: Վաստակաշատ գիտնականը կարողացել է իր ժամանակի համար աննախադեպ ճշգրտությամբ վերծանել իր այցելած հնավայրերում պահպանված և նկատած վիմագրերը: Նրա աշխատանքի հատկանշական արժանիքներից է նյութի համալիր ուսումնասիրության սկզբունքը թե՛ հայերեն, թե՛ վրաց մեսրոպատառ վիմագրերի ընդգրկման շնորհիվ: Միայն այսօրինակ սկզբունքային մոտեցումը կարող է ընձեռել երկրամասի պատմությունը ամբողջական և լիարժեք ուսումնասիրելու հնարավորություն: Ցավոք, Ջավախքի պարագայում գիտությանն ի նպաստ սույն աշխատաոճը չկիրառվեց հետագա ուսումնասիրողների կողմից: Ազգությամբ վրացի հեղինակներն անդրադարձան սոսկ վրացալեզու վիմագրերին` առանց իսկ ակնարկելու հայերեն վիմագրերի առկայությունը, իսկ հայազգի գիտնականները, անդրադառնալով վրաց մեսրոպատառ արձանագրությունների գոյության փաստին, բավարարվեցին միայն հայալեզու վիմագրերի ուսումնասիրությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 27-28:

Հայերեն վիմագրեր. առ այսօր Ջավախքի հայերեն վիմագրերը հավաքագրելու, վերծանելու և հրատարակելու նպատակամղված աշխատանք չի կատարվել: Բնագավառին հետամուտ մասնագետների (Բրոսսե Մ., Մարգարյանց Կ., Էփրիկյան Ս., Լալայան Ե., Դավլիանիձե Լ.) ոչ մեծ խումբը ցայժմ գիտական շրջանառության մեջ ներմուծել է սոսկ մի քանի միավոր վիմագրերի վերծանություն, որոնց զգալի մասը չի համապատասխանում վերծանման ընդունված արդի չափանիշներին: ԺԴ-ԺԶ դարերին վերաբերող հրատարակված աղքատիկ նյութերը խնդրի մեջ չխորացած որոշ մասնագետների համար հիմք են ծառայել հապճեպ և անհիմն եզրահանգումների: Այսպես, Դ. Բերձենիշվիլին բոլորովին վերջերս մի առիթով նշել է. «Հատկանշական է, որ Ջավախեթիի վիմագրության մեջ նախքան ԺԴ դարը հայերեն արձանագրություններ առհասարակ չեն երևում, մինչդեռ վրացերեն արձանագրությունների հարստությամբ այս երկրամասը մեր երկրի ընտրագույն կողմերից է»: Առավել անհեթեթ կարծիք է հայտնել Վրաստանի մշակութային արժեքների պահպանության գերատեսչության փոխտնօրեն Պաատա Գափրինդաշվիլին, համաձայն որի` Ջավախքում հայերեն արձանագրություններ կան միայն Թմոգվի ամրոցի մոտ, այն էլ` ԺԹ դարի: Մինչդեռ երկրամասի տարածքում իրականացված դաշտային հետազոտությունների տևական ընթացքն ի հայտ բերեց հայերեն վիմագրերի այնպիսի քանակություն և ժամանակագրական ընդգրկում (առնվազն ԺԳ դարից սկսած), որը ոչ միայն ինքնին հերքում է մինչ այժմ խնդրի առնչությամբ արտահայտված թյուր տեսակետները, այլև առատ լույս սփռում Ջավախքի պատմության մթին էջերին:

Brosset M., Mélanges asiatiques. t.II, 2e et 3e1, St. Pétersburg, 1854. Մարգարեանց Կարապետ Տէր-Սարգսեան, Հայրենեաց հնութիւններից.– «Արարատ», 1873, Ժ, էջ 389: Էփրիկեան Հ. Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-1905: 24 Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, Երևան, 1983: Ի դեպ, ուշ միջնադարյան հայերեն արձանագրությունների գոյությունը Ջավախքում փաստում է նաև Սեյլանը. «Ջաւախէթում կան նոյն ժամանակից գերեզմանաքարեր և այլն արձանագրւած, բայց չէ յաջողւել պ. Լալայեանին տեսնել» (Սէյլան, Արաքսի զոհերը.– «Տարազ», 1889, N 40, էջ 919): Давлианидзе Л. С., К изучению цундско-тмговских хачкаров (крестов-камней).– “Вестник гос. музея Грузии”, 1959. ბერძენიშვილი დ., ნარკვევები საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიიდან, ზემო ქართლი - თორი, ჯავახეთი, თბილისი, 1985, էջ 18: “კვირის პალიტრა”, 25-31. 07. 2005, N 30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 28:

9 դ․

Վրացերեն վիմագրեր. վիմագրերի այս խումբը ցայժմ իր վրա է բևեռել մասնագետների անհամեմատ ավելի լայն շրջանակ (Բրոսսե Մ., Ռոստոմաշվիլի Ի., Թաղայշվիլի Ե., «ոմն մեսխ» (Գվարամաձե Ի.), Կալիստրատ, Ցիսկարիշվիլի Վ., Բերձենիշվիլի Ն., Բերիձե Վ., Շոշիաշվիլի Ն. և Օթխմեզուրի Գ.), որոնք առավելապես կատարել են միևնույն ընթերցման պարբերական վերահրատարակություններ: Վերոնշյալ գիտնականների խմբից շահեկանորեն առանձնանում և աչքի է ընկնում վաստակավոր վիմագրագետ Վ. Սիլոգավան, որի ջանքերի շնորհիվ վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում հայտնաբերվել և առաջին անգամ հրատարակվել է երկրամասի վրաց մեսրոպատառ վիմագրերի շուրջ մեկ տասնյակի հասնող նոր խմբաքանակ: Վրաց մեսրոպատառ արձանագրությունները Ջավախքում հիմնական մասով ժամանակագրորեն ի հայտ են գալիս Թ դարից սկսած` հայ ազգաբնակչության մի մասի քաղկեդոնականություն ընդունելուց հետո: Պատմական Հայաստանի հյուսիսային գավառներում գտնվող հոգևոր կենտրոնների շուրջ ձևավորված հայ-քաղկեդոնական համայնքներում, այդ թվում նաև Բագրատունիների վրացական ճյուղի քաղաքական գերիշխանության ներքո հայտնված Ջավախքում եկեղեցական արարողակարգի պաշտոնական լեզուն արդեն վրացերենն էր: Սկսած Թ դարից` Վիրքի էթնիկական վրացալեզու տարածքից դուրս գտնվող քաղկեդոնականացած Ջավախքում, Տայքում և Կղարջքում) քաղաքական և դավանաբանական թելադրանքով որդեգրված վրացերենով ստեղծվեցին հարուստ և բազմաբովանդակ գրական հուշարձաններ: Հիշյալ երևույթը պայմանավորված էր արդեն Ե դարից ի վեր Հայաստանում գրավոր մշակույթի բազմազան, հարուստ և պատկառելի դպրոցի գոյությամբ: Ի տարբերություն Ջավախքի հայ վիմագրական ժառանգության, որոնց բազում նմուշները (օրինակ` Թմկաբերդի և Ախալքալաք քաղաքատեղիի գերեզմանոցներում) անցած տասնամյակների ընթացքում անխնա կերպով ոչնչացվել են, վրաց մեսրոպատառ արձանագրությունների պահպանության վիճակն անհամեմատ բարվոք է:

Brosset M., Rapports (II) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Armenie éxecuté en (1847-1848) par M. Brosset; livr. 2, St-Pb., 1850; Brosset M., Rapports (VI) sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Armenie éxecuté en (1847-1848) par M. Brosset; livr. 3, St-Pb., 1851; Brosset M., Melanges Asiatiques, t. II, 1854. Ростомов И., Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, როსტომაშვილი, სოფელი ბარალეთი, “მოგზაური”, N 1, 1901. Такайшвили Е., “Материалы по археологии Кавказа”, т. ХII, Москва, 1909. ვინმე მესხი, “ახალი შენიშვნები”, “დროება”, 1880, տե’ս նաև ვინმე მესხი, “ჯავახეთიდამ, არხეოლოგიური შენიშვნები”, “დროება”, 1882. კალისტრატ ე, საისტორიო მასალა ვ, “ივერია”, 1891. ცისკარიშვილი ვ., ჯავახეთის ეპიგრაფიკა როგორც საისტორიო წყარო, თბილისი, 1959. ბერძენიშვილი ნ., ჯავახეთის 1933 წლის ექსპედიციის დღიური: სის. 1, 1964. Беридзе В., Грузинская архитектура с древнейших времен до начала ХХ века, 1967. შოშიაშვილი ნ., თორელთა ფეოდალური სახლის ისტორია და შოთა რუსთაველი, კრ.: შოთა რუსთაველი, ისტორიულ–ფილოლოგიური ძიებანი, 1966. ოთხმეზური გ., XII-XIII საუკუნეების მიჯნის ქართული ლაპიდარული წარწერები როგორც საისტორიო წყარო, ეპიგრაფიკული ძეგლები და ხელნაწერთა მინაწერები ვი, თბილისი, 1981. სილოგავა ვ., ხელნაწერთა ინსტიტუტის ეპიგრაფიკული ექსპედიციის 1977 წ. მუშაობის ანგარიში, “მრავალთავი”, VII, თბილისი, 1980; სილოგავა ვ., სამხრეთ საქართველოს წარწერების შესწავლა ხელნაწერთა ინსტიტუტის ეპიგრაფიკული ექსპედიციის მიერ, “მრავალთავი”, X, 1983; სილოგავა ვ., კუმურდო. ტაძრის ეპიგრაფიკა, თბილისი, 1994; სილოგავა ვ., სამცხე-ჯავახეთის ისტორიული მუზეუმის ქარტული ეპიგრაფიკული ძეგლები, ახალციხე, 2000; სილოგავა ვ., ბაღვაშთა ფეოდალური სახლის მემორიალური წიგნები და მათი ანდერძ-მოსახსენებლები, Dედიცატიო. ისტორიულ-ფილოლოგიური ძიებანი, თბილისი, 2001; სილოგავა ვ., ხელნაწერთა ინსტიტუტის ეპიგრაფიკული ექსპედიციის 1977 წ. მუშაობის ანგარიში, “მრავალთავი”, VII, თბილისი, 1980; სილოგავა ვ., სამხრეთ საქართველოს წარწერების შესწავლა ხელნაწერთა ინსტიტუტის ეპიგრაფიკული ექსპედიციის მიერ, “მრავალთავი”, X, 1983: Ի դեպ, նշված վիմագրերից շատերը, ինչպես և սույն աշխատության մեջ առաջին անգամ հրատարակվող վրաց մեսրոպատառ վիմագրերը հայտնաբերվել և գրի են առնվել տակավին 1988 թ.` մեր կատարած դաշտային աշխատանքների ժամանակ: Նորագյուտ վիմագրերի արտագրությունները լուսանկարներով հանդերձ, նույն թվականին ներկայացվել են դր.-պրոֆ. Պ. Մուրադյանին` վերծանության և հրատարակությանը պատրաստելու ակնկալիքով: Սակայն, վերջինիս չարդարացված անտարբերության պատճառով սույն վիմագրերի` տարիներով անտիպ մնալուց հետո դրանց մի մասի առաջին հրատարակության պատիվը վերապահվեց Վ. Սիլոգավային: Ուշագրավ է, որ Ջավախքի վրաց մեսրոպատառ արձանագրություններում երբեմն հանդիպում են առավելապես հայկական միջավայրին հատկանշական անձնանուններ (օրինակ` Վարդան, Գայանե, Սարգիս, Հակոբ և այլն): Ջավախք այցելած վրացի հետազոտողները սովոր են հանիրավի մեղադրել «եկվոր հայությանը», որն իբր թե պարբերաբար զբաղվել է երկրամասի «վրացական» միջնադարյան արձանագրությունների միտումնավոր ոչնչացմամբ: Մինչդեռ, այժմ էլ, ջավախահայերը, որոնց մեծավ մասամբ հասու չեն միջնադարյան գրչագրության առանձնահատկությունները, չզանազանելով հորինվածքով իրար ակնբախորեն նման վրաց մեսրոպատառ և մեսրոպյան հայոց գրերը, հաճախ խորապես համոզված են, որ գործ ունեն հայոց վիմագրության նմուշների հետ և վերջիններիս հանդեպ տածում են աներկբա ակնածանք: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 28-29:

18 դ․

Արաբերեն արաբատառ թուրքերեն վիմագրեր. հակառակ օսմանյան տիրապետության տևական շրջանին` երկրամասի արաբերեն կամ թուրքալեզու արաբատառ արձանագրությունները պետք է խիստ սակավաթիվ լինեին: Հիշյալ հանգամանքը վկայում է, որ թուրքական գերիշխանության ժամանակաշրջանում պետական մակարդակով աշխույժ շինարարական գործունեություն չի ծավալվել: Հայտնի են Ախալքալաքի միջնաբերդում կառուցված մզկիթի (ԺԸ դ.) և Էրինջա գյուղի աղբյուրի շինարարական արձանագրությունները:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 29:

Գյուղատնտեսություն

Ջավախքում գյուղատնտեսության առավել զարգացած ճյուղերն են հացահատիկային կուլտուրաների մշակումը (գարի, ցորեն, կտավատ, վարսակ և այլն) և անասնապահությունը: Ի դեպ, անասնապահության զարգացման համար երկրամասի ընձեռած նպաստավոր պայմանները մշտապես գրավել են ոչ միայն տեղացիներին, այլ նաև հեռավոր և մոտակա գավառների այլազգի բնակիչներին:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 10-11:

Հայտնի է, որ յուրաքանչյուր տարի ամառային արոտավայրերի որոնման նպատակով Ջավախք ժամանող վրաց անասնապահների անհամար հոտերը մեծ վնաս էին հասցնում երկրամասի երկրագործությանը. «Գաւառի գիւղատնտեսութեանը վնասում են նաև հովւութեամբ պարապող թուշերը, որոնք Թիօնէթի գաւառից իրանց ահագին հօտերով գալիս են, մեր գաւառով անցնում դէպի Գեօգ-Դաղի և Արդահանի շրջանի արօտները: Գնալու ժամանակ և վերադարձին նրանց հօտերը վնասում են մեր գիւղացու արտերը, որի շնորհիւ յաճախ ընդհարումներ են լինում»:

Սալլիւմեան, Տնտեսական հարցեր, «Մուրճ», 1901, N 7, էջ 178: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 11:

1899 — 1900 թթ․

1899 և 1900 թթ. երկրամասի գյուղատնտեսությանը նկատելի վնաս էին հասցրել հացի բզեզն ու հոտենտոտյան մլուկը: Տուժած գյուղերին օգնություն ցույց տալու նպատակով 1900 թ. ստեղծվել էր կոմիտե՝ Թիֆլիսի նահանգապետի նախագահությամբ և «Մշակ»-ի խմբագիր Ալ. Քալանթարի ու հայտնի կովկասագետ Ե. Վեյդենբաումի մասնակցությամբ: Տեղում կատարված աշխատանքների շնորհիվ աղետից տուժած գյուղերն ըստ վնասվածության աստիճանի բաժանվել են երեք խմբի: Առավել օգնության կարոտ սովյալ բնակչությանը (259 տուն, 1369 բնակիչ) կառավարության կողմից հատկացվել էր 3000 ռ.՝ ալյուրի ձեռքբերման և բաշխման համար:

Սալլիւմեան, Անբերրիութիւնը Ախալքալաքի գաւառում եւ նրա հետեւանքները, «Մուրճ», 1901, N 6, էջ 247-249: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 11:

Հետպատերազմյան տարիներին Ջավախքում լայն տարածում է գտել կարտոֆիլի մշակությունը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 11:

Կրթություն
1837 թ․

Ջավախքում առաջին կրթական հաստատությունները հիմնադրվել են դեռևս 1837 թ-ից: Հայտնի է, որ այդ թվականին գավառի մի շարք բնակավայրերում (օրինակ՝ Աբուլ, Դիլիսկա, Չամդուրա) գործել են խալֆայական կարգի մասնավոր դպրոցներ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 21:

19 դ․

Մեզ հայտնի ամենահին եկեղեցական-ծխական դպրոցը հիմնվել է 1836 թ. Ախալքալաքում: 1860-ական թթ-ից գավառի գյուղական առավել մարդաշատ բնակավայրերում բացվում են ծխական նոր դպրոցներ: Երևույթ, որը վերելքով շարունակվում է մինչև 1880-ական թվականների սկզբները, երբ երկրամասի խոշոր բնակավայրերում (օրինակ՝ Դիլիսկա, Կարծախ, Սաթխա, Վաչիան) կառավարության որոշմամբ բացվում են ռուսական (պետական, արքունի) դպրոցներ: Վերջիններս ծանր հարված են հասցնում նյութական անապահով վիճակում գտնվող և մի կերպ պահպանվող հայոց եկեղեցական-ծխական դպրոցներին, քանի որ անգետ ազգաբնակչության մի ստվար հատված զավակներին ազգային կրթություն տալու փոխարեն ուղարկում էր ռուսական դպրոցներ` դրանով իսկ նպաստելով օտար դպրոցի բարգավաճմանն ու ազգայինի անկմանը: Առանց այդ էլ դժվարին կացության մեջ հայտնված Ջավախքի ծխական դպրոցները կառավարության կարգադրությամբ 1885 թ. և 1896-1905 թթ., համայն հայոց դըպրոցների օրինակով, ևս փակ մնացին: Վերաբացման թույլտվություն ստանալուց հետո (1905 թ.) կրթական գործը Ջավախքում նոր վերելք ապրեց: Մինչև 1918 թ. կրթօջախներ են վերաբացվում երկրամասի ավելի քան 40 բնակավայրերում: 1918-1921 թթ. խառնակ տարիներին ողջ երկրամասի կրթական համակարգը կաթվածահար է լինում:

Երկրամասի կրթական գործի համապարփակ պատմության մասին տե՛ս Մելքոնյան Աշոտ, Նյութեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի դպրոցների պատմությունից, Երևան, 2005: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 21:

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո վերականգնվող բնակավայրերին զուգընթաց, ըստ տվյալ գյուղի բնակչության թվաքանակի, հիմնվում են միջնակարգ, ութամյա և տարրական հայկական դպրոցներ, որոնց ուսումնական ծրագրում Վրաստանի լուսավորության նախարարության խտրական կեցվածքի պատճառով արգելվում և չեն դասավանդվում «Հայ ժողովրդի պատմություն» և «Հայաստանի աշխարհագրություն» առարկաները (ինչպես էր Խորհրդային Ադրբեջանին մինչև 1988 թ. բռնակցված Արցախում): Ցավոք, հակահայ այս կեցվածքը որդեգրել և իրականացնում են նաև Վրաստանի ներկայիս իշխանությունները: Վրաստանի անկախացումից հետո ժողովրդավարական արժեքներին և ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության միջազգայնորեն ընդունված և երկրում օրենսդրորեն ամրագրված պարտավորություններին հակառակ` անկախ Վրաստանի բոլոր վարչակարգերը ոչ միայն շարունակեցին համառորեն վարել խորհրդային տարիներից ժառանգված խտրական քաղաքականությունը, այլև նոր քայլեր ձեռնարկեցին Ջավախքի հայալեզու կրթական համակարգի լիակատար քայքայման ուղղությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 21:

Բնակչության տեղաշարժեր
1829 — 1830 թթ․

1829-30 թթ. ներգաղթից հետո Ջավախքում հաստատված հայերի շրջանում նկատվում էին ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին մասնակի տեղաշարժեր: Երևույթն առավելապես պայմանավորված էր տնտեսական գործոններով և շարունակվել է մինչև ԺԹ դարի կեսերը: Նորահաստատ գյուղերի բնակիչները մերթընդմերթ փոխադրվում և նոր բնակավայրեր էին հիմնում ոչ միայն Ախալքալաքի, այլև մինչև իսկ հարևան գավառների տարածքում: Այդ կերպ, օրինակ, հարևան Թռեղքում (Ծաղկայի շրջան) ԺԹ դարի առաջին կեսին հիմնադրվել էին գյուղեր, որոնք կրկնում էին Ջավախքում արդեն իսկ գոյություն ունեցող գյուղանունները: Այդպիսիք էին Նոր Արագյալ, Նոր Բուռնաշեթ և Նոր Կորխ գյուղերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

1830 թ․

Ջավախահայության ներքին տեղաշարժերը նկատվում են` սկսած 1830 թ-ից: Այսպես, 22 տուն բրդոնքցիները սկզբում 2 ամիս ապրել են Սամսարի տարածքում, այնուհետև նրանցից 7 տունը հաստատվել է ներկայիս Ականա գյուղի տեղում, իսկ 15-ը՝ փոխադրվել Մեծ Արագյալ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

1834 թ․

1834 թ. Գոմ գյուղում հանգրվանել էին Արակովայից փոխադրված մի քանի ընտանիք:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

1836 թ․

1836 թ. Էխթիլայի բնակիչների մի մասը փոխադրվել ու հիմնել էր Էխթիլա-Սամսար (Փոքր Սամսար), մյուս մասը՝ Լոմատուրցխ, իսկ 7 ընտանիք էլ՝ Տրկնա գյուղերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

1844 թ․

1844 թ. Բուռնաշեթում հաստատված հայերից 15 ընտանիք հեռացել էր գյուղից և փոխադրվել Ծաղկայի շրջան՝ հիմնադրելով Նոր Բուռնաշեթ գյուղը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

1845 — 1847 թթ․

1845-47 թթ. կորխեցիների մի մասը փոխադրվել է Ծաղկայի շրջան և մի ավերակ գյուղատեղիի տարածքում հիմնել Նոր Կորխ անվամբ գյուղը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

1854 թ․

1854 թ. կազմված տեղեկագրի համաձայն` Ծաղկայի գավառի Նոր Կորխ և Նոր Արակովա գյուղերի հայ բնակիչները փոխադրվել էին Ախալքալաքի գավառ` իրենց եկեղեցիները թափուր թողնելով. «...երկոքին գիւղօրայք, որք են Նոր Կորխ և Նոր Արակովայ գաղթեալք ի նահանգէն Ծաղկայի, ի նահանգն Ախլքալակայ...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. Պ-56, ց. 12, գ. 306, թ. 17: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

1855 — 1856 թթ․

1855-56 թթ. Թոքը իսպառ հայաթափվել է բնակիչների՝ Սամսար լեռան ստորոտում նորահիմն Փոքր Սամսար գյուղ փոխադրվելու պատճառով:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

1870 թ․

1870-ականների սկզբներին Ղուլալիս էին փոխադրվել Ծաղկայի գավառի Ղաբուռ, Ջինիս և այլ գյուղերից հեռացած բնակիչները:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 19:

1848 թ․

Մեծ Սամսարի բնակիչների նախնիները, սկզբում հաստատվելով Թոք գյուղում, 1848 թ. փոխադրվել և հիմնել են ներկայիս իրենց այժմյան բնակավայրը՝ Թոք տեղանունը կցելով Սամսարին:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1852 թ․

1852 թ. Ծաղկայի Նոր Կորխ գյուղից հեռացած հայերի մի քանի ընտանիք հաստատվել և շենացրել է Օլավեր գյուղատեղին:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1850 թ․

1850-ական թվականների սկզբին Սիրկը հիմնադրել են Կաճո գյուղից փոխադրված մի քանի հայ ընտանիքներ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1860 թ․

1860-ական թթ. Մոլիթ գյուղը հիմնադրել են Զակ, Տրկնա գյուղերից և Ծաղկայից փոխադրված հայերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1860 թ․

1860-ականներին Կորխ, Բարալեթ և Տրկնա գյուղերից հեռացած հայ ընտանիքները հիմնել են ներկայիս Տաբածղուրը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1907 թ․

1907 թ. Կորխից հեռացած մի քանի հայ ընտանիք հիմնեց Թոթխամ գյուղը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1927 — 1929 թթ․

Բոզալին 1927-29 թթ. հիմնադրել են սուլդացի հայերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1928 թ․

Կաթնատուն 1928 թ. հիմնադրել են Թորիայից և Ուջմանայից փոխադրված հայերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1930 — 1932 թթ․

Ժդանովականը 1930-32 թթ. Հեշտիա գյուղի ամառային արոտավայրի տեղում հիմնել են Հեշտիայից փոխադրված մի քանի հայ ընտանիք:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1944 թ․

1944 թ. Բեժանոյից փոխադրված մի քանի հայ ընտանիքներ շենացրել են Դավնիա գյուղը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1944 թ․

1944 թ. Խավեթում բնակություն են հաստատել Մրակոլ (Մրակովալ) գյուղից փոխադրված հայերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1960 — 1990 թթ․

Առավել փոքրածավալ, ներքին տեղաշարժեր Ջավախքում նկատվել են նաև հետպատերազմյան տարիներին: Այդ երևույթը գրեթե մարեց 1960-90-ական թթ.:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

1993 — 1994 թթ․

1993-94 թթ., պայմանավորված օրավուր սրվող քաղաքական և վատթարացող տնտեսական գործոններով, Ջավախքում սկիզբ է առել բնակչության արտագաղթ՝ գլխավորապես դեպի Ռուսաստանի Դաշնություն, որն այսօր էլ, ցավոք, չի դադարել:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 20:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Ջավախքյան բնապատկեր

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Ջավախքյան բնապատկեր

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Բարի արագիլ...

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 19 դ․

Փարվանա գետի ձորակը Ախալքալաքի մոտ (նկ. ԺԹ դարի վերջ)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հատված Ջոբարեթի անտառից