ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խոսպիա 1 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Խոսպիա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից 3 կմ հարավ, Փարվանա գետի ձախ ափին, ծ. մ. 1700-1720 մ բարձրության վրա, Փոքր Խոսպիային դեմ հանդիման:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 248:

Պատմություն
1595 թ․

Հայտնի է, որ 1595 թ. գյուղն ունեցել է 16 տուն (տնատերերի թվում հիշվում են նաև հայկական անուններ կրող անձինք, ինչպես` Սահակ, Հուսիկ և այլն), հարկվել է 5.490 ակչե:

“გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 248:

9 — 17 դդ․

Գյուղի բնիկ հայ բնակչության մի մասը, Թ դարում հունադավանություն ընդունելուց հետո` ԺԷ դարի առաջին կեսին, տեղի տալով Ախալցխայի Սաֆար փաշայի բռնություններին, ընդունել է մահմեդականություն և միայն այդ գնով կարողացել գոյատևել հայրենի հողի վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 248:

1704 — 1705 թթ․

1704-1705 թթ.՝ տանուտեր Մուստաֆայի օրոք, գյուղում հարկվել է 30.990 ակչե:

“ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 248:

1873 թ․

Մեծ Խոսպիան կալվածատեր Փալավանդով ընտանիքի նստավայրն էր: 1873 թ. գյուղը, 650 դեսյատին հողատարածքով հանդերձ, նշված տոհմի ներկայացուցիչ Մութիբեկ-Զատիի սեփականությունն էր:

«Մեղու Հայաստանի», 1873, N 6, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 248:

1899-1900 թթ., հացի բզեզի և հոտենտոտյան մլուկի հասցրած վնասների հետևանքով, Մեծ Խոսպիայի գյուղատնտեսությունը հայտնվել է դժվարին կացության մեջ՝ կառավարական հատուկ կոմիտեի կողմից դասվելով աղետից տուժած երկրորդ կարգի բնակավայրերի շարքում:

Սալլիւմեան, Անբերրիութիւնը Ախալքալաքի գաւառում եւ նրա հետեւանքները, « Մուրճ», 1901, N 6, էջ 248: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 249:

Բնակչություն

Երկրորդ աշխարհամարտին Մեծ և Փոքր Խոսպիաներից մասնակցել է 41 հոգի, որոնցից 14-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 249:

1830 թ․

1830 թ. Խոսպիայում հաստատվել են հայ և հույն վերաբնակիչներ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 249:

1918 թ․

1918 թ. գյուղի մահմեդական բնակիչները գաղթել են Թուրքիա: Կարճ ժամանակ անց թափուր բնակավայրում հանգրվան են գտել Թռեղքի Ռեխա գյուղի վրացիներն ու հույները:

ბერძენიშვილი ნ., საქართველჳს ისტორის საკითხები II, 1964, էջ 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 249:

Երկրաշարժ
1899 թ․

1899 թ. դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժի հետևանքով Մեծ և Փոքր Խոսպիաները (միասին 67 տուն, 573 բնակիչ) հայտնվել են կարիքի մեջ գտնվող գյուղերի ցուցակում:

«Մշակ», 1901, N 40, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 249:

Ստուգաբանություն

Խոսպիո վրացերեն ստուգաբանվում է ոսպի ձոր (ხევი ოსპისა):

Ростомов И., Ахалкалакский уезд в археологическом отношении.– Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен Кавказа, вып. XXV, 1898, էջ 118: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 248:

Նկարագրություն
19 դ․

ԺԹ դարի վերջին ականատեսը նշել է. «Այս գիւղը շինուած է Թափառուան գետակի վրայ և բաժանուած է երկու թաղի՝ հայոց և թուրքաց, որոնք միացած են մի փայտաշէն կամուրջով: Հայոց թաղում ապրում են 50 տուն հայ բնակիչ, իսկ թուրքաց թաղում 30 տուն թուրք բնակիչ: Թուրքերը բնիկ են: Այստեղ ապրում են յայտնի Փալաւանդով հողատէր հարուստ բէգերը: Բէկերի տները շինուած են եւրոպական ճաշակով: Խոսպիա գիւղի հայերը, Կարինի 1829 թուականի գաղթականներից են...»:

Նոր-Դար», 1898, N 159, էջ 2: Ի դեպ, հիշյալ Փալավանդով կալվածատերերը ապօրինաբար զավթել են Ախալքալաքին պատկանող գյուղից հյուսիս ընկած հողերը («Մշակ», 1883, N 99, էջ 1): Հայտնի է, որ 1903 թ. Թիֆլիսում երիտասարդ հասակում վախճանված Դ. Փալավանդովը նույն թվականին հողին է հանձնվել հայրենի գյուղում: Նրա հայրը որդու հիշատակին կատարել է մի շարք նվիրատվություններ. «Հանգուցեալի հայրը, Մամադ-Ալի-բէկ Փալավանդօվ, այդ առիթով հետևեալ նուիրատւութիւններն արաւ. Ախալքալաքի հայոց եկեղեցուն - 50 ր., ռուսաց եկեղեցուն - 25 ր., հրէաների սինագօգին - 10 ր., քաղաքային դպրոցի աղքատ աշակերտների օգտին - 50 ր., հայոց ծխական դպրոցների - 50 ր., ռուսաց եկեղեցական-ծխական դպրոցին - 25 ր., բանտարկեալներին - 32 ր. (մի-մի րուբլի ամեն մէկին), քաղաքի աղքատներին - 100 պուդ ցորեն: Բացի դրանից՝ նուէրներ եղել են նաև Խօսպիա գիւղի մէչիդին և հայոց եկեղեցուն. մի քանի հարիւր րուբլի էլ բաժանվել է թաղման օրը հաւաքված հայ և թուրք գիւղացիներին և այլն: Քաղաքագլուխ Ա. Գրիգորեան և ժամանակաւոր քարոզիչ Մեսրովբ վարդապետ Մաքսուդեան գնացել և անձամբ շնորհակալութիւն են յայտնել Մամադ-Ալի-բէկին, առաջինը՝ քաղաքի չքաւորների կողմից, իսկ երկրորդը՝ տեղական հայոց եկեղեցու վարչութեան կողմից: Մեսրովբ վարդապետը «հոգոց» է ասել և Կ.Պօլսի թիւրքերի գրական բարբառով ճառ է խօսել, որով մխիթարել է վշտացած ծնողին. այդ բանը շատ մեծ տպաւորութիւն է արել ներկայ եղող թիւրքերի վրա: Մ. Փալավանդօվ ահա երկրորդ անգամն է, որ նուէրներ է անում քրիստոնէական հիմնարկութիւններին, և այդ բանին մենք կարևորութիւն ենք տալիս: Պ. Փալավանդօվ, իբրև հարուստ կալուածատէր և Թիֆլիսի մուֆթիի հետ ազգակցական կապեր ունեցող անձնաւորութիւն, ահագին ազդեցութիւն ունի ոչ միայն մեր գաւառի, այլ և Չլդրի, մասամբ և Ախալցխայի գաւառի թիւրքերի վրա և մի տեսակ ներկայացուցիչ և համարեայ կրօնական պետ է ճանաչված նրանց կողմից: Այդ պատճառով համերաշխութեան այս օրինակը խրատական նշանակութիւն ունի տեղական ամբողջ ազգաբնակութեան համար, մանաւանդ որ Փալավանդօվ հայերի կողմից էլ յարգանք է վայելում» («Մշակ», 1903, N 75, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 248-249:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մեծ Խոսպիա
Ներքին Խոսպիա