ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կուտկաշեն 117 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Կուտկաշեն (Շրջան)

Աշխարհագրական միջավայր

Շրջանի ներկայիս տարածքը համապատասխանում է պատմական Բուն Աղվանքի Կապաղակ գավառի տարածքին։ Այն զբաղեցնում է 1548 քառ. կմ մակերես և տարածվում է Մեծ Կովկասի հարավահայաց լանջերին ու հովիտներին։ Սահմանակից է հարևան Վարդաշենի, Շաքիի, Աղդաշի, Գյոկչայի, Իսմայիլի, Ղուբայի Ղուսարի և Դաղստանի հանրապետությունից Ախտիի շրջաններին։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 34:

Նկարագրություն
18 — 19 դդ․

Շրջանի տարածքում զգալի թիվ են կազմում XVIII դարում կրոնափոխ եղած (մահմեդականացած) հայերի գյուղերը (Վանդամ, Բում, Մեխլուղավախ, Կուտկաշեն և այլն)։ Մինչև 1988-ի բռնագաղթը կային նաև մայրենի լեզուն կորցրած, սակայն արյան գնով հարազատ կրոնը պահած՝ այսպես կոչված թրքախոս-հայերի գյուղեր (Սուլթան-Նուխի, Միրզաբեկլու)։ Կարևոր էր նաև զլխավորապես ուտիախոս հայերով բնակեցված Նիժ զյուղը, որի բնակիչները ևս բռնագաղթվեցին 1988-89 թթ.։ Շրջանի ներկայիս տարածքում մինչև 1918 թ. հայաբնակ էին 12 գյուղեր, Գիրդադյուլ, Չանաղբուլաղ, Ամուրավան, Բլեղշեն, Բեկլար քյանղ, Սիրթենգիջա, Թոսիկ, Ծիրիկ, Սուլթան-Նուխի, Ջորլու, Միրզաբեկլու, Նիժ։ Դրանց մի մասը ներկայումս վեր է ածվել զյուղատեղերի, իսկ մյուս մասն էլ ադրբեջանաբնակ է կամ լեզգիաբնակ: Մինչև 1988-ը քիչ թվով հայեր բնակվում էին Սուլթան-Նուխի, Ամուրավան, Միրզաբեկլու և որ գլխավորն է Նիժ զյուղերում (դրանցից ոչ մեկում չկար հայկական դպրոց կամ բաժին)։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 34-35:

Պատմական հուշարձաններից մեծարժեք են` Կապաղակ քաղաքատեղին, Նիժ, Սուլթան-Նուխի զյուղերի եկեղեցիները, Վանքասարի եկեղեցին, Ամուրավանի խաչքարերով հարուստ գերեզմանոցները և այլն։ Շրջանի ներկայիս տարածքից նախկինում արձանագրություններ հավաքել ու հրատարակել է միայն Մ. Բարխուտարեանցը (թվով 21 միավոր)։ Ցավոք դրանցից մեզ հաջողվել է վերագտնել ու ստուգել միայն 2 արձանագրություն։ Մնացածները կամ կորած են և կամ վրիպել են մեր տեսադաշտից։ Դրանցից զատ տեղում կատարված աշխատանքների ընթացքում հայտնաբերվել են ևս 62 արձանագրություն, որով և ներկայացվող ընդհանուր հավաքածուն կազմում է 83 արձանագրություն։