ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Սալմաստ 468 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ)

Անվան ծագում

Սալմաստը միջնադարյան հայկական աղբյուրներում ավելի հաճախ հանդիպում է Սաղամաստ կամ Սալամաստ անվանաձևով և համապատասխանում է «Աշխարհացոյց»-ից հայտնի Պարսկահայք նահանգի Զարեհավան և Առնա գավառներին:

Նորագույն նյութերի համապարփակ քննությամբ գավառների ներկայացված տեղադրության հեղինակն է դր-պրոֆ. Բաբկեն Հարությունյանը (Մեծ Հայքի վարչա-քաղաքական բաժանման համակարգն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, մաս Ա, Երևան, 2001, էջ 329-334): Տե՛ս նաև «Զրուանն, թէպէտ Եզնիկ զուդ Պարսկական համարելով թարգմանէ ի բաղդ, կամ փառք. որպէս է` Զառվան. սակայն բուն հայերէն համարի, ի Ջրվանն. զի ընդ ջուր վարեալ, կամ զջուր վանեալ` ապրեցաւ ի համակործան հեղեղաց: Այս դէպք առաւել Բաղդ կամ Փառք եղեն նմա, քան թէ ոսկի կապեալ ի պարանոց ընկղմէր յանդունդս խորոց: Նազի` որկւոյ լինել նախ քան զհեղեն յիշատակութիւն իսկ չիք: Եւ այս կարկատանք առասպելախօսից Պարսից են միայն: Իսկ Ջրվանն, Զրուան կամ Սեմ էր` որ նախ բնակեցաւ ի Զարուանդ, և տեղին յանուն նորա կոչեցաւ Զրուանայ անդ: Զայս այսպէս ստուգաբանելով` ի կամս նորա ապաստան առնեմ. ուսուցանել զԱրև անդ` կամ ոչ» (Թաղիադեանց Մ., Ճանապարհորդութիւն ի Հայս, հ. Ա, Կալկաթա, 1847, էջ 181-182): Նաև՝ «Զարուանդ, Զարաւանդ կամ Զարեւանդ. –Պարսկահայոց հին գաւառներէն մին, այսպէս կոչուած է Զրուանայ անուամբ: Հին գաւառիս այժմ կը համապատասխանէ Սալմաստ» (Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 766): «Սա հին Սաղամաստն է. թուրքերը (տիրող տարրը) անւանում են Սալմաս, որ իբր ծագում է պարսկերէն «սալամ» (ողջ առողջ) և «ասթ» (է) բառից՝ իր իբր թէ առողջարար կլիմայի պատճառով: Սալմաստեցի հայերն իրանց գաւառին տալիս են “Սալմաստը փոս” անունը» (Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 3): 1906 թ. վանեցի ուսուցիչ Տիգրան Օտյանը գրել է. «Հնումն Պարսկահայք նահանգը երեք գաւառներ ունէր՝ Հեր, Զարեւանդ եւ Զարեհաւան. ըստ Ալիշանի, Հերը այժմեան Խօյ գաւառն է, Զարեւանդը՝ Սալմաստ, իսկ Զարեհաւանը՝ Ուրմին, բայց ես աւելի հիմք ունիմ հաւատալու, որ Սալմաստը Զարեհաւանն է, որովհետև հայ իշխան Զարեհ բերդ-ապարանքի աւերակ մնացորդները, Զարեհաւան անւան աղաւաղումները Սալմաստումն են այժմս, քիւրդ ցեղերի համար կռուածաղիկ դարձած բերդ աւան Ճարան (որ կոչւում է Չահրի, երբեմն Զարա) կառուցուած է պատմական Զարեհաւանի աւերակների վրայ...» (Ասօ /Տիգրան Օտյան/, Կապուտանի արեւմտեան ափերից, «Երիտասարդ Հայաստան», 1906, N 52, 20 յունիսի, էջ 417):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 9:

Աշխարհագրական միջավայր

Սալմաստ գավառը գտնվում է Պատմական Հայաստանի հարավարևելյան սահմանին և զբաղեցնում ջրհավաք փակ ավազանով Կապուտան (Ուրմիա) լճի հյուսիսարևմտյան ափերից մինչև հյուսիս-հարավ ուղղությամբ ձգվող Կոտուրի ջրբաժան լեռնաշղթան ընկած հատվածը. «...մի հովիտ է` ընկած երեք կողմից շրջապատող լեռների մէջ: Այդ հովիտը (որպէս պարզ կերպով ցոյց է տալիս հողի և բլուրների կազմութիւնը, որպէս և լեռների վուլկանական լինելը) ծովի յատակ է եղած. նա ուղղակի Ուրմիի լճի շարունակութիւնն է եղած, լճի մակերևոյթը տարէցտարի ցածրանալով` ժամանակի ընթացքում նրա աւելի ծանծաղուտ մասը բոլորովին բացւել, ազատւել է ջրերից և բնակութեան յարմար դարձել, որպէս և Խօյի ու Գունէյի գաւառները և Ուրմիի ու Թաւրիզի գաւառների որոշ մասեր...»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 5-6:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 9:

Գավառի առավելագույն երկարությունը մոտ 75 կմ է (հարավ-արևմուտքից դեպի հյուսիս-արևելք ուղղությամբ), իսկ լայնությունը՝ մոտ 35 կմ:

Այս մասին Աթայանը նշել է. «Սալմաստի ամենաերկար տեղն է (հաշւած և՛ Ճարան) հարաւ-արևմուտքից դէպի հիւսիս-արևելք ուղղութեամբ 64 վերստ, ամենալայն տեղը հիւսիսից հարաւ 55 վերստ, ընդամենը մօտաւորապէս 2000 քառակուսի վերստ (ծնթ. Մօտաւորապէս ենք ասում, որովհետև Սալմաստի, որպէս և Պարսկաստանի բոլոր գաւառների սահմանները ճիշտ որոշւած չեն...)» (Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 5:)
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 9:

Կենտրոնական և նրանից դեպի արևելք՝ մինչև լճափ ձգվող տարածությունը մոտ 30 կմ առավելագույն երկարությամբ և գրեթե 10 կմ լայնությամբ կատարյալ հարթավայր է: Գավառի մակերեսի մնացյալ հատվածները հիմնականում լեռնային են, ընդ որում, արևմտյան սահմանաեզրով ձգվող Կոտուրի լեռնաշղթայում ավարտվում է ավելի քան 3000 մ բարձրություն ունեցող մի քանի գագաթներով (Ղարահիսար՝ 3421, Սարատափ՝ 3221 մ և այլն). «Յարևմտից կուսէ Սալամասայ են լերինք զառ ի թափք՝ որք կոչին Գուսգուն գրան Եօգուշլար. և են սահմանավերջք ընդ պարսիկս և ընդ օսմանեանս»: Ի դեպ, Կոտուրի լեռնաշղթայի այն հատվածը, որը միմյանցից բաժանում էր Աղբակ և Սալմաստ գավառները, սալմաստցիները կոչում էին նաև Դուշմանա լեռներ. «Անդադար հարձակումները այդ լեռներից Սալմաստ գավառի վրա` առիթ էր տվել տեղացիներին այսպես կոչել նրանց: Դուշմանա լեռներ նշանակում է թշնամու լեռներ»:

Հարթավայրը 1831 թ. պատկերավոր նկարագրում է ականատես միսիոները. «Իր [կատարյալ] հարթությամբ այն գրեթե նմանվում էր տան հատակի, իսկ հողն այստեղ բաղկացած էր թեթև ավազակավից, և ամբողջ հարթավայրի տարածքը ոռոգվում էր արհեստական ջրանցքներով: Այս բոլորը միասին իսկապես հիանալի բնապատկեր էին ստեղծում: Այստեղ բամբակ և բրինձ չեն աճում, այլ մշակում են միայն հացահատիկ, որը կանաչով էր պատել [հարթավայրի] գրեթե յուրաքանչյուր հատված: ... [Մեր տեսադաշտում] հայտնվեցին բազմաթիվ գյուղեր, որոնք Խոսրովայի նման շրջապատված էին մրգատու ծառերի անտառներով. վերջիններս այստեղ աճում են գրեթե անգերազանցելի առատությամբ: Հիմնական ծառատեսակներն էին խնձորը, տանձը, սերկևիլը, դեղձը, ծիրանը, ընկույզը և սինջիդը» (Missionary Researches in Armenia Including a Journey through Asia Minor, and into Georgia and Persia, with a Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas. By Eli Smith and H. G. O. Dwight, London, 1834, p. 356-358 /բնագրում` “Level almost as the floor of a house, with a soil of rich light loam, and irrigated throughout with canals, it presented a landscape truly charming. Cotton and rice do not flourish here, and only grain is cultivated; but with that almost every spot was green. ...Numerous villages appeared, and all were surrounded, like Khósrova, with forests of fruit trees, which seem to flourish here with almost unequalled exuberance. The apple, pear, quince, peach, apricot, walnut, and sinjid, were the principal”/). Նաև՝ «...Սալմաստի դաշտավայրը, որը երեք կողմից շրջապատւած է լեռներով, իսկ արևելեան կողմում ձգւում է լիճը: Մեծ չէ այդ տարածութիւնը, հաշւում են մօտ 500 քառ. վերստ: Բայց գեղեցիկ սիրուն է Սալմաստի հարթութիւնը, իսկ գարնանը, ինչպէս և ամառւայ սկզբներին, Սալմաստը ներկայացնում է մի հրաշալի, դիւթիչ տեսարան, որ նայողի սիրտը լցնում է բերկրութեամբ» (Ֆրանգեան Ե., Ատրպատական, Թիֆլիս, 1905, էջ 65): Նաև (հիշատակություն՝ 1908 թ.)՝ «Սալմաստը լեռներով շրջապատւած մի ընդարձակ հովիտ է, 40 կիլոմետր երկայնքով, 30 կիլոմետր լայնքով: Հարաւից ձգւում են Սոմայի լեռները, համանուն քրդաբնակ գաւառով, արևմուտքից իշխում է Արաուլը, Տաճկահայաստանից եկող Զագրոշեան լեռնաշղթայի ճիւղերով, հիւսիսում գտնւում են Խոյի լեռները՝ համանուն լեռնանցքով, իսկ արևելեան կողմում տարածւում է Ուրմիոյ լճակը, որի հիւսիսային կողմը ձգւում են Շաքարեազի, իսկ հարաւում Փիրչաւուշի ու Խանթախտի լեռները: Սալմաստի հարաւ արևմտեան կողմում, տաճկական սահմանի մօտ, տարածւում է Ճարայի ձորը, համանուն բերդով: Հիւսիսարևմտեան կողմում, Խոյի դիմաց, Ղոթուրի լեռների մէջ ձգւում է Ղոթուրի ձորը: Այդ երկու ձորերով Պարսկաստանը կապւում է Թիւրքիոյ հետ» (Ա. Ա., Արծիւների մօտ (Քառասուն եւ երկու տարի առաջ), «Ալիք», 1951, N 195, 2 սեպտեմբերի, էջ 2): Նաև (հիշատակություն 1931 թ.)՝ «...Սալմաստը իւր աշխարհագրական դիրքով, բնութեան իւր գրաւիչ համայնապատկերներով ջերմապէս առինքնող էր: Կլիման առողջարար, հովասուն եւ զով: Նրա զարդն էին կազմում տարածուն ծառաստաններն, այգեստաններն ու պուրակները: Զօլա գետը եւ նրանից ճիւղաւորւած առուները կեանք եւ կենդանութիւն էին պարգեւում գավառի մեծագոյն մասին: Այս բոլոր կողմերով Սալմաստը Վանի բնութեան յար եւ նման պատառիկ լինի կարծես, իր տարածուն դաշտագետինով, Արաուլի եւ Սոմայի լեռնային փէշերից մինչեւ Ուրմիոյ լճի հիւսիսային ափունքները» (Կոսոյեան Հ., Սալմաստում եւ Դերիկում, «Ալիք», 1964, N 201, 12 սեպտեմբերի, էջ 2):
Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, հ. Ա, Վէնէտիկ, 1806, էջ 249-250:
Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հ. 4, Երևան, 1963, էջ 304:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 9-10:

Ինչ վերաբերում է գավառի հյուսիսային և հարավային բնական սահմանները ձևավորած լեռնաճյուղերին, ապա վերջիններս, մինչև 3000 մ և նույնիսկ քիչ ավելի բարձրություն ունեցող մի քանի գագաթներով դեպի արևելք անընդհատ ցածրանալով, ի վերջո մարում են ծովի մակերևույթից 1268 մ բարձրություն ունեցող Կապուտան լճի մատույցներում. «Սալմաստը շրջապատող լեռները հետևեալներն են. հիւսիս-արևմուտքից Սoլաւա գագաթն է, որից մի անանուն շղթա (Սալմաստում կոչում են Խօյի սարեր, իսկ Խօյում` Սալմաստի սարեր) դէպի արևելք գալով` հասնում է «Խօյի-Գադուկ» կոչւող լեռնանցքին և շարունակւելով` անցնում Գունէյ գաւառակը. արևմուտքից Աղբակի լեռներն են` Արաւուլ և Պիր-Ճօպան գագաթներով. հարաւ-արևմուտքում Շնատալ գագաթն է, որից շարունակւում են արևելա-հիւսիսային ուղղութեամբ Ճարայի և Սօմայի գաւառի լեռներն Աղվան գագաթով և հասնում Ուրմիի լճին»: Վերջինս, որ հայկական աղբյուրներում բազմիցս վկայված է Կապուտան կամ Շահալիճ անվամբ, զբաղեցնում է շուրջ 5,800 քկմ մակերես և Հայկական բարձրավանդակի երեք լճերից ամենից ընդարձակն է (մյուս երկուսը Վանա՝ 3760 քկմ և Սևանա՝ 1416 քկմ մակերեսով լճերն են):

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 4-5:
Տե՛ս նաև Հայրապետեան Յ., Սալմաստ, «Ալիք», 1969, N 207, 17 սեպտեմբերի, էջ 5: Նաև՝ «Սալմաստ (Զարեւանդ) գաւառը կը ներկայացունէ մի կլորաձեւ և բաւական ընդարձակ դաշտավայր, հիւսիսէն, արեւմուտքէն և հարաւէն լեռներով շրջապատուած, իսկ արեւելքէն՝ ծովատեսիլ Ուրմիայ լճովն...: Սալմաստ գաւառը լիքն է իրար մօտ գիւղերով, իսկ գիւղերը պտղատու այգիներով, ծառաստաններով և բուրաստաններով» (Արտօս, Ատրպատականի Սալմաստ գաւառը, «Արմէնիա», 1890, N 83, 11 յունիսի, էջ 1): Նաև՝ «Պարսկաստանի Սալմաստ գաւառը դաշտային է ու չորս կողմէն ահագին լեռնաշղթայներով պատած. կարծես բնութիւնը գիտութեամբ պարիսպ է քաշած այդ փոքրիկ դաշտի համար: Գիւղերը տարածված են թէ՛ դաշտի երեսին վրայ և թէ՛ լեռնաշղթայներու լանջերում. դաշտայինները ջրարբի են...» (Խուրշիտ, Սալմաստ եւ Միրզա Աբդիւլ Վահաբ Խալիսայի ձեռքով պատահածը, «Արմէնիա», 1890, N 88, 28 յունիսի, էջ 2):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 10:

Հազարամյակների ընթացքում լճի ջրի շարունակական նվազման հետևանքով նրանից դուրս ցցված ժայռերին ուսումնասիրողները հայտնաբերել են քաղցրահամ ջրերում ապրող կենդանիների (ձուկ, ջրաստղ, խեցեմորթ և այլն) բրածոներ: Այս փաստն ինքնին հուշում է, որ անհիշելի ժամանակներում շատ ավելի ընդարձակ մակերես զբաղեցրած լիճն ունեցել է քաղցրահամ ջուր, սակայն վաղուց արդեն աղի է և գրեթե իսպառ զուրկ կենդանական աշխարհից. «Լիճս լեղի է եւ ոչ ինչ գտանի ի նմա» (հիշատակություն՝ 1691 թ.):

Uluhogian G., Un’ antica mappa dell’ Armenia. Ravenna, 2000, p. 80.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 10:

Լճի՝ Սալմաստ գավառի սահմանները որոշած ափագիծը հատկապես վերջին տասնամյակներում բավական նահանջել է: Դրա պատճառով, ի հաշիվ լճից ազատված ցամաքի, արևելյան ուղղությամբ գավառի մակերեսը փաստորեն շարունակաբար ավելացել է, սակայն ծայրահեղ աղակալված լինելու պատճառով գյուղատնտեսության համար այն մնում է անգործածելի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 10:

Հաղորդակցության ուղիներ

Ընդհանուր առմամբ Սալմաստը գտնվում է միմյանց հետ խաչվող երկու կարևոր ուղիների հանգուցակետում. դրանք են Խոյից Ուրմիա (հյուսիսից հարավ) և Թավրիզից Վան (արևելքից արևմուտք) ձգվող ցարդ իրենց նշանակությունը պահպանած հնագույն ճանապարհները:
Գավառանիստ Զարեհավանը հիշվում է դեռևս Պևտինգերյան քարտեզում. «Արտաշատ-Տիգրանակերտ ...ճանապարհը Շամբից տանում էր դեպի Flegoana (վերջինս չի վերծանվում), այնուհետև` Dagreuana: Այդ կայանը համապատասխանում է Զարեհավանին` Զարեհավանյանների նախարարական տան կենտրոնին: Զարեհավանից հետո գալիս էր Molchia-ն, որը ենթադրաբար կարելի է նույնացնել Մեծ Աղբակի Օսի բնակավայրին»:

Մարտիրոսյան Հ., Առաջին եկեղեցական հաստատությունները Հայաստանում` ըստ Պևտինգերյան քարտեզի, «Էջմիածին», 1999, Բ, էջ 67-68:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 13:

Ժ դարի արաբ պատմիչ Իբն Հաուկալը Սալմաստը հիշում է Արդաբիլ-Բաղեշ ճանապարհին, իսկ ԺԳ դարի արաբ պատմիչ-աշխարհագիր Յակուտ Ալ-Համավին (1178-1229) իր «Աշխարհագրական բառգիրք» աշխատության Գ հատորում հիշատակում է, որ Սալմաստն էր «Հռչակավոր քաղաք Ադրբեջանում. նրա և Ուրմիայի միջև երկու օրվա ճանապարհ է, իսկ նրա և Թավրիզի միջև` երեք օրվա: Այս քաղաքը ավեր վիճակում է, նրա և Խոյի միջև հեռավորությունը մեկ օթևան է»:

Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 2005, էջ 79, 623:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 13:

ԺԹ դարավերջին նշվել է. «Թաւրիզից Սալմաստ երեք օրուայ ճանապարհ է, որ յաճախակի երթևեկութիւնների պատճառով բաւական ապահով է...: ...բանում են քարվաններ դէպի Կարին, Արդաբիլ և այլ տեղեր»:

Ավէրօիս /Հովհաննես վրդ. Բաղչյան/, Ճանապարհորդական յիշողութիւններս Պարսկաստանից և Տաճկաստանից (Ջուղայից մինչև Մուշ), «Արաքս», 1893, գիրք Ա, էջ 21:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 10:

Գավառի սահմաններում հիշյալ գլխավոր ճանապարհները հատվում էին գետերի վրա հնուց ի վեր կառուցված և ժամանակ առ ժամանակ նորոգված կամ վերաշինված կամուրջներով. «Զոլա գետի վրա կա միմիայն մի քարէ կամուրջ Հաբաշ գիւղի մօտ և մի փայտէ կամուրջ Ղալասարի մոտ. ուստի ձմեռը գետի երկու կողմի գյուղերի հարաբերութիւնները դժւարանում են, մանաւանդ կոտրւող սառուցների պատճառով»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 90:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 13:

Երկրաշարժ

Բնական աղետներ. պատմության ընթացքում (դատելով պահպանված հիշատակություններից) բնության արհավիրքներից երկրաշարժերն ու հեղեղները Սալմաստ գավառին համեմատաբար ավելի քիչ են բաժին հասել:
Երկրաշարժեր. մինչև 1930 թ. մայիսի 6-ի սոսկալի երկրաշարժը հայկական գրավոր աղբյուրները, համենայն դեպս, վկայում են միայն 1779 թ. դեկտեմբերի 27-ի երկրաշարժի մասին: Էպիկենտրոնը Թավրիզի մերձակայքն էր, և Սալմաստը գրեթե անվնաս էր մնացել. «...դեկտեմբեր 27. որ էր օրն ուրբաթ ահագին շարժ եղև ի քաղաքն Թաւրիզ. որ բոլոր քաղաքն ամէն տապալեցաւ, և անթիւ մարդիկ մեռան. և ի ներքոյ հողին մնացին. որ ականատեսքն ասացին, թէ ահագին քաղաքն իբրև բնական բլուր մի եղև. որ ամենևին քաղաքի նշմարանք ոչ երևէին. նաև շրջակայ կասաբայք նորին և գիւղօրայքն՝ Գունայի, Թասու, Սալմաստ, Խօյ, Յորմի և ի քաղաքս մեր Վան ևս շարժեցաւ քանիցս անգամ, բայց ողորմութեամբ Աստուծոյ ոչինչ վնաս եղև»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ժ, Թիֆլիս, 1912, էջ 146 (Յարութիւն Խալֆայեան ժամանակագիր): Նույնությամբ տե՛ս Մանր ժամանակագրություններ, Ա, Երևան, 1951, էջ 380:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 13:

1900 թ. փետրվարի 27/մարտի 11-ին՝ կեսգիշերին, Սալմաստում զգացվում են երկրաշարժի թույլ, սակայն երկարատև ցնցումներ:

«Արմէնիա», 1900, N 70, 11 ապրիլի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 13:

Միանգամայն այլ՝ ծանր ու մեծ ողբերգությամբ է ավարտվում 1930 թ. մայիսի 6-ի գիշերվա ժամը 1:30-ին տեղի ունեցած երկրաշարժը, որը, բացի անհամրելի ավերածություններից, նաև հազարավոր զոհերի պատճառ է դառնում. «Դա մի ազդանշան էր: Հաւթւանը, Դիլմանը, Ղըզըլջա, Փայաջուկ, Ղալասար սկսեցին թափւել դաշտերում եւ այգիներում: Շրջանի միւս գիւղերը արժէք չեն տալիս եւ կարծում են, որ այլեւս չի կրկնուելու: Գիշերուայ ժամը 1:30-ին սկսւեցին ահեղ գոռում-գոչումներ: Մի վայրկեանում շրջանը դարձաւ դժոխք եւ գիւղերը վերածւեցին հողակոյտների: Հայերիս զոհը կը լինի մօտաւորապէս՝ Հաւթւան՝ 3, Մահլամ՝ 42, Սառնա՝ 7, Ղըզըլջա՝ 1, Փայաջուկ՝ 5, Սանամերկ՝ 25, Սարա՝ 1: Մնացածներս ցրւած ենք այգիներում եւ դաշտերում ցաք ու ցրիւ եւ անկազմակերպ. տանջւում ենք ուժեղ քամիներից եւ արեգակից: Սարսափում ենք ամպերից, երբ հաւաքւած են երկնակամարի վրայ. եթէ անձրեւ գալու լինի... մեր կէս մասը կորելու է...: Ալիւր նոյնպէս անհրաժեշտ է. ցորեն ունինք, բայց ջրաղաց չկայ ամբողջ շրջանում: Պետութիւնը պատրաստի հաց է բերում Ուրմիից: Դեղօրայք նոյնպէս, որովհետեւ եղածը շատ քիչ է...: Մեր ժողովրդի մէջ կան նոյնպէս շատեր, որոնք ցանկանում են խմբովին գաղթել: Ես գերադասում եմ մահը, քան Թաւրիզի փողոցներում մուրալը: Մոռացայ գրել, որ 100ից աւելի վիրաւորներ ունինք, որոնց 3/4ը անյոյս են: Անհաւատալի չթւայ, եթէ ասեմ, որ երկու ժամ է տեւել նամակիս գրութիւնը, որովհետեւ ցնցումները միշտ խանգարում եւ ընդհատում են: Անասունների կէս մասը փչացել է...: Շրջանի բոլոր եկեղեցիները ծռած եւ առանձին բլուրներ են կազմած, բացի Հաւթւանի կանգուն եկեղեցիէն, որ ճեղքուած է եւ առանց գմբէթի»:

Քիրս, Առաջին պաշտօնական տեղեկագիրը Սալմաստի երկրաշարժի մասին, «Յառաջ», 1930, N 1270, 23 մայիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 13:

Կործանարար երկրաշարժի մասին վկայությունները բավականաչափ առատ են, սակայն դրանց մեջ առավել արժեքավորները հեղինակել են ականատեսները. «Մայիս 1-ից Ատրպատականի Սալմաստ գաւառում, օրէցօր սկսւում են երկրաշարժի ցնցումներ ընդմիջումներով, իսկ ամսի 6-ի առաւօտեան ժամը 9.30-ին լինում է աւելի ուժեղ ցնցում...: Նոյն գիշերը՝ ժամը 1.30-ին սկսւում է ամբողջ Սալմաստում սարսափելի երկրաշարժ, որ տեւում է 5 րոպէ: Դիլման եւ Քոհնէշահար թրքաբնակ գիւղաքաղաքները, հայաբնակ Փայաջուկ, Ղալասար, Հաֆթւան գիւղերը, ասորաբնակ Խոսրովա գիւղը, հայ-թուրք խառն գիւղերը՝ Ախտախանա, Ղըզըլջա, Դրիշկ, Սաւրա, Մահլամ, Սառնա, Ուլա, Փաթաւոր, Սարամերիկ, Գուլիզան, թրքաբնակ՝ Դարզաքօնան, Սատաղեան, Աղիսմայիլ, Բաղջաջուկ, Եայջի, Քոջամիշ, Մուղանջուխ, Գալւան, Խանթախտ, Մինաս եւ Համզա գիւղերը ամբողջապէս քանդւում ու փլատակների կոյտի են վերածւում: Քանդւում են եւ Հաֆթւան, Փայաջուկ եւ Ղալասար գիւղերի քարաշէն եկեղեցիները եւ դպրոցի շէնքերը: Ժողովուրդի մեծ մասը փախել է դէպի դաշտերը եւ ազատւել է, իսկ անասունների խոշոր մասը գոմերում եւ մարագներում լինելով մնացել են փլատակների տակ ու ոչնչացել են...: Սալմաստի զոհերի թիւն է հայ եւ ասորի 250 հոգի, թուրք՝ 3000 հոգի: Կան եւ շատ վիրաւորներ, որոնց թիւը դեռ ճշտւած չէ: Դերիկի շրջանում նոյնպէս քրդական գիւղեր ոչնչացել են երկրաշարժից: Սալմաստում 40 քիլոմեդր տարածութեամբ ոչ մի գիւղ չէ մնացել քար-քարի վրայ: Տեղ-տեղ գետինը պատռւել է եւ գետնից բխում է սեւ ու ծծմբային ջուր...: Ամսի 7-ին նահանգապետարանում ժողով տեղի ունեցաւ նահանգապետ Մանու-էլ-Մուլքի նախագահութեամբ եւ թուրք եւ հայ վաճառականների մասնակցութեամբ: Որոշւեց կատարել հանգանակութիւն շուտափոյթ օգնութիւն հասցնելու համար աղէտեալներին...: Ատրպատականի հրամանատարը եւ բժ. Ս. Եղիազարեանը բժշկական խմբով եւ դեղօրայքով գնացին Սալմաստ Կարմիր Շիր-Խուրշիդի կողմից վիրաւորներին օգնելու համար...: Ռուսաց հիւպատոսը եւ ռուսաց հիւանդանոցի բժ. Ս. Տ. Դաւթեանը նոյնպէս գնացին Սալմաստ: Հարիւր ինքնաշարժեր փութացին օգնութեան: Առաջնորդ Ներսէս արք. Մելիք-Թանգեանի կարգադրութեամբ Հայ Տիկնանց Կարմիր Խաչի վարչութիւնը տներից հագուստ եւ ճերմակեղէն է հաւաքել արկածեալների համար: Կառավարութեան կարգադրութեամբ Թաւրիզից, Ուրմիայից եւ Խոյից պաշար են տանում Սալմաստ: Կառավարութիւնը նպաստ է բաժանում անխտիր թուրք, հայ եւ ասորի բնակչութեան»:

Հայկազեան Դ., Սալմաստի շարժին աւերները, «Յառաջ», 1930, N 1271, 24 մայիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 13-14:

Մայիսի 12-ի թղթակցությամբ «...երկրաշարժին պատճառաւ Ատրպատականի մէջ մեռածներու թիւը կը մօտենայ 3000-ի...: Սալմաստի ցնցումները դեռ կը պահեն իրենց սաստկութիւնը: Այդ շրջանի թշուառութիւնը աւելի գէշցաւ այսօրուան անձրեւային սոսկալի փոթորիկներով: Աղէտեալներուն օգնելու համար կազմուած Ամերիկեան առաքելութիւնը սկսած է գումարներ ստանալ, բայց անձրեւներէն լճացած ճամբաները անկարելի կը դարձնեն ինքնաշարժերով մօտենալ Սալմաստին: Ուրմիայի եւ Սալմաստի միջեւ երկրաշարժը բացած է երկու մղոն լայնութեամբ ճեղքուածք մը հողին մէջ: Պարսիկ պաշտօնատարներ կըսեն, թէ շատ տարիներէ ի վեր այսպիսի երկրաշարժ պատահած չէր»:

«Հայրենիք», 1930, N 5482, 14 մայիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 14:

Մայիսի 12-ի մեկ այլ նամակ արդեն նշում է, որ երկրաշարժի ցնցումները մեղմացել էին, իսկ զոհերի թիվը հասնում էր 3000-ի:

«Ժամանակ», 1930, N 7158, 13 մայիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 14:

1930 թ. մայիսի սկզբին Ա.Ե.Հ.Կ. Խաչի շրջանային վարչությունը Սալմաստի աղետյալներին օգնություն հատկացնելու նպատակով տարածում է մի հաղորդագրություն. «Մի վայրկեանում շրջանը դարձաւ դժոխք եւ գիւղերը վերածւեցին հողակոյտերի: Կանգուն գիւղ եւ տուն չկայ այլեւս: Ինկած ենք այգիներում, դաշտերում ցաք ու ցրիւ եւ անկազմակերպ: Տանջւում ենք ուժեղ քամիներից եւ արեգակից: Սարսափում ենք ամպերից, եթէ անձրև գալու լինի..., մեր կէսը կորելու է: Ինչ-որ կիսատ-պռատ լաթեր ունէինք, մնացել է հողի տակ: Անասունների կէսը փճացել է...: Եւ այս ամէնուն վրայ, մօտ 100 դիակ՝ հանուած փլատակներու տակէն եւ 100-ի չափ ալ վիրաւորներ, որոնց երեք քառորդը անյոյս վիճակի մէջ է...: Այս սրտամորմոք աղէտին է ենթարկուած Րաֆֆիի ծննդավայրը, Սալմաստ, իր Հաֆթւան, Փայաջուկ, Ղալասար, Սաւրա, Մահլամ, Սառնա, Ղըզըլջա, Սանամերիկ, Սարա և շարք մը ուրիշ այնքա՛ն գեղեցիկ և շէն գիւղերով: Գիւղեր՝ որոնք տասնեակ տարիներ շարունակ, ապաստան են տւեր... հազարաւոր հայ երիտասարդներու, որոնք բոցավառ սիրտերով, շարա՜ն-շարա՜ն կարշաւէին դէպի «Արցունքի հովիտը», թրքական եաթաղանի տակ գալարուող հայ ժողովուրդի ահազանգին հասնելու համար: Գիւղեր՝ որոնք իրենց տան դռներն ու հացի տաշտերը միշտ բաց են պահեր թրքական դժոխքէն Պարսկաստան ու Կովկաս ապաստանած հայ գաղթական բազմութիւններու առջև: Հապա անոնց խանդավառ ասպնջականութիւնը կամաւորական շարժման ժամանակ...: Ո՞վ չգիտէ, որ Անդրանիկի գունդը ամբողջ երկու ամիս սալմաստցիներու հացով ապրեցաւ, մինչեւ արշաւանքի դիմելը: Այս բոլոր պատճառներով, Սալմաստի հայերը փուշ էին թուրք կառավարութեան աչքին: Եւ երբ առիթը ներկայացաւ, համաշխարհային պատերազմի արհաւրալից օրերուն, թրքական հորդաներն առանձին կատաղութեամբ ինկան Սալմաստի վրայ...: Սակայն ոչ մէկ աւեր ու հալածանք չկարողացան մարել սալմաստցիներու ջերմ սէրը դէպի հայրենի օջախը...: Բանիմաց հայ հասարակութիւնը, որ այնքան ջանք կը թափէ հայկական նոր բոյներ շինելու, չի կրնար թոյլ տալ, որ Վասպուրականի արեւելեան սահմանին վրայ արդէն հաստատուած հայկական բոյները... ամայանան եւ լքուին...: Ա.Ե.Հ.Կ. Խաչի Շրջանային վարչութիւնը հրահանգած է արդէն իր մասնաճիւղերուն՝ Փարիզ, Մարսէյլ, Լիոն, Վալանս, Վիէն, Կարտան, Տէսին, Գրընոպլը եւն, որ անմիջապէս ձեռնարկեն սալմաստցիներու օգնութեան գործը կազմակերպելու»:

«Յառաջ», 1930, N 1272, 25 մայիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 14:

1930 թ. մայիսի 26 թվակիր նամակի համաձայն՝ «Երկրաշարժի ցնցումները Սալմաստում դեռ շարունակւում են. ցնցումների հետ միասին լսւում են եւ ստորերկրեայ թնդիւններ...: Սալմաստում հողը շատ տեղեր ճաքճաքել է եւ գրեթէ մի մեդր գեդինը իջել է ցած: Սալմաստում զոհ են գնացել հայերից 87 հոգի, իսկ ոչնչացել է 480 գլուխ արջառ, որից մեծագլուխ՝ 255, իսկ փոքրագլուխ՝ 225: Թրքերից զոհւել են 3000 հոգի, իսկ վիրաւորւել են մօտ 2000 հոգի. վիրաւորների մի մասը Սալմաստում են բժշկւում, մի մասը փոխադրւել են Խոյ եւ Թաւրիզ քաղաքներ: Թաւրիզում հանգանակւել են աղէտեալների օգտին մօտ 6000 թուման, շրջաններում նոյնպէս հանգանակութիւնը շարունակւում է»:

Հայկազեան Դ., Շարժէն յետոյ՝ մարախը, «Յառաջ», 1930, N 1285, 11 յունիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 14:

Եվս 4 օր անց հրապարակված թղթակցությունն էլ պարզում էր. «Թէ որքան մեծ են պարսիկներու եւ ասորիներու կողքին՝ հայերու վնասներն ու զոհերը, տակաւին յայտնի չէ: Բայց նկատի ունենալով Ամերիկայի Հայ Կ. Խաչին ղրկուած հեռագիրը, որով անմիջական օգնութիւն կը խնդրուէր... կարելի չէ կասկածիլ, թէ հայկական վնասներն ու զոհերը այնքան զգալի են, որ արտասահմանի օգնութեան ստիպողական պէտք կայ: Ուրմիոյ եւ Սալմաստի շրջանները մեծ պատերազմի ընթացքին ռազմական շատ եռանդուն գործողութիւններու վայր դարձան, իսկ 1918 թ. թրքական բանակի արշաւանքին ենթարկւեցան: Եւ հետեւանքն այն եղաւ, որ այդ շրջանները գրեթէ ամայացան ու ամայացած մնացին քանի մը տարի պատերազմէն յետոյ ալ: Մասնաւորապէս փախստական հայերն եւ ասորիները մեծ դժուարութիւններու եւ նոյնիսկ արգելքներու հանդիպեցան՝ այդ շրջանները վերադառնալու համար: Բաւական երկար ատեն քեմալականները շատ ուժեղ ճնշում գործ դրին պարսից կառավարութեան վրայ, որպէսզի վերջինս այլեւս թոյլ չտայ սալմաստեցի հայերուն եւ ասորիներուն վերահաստատուելու իրենց ծննդավայրերու մէջ: Եւ պատճառաբանութիւնն ալ այն էր, թէ հայերն ու ասորիները անցեալի մէջ Ուրմիան եւ Սալմաստը դարձուցած էին յեղափոխական գործունէութեան բոյներ՝ մասնաւորապէս Թուրքիոյ դէմ դաւելու համար, հետեւաբար, եթէ հոն վերահաստատուին, նորէն վնասակար դեր պիտի կատարեն: Սալմաստեցի հայ փախստականներէն շատեր, տեսնելով, որ չպիտի կարենան վերադառնալ Սալմաստ, որոշեցին երթալ Խորհրդային Հայաստան: Եւ իսկապէս անոնց մէկ կարեւոր մասը թոյլտուութիւն ստացաւ եւ գնաց Հայաստան...: ...շուտով պարսից կառավարութիւնը վերջապէս թոյլ տուաւ հայերուն վերադառնալու Սալմաստ: Եւ ահա սկսուեցաւ վերաշինական տենդային աշխատանք մը, որ կը շարունակուէր մինչեւ երկրաշարժի աղէտը...: Ամերիկայի Հայ Կ. Խաչը գեղեցիկ ժեսթ մըն էր ըրած՝ 500 տոլարի օգնութիւն մը անմիջապէս հասցնելով աղէտին վայրը: Սակայն, ատիկա շատ քիչ է... Հայ հասարակութիւնը պէտք չէ իր գուրգուրանքէն եւ խնամքէն զրկէ նաեւ Սալմաստի աղէտեալները»:

«Հայրենիք», 1930, N 5495, 29 մայիսի, էջ 4: Նաև՝ «Ցնցումները ոչ մի տեղ այնպիսի աւեր չեն գործել, ինչպէս ապաբախտ Սալմաստում, որ համաշխարհային մեծ սպանդի հետեւանքով քարուքանդ՝ նոր էր ոտքի կանգնում նախապատերազմեան իր շէն կեանքը վերականգնելու հեռանկարով: Անմահ Րաֆֆիի ծննդավայրը շրջակայ 50-60 գիւղերով հաւասարւել էր հողին: Աղէտի վայրից ստացւած պաշտօնական հեռագիրների համաձայն, ոչ մի տուն չի երեւում այլեւս երէկւայ այդ շէն աւանում: Բաղնիքի մի սիւն միայն մնացել է կանգուն, միակ վկան, թէ շարժից առաջ գետնի երեսին շէնքեր են գոյութիւն ունեցել: Ցնցող լուրը մայրաքաղաք հասնելուն պէս միապետը 100 հազար ղռան է տրամադրել եւ օդանաւով աղէտի վայրը ուղարկել իր պալատական բժիշկը՝ դոկտոր Ամիրը Ալամ, որ միաժամանակ պետական Կարմիր Շիր ու Խորշիդի փոխնախագահն է, հիմնադիրն ու գլխաւոր ղեկավարը: Անմիջապէս օգնութեան են փութացել նաեւ Թաւրիզից, իսկ ամբողջ երկրում բացւած է հանգանակութիւն փրկելու մնացորդներին վերահաս սովից, վիրաւորներին՝ անխուսափելի մահւանից եւ վերաշինելու աւերուած քաղաքն ու գիւղերը: Նախնական դրամական օգնութիւնների մէջ միապետի խոշոր նուիրաբերութիւնից յետոյ աչքի է խփում Գ. Կիւլպէնկեանի 500 անգլիականը Փարիզից: Յուզիչ է արտասահմանից Կարմիր Խաչերի Կենդրոնի հեռագրական դիմումը, որով պատրաստակամութիւն է յայտնում անհրաժեշտ օգնութիւն հասցնել: Թէհրանում մի խումբ հայ տիկիններ Ատրպատականի պատգամաւոր ընկեր Զօրա Սագինեանի թելադրանքով սկսել են հանգանակութեան, իսկ պալատական նախարար Թէյմուր Թաշի տիկնոջ նախաձեռնութեամբ բարեգործական նպատակով տրւելիք մեծ ու շքեղ երեկոյթը հաւանական է յատկացւի Սալմաստի շարժին վնասւածներին» (Իրանեան Վ. /Վաղինակ Սարգսյան/, Քիչ մը պատմութիւն Սալմաստի աղէտին առթիւ, «Յառաջ», 1930, N 1283, 7 յունիսի, էջ 2): 1930 թ. մայիսի 16-ի դրությամբ «Ցնցումները դեռ կը շարունակուեն թէ՛ Սալմաստի եւ թէ՛ ամբողջ Ատրպատականի մէջ, սովորաբար առաւօտները՝ ժամը 10-11 եւ գիշերները՝ 1-3» (Մասիս /Հայկ Աճեմյան/, Լրացուցիչ տեղեկութիւններ Սալմաստի աղէտի մասին. Կորուստներուն առաջին տեղեկագիրը, «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1): Նաև՝ «Պարսկական գիւղերու մարդկային զոհերու ընդհանուր թիւը երկու հազարը կանցնի: Դեռ կը շարունակուին պեղումները եւ փլատակներուն տակէն կը հանեն դիակներն ու կը թաղեն: Արաւուլի լեռնաշղթաներու ուղղութեամբ տարածուած ամբողջ քրդաբնակ գիւղերը հիմնովին քարուքանդ եղած են եւ կան բազմաթիւ մարդկային զոհեր» (Մասիս, նշվ. հոդվ., «Յառաջ», 1930, «Հայրենիք», 1930, դ 5495, 29 մայիսի, էջ 4: Նաև՝ «Ցնցումները ոչ մի տեղ այնպիսի աւեր չեն գործել, ինչպէս ապաբախտ Սալմաստում, որ համաշխարհային մեծ սպանդի հետեւանքով քարուքանդ՝ նոր էր ոտքի կանգնում նախապատերազմեան իր շէն կեանքը վերականգնելու հեռանկարով: Անմահ Րաֆֆիի ծննդավայրը շրջակայ 50-60 գիւղերով հաւասարւել էր հողին: Աղէտի վայրից ստացւած պաշտօնական հեռագիրների համաձայն, ոչ մի տուն չի երեւում այլեւս երէկւայ այդ շէն աւանում: Բաղնիքի մի սիւն միայն մնացել է կանգուն, միակ վկան, թէ շարժից առաջ գետնի երեսին շէնքեր են գոյութիւն ունեցել: Ցնցող լուրը մայրաքաղաք հասնելուն պէս միապետը 100 հազար ղռան է տրամադրել եւ օդանաւով աղէտի վայրը ուղարկել իր պալատական բժիշկը՝ դոկտոր Ամիրը Ալամ, որ միաժամանակ պետական Կարմիր Շիր ու Խորշիդի փոխնախագահն է, հիմնադիրն ու գլխաւոր ղեկավարը: Անմիջապէս օգնութեան են փութացել նաեւ Թաւրիզից, իսկ ամբողջ երկրում բացւած է հանգանակութիւն փրկելու մնացորդներին վերահաս սովից, վիրաւորներին՝ անխուսափելի մահւանից եւ վերաշինելու աւերուած քաղաքն ու գիւղերը: Նախնական դրամական օգնութիւնների մէջ միապետի խոշոր նուիրաբերութիւնից յետոյ աչքի է խփում Գ. Կիւլպէնկեանի 500 անգլիականը Փարիզից: Յուզիչ է արտասահմանից Կարմիր Խաչերի Կենդրոնի հեռագրական դիմումը, որով պատրաստակամութիւն է յայտնում անհրաժեշտ օգնութիւն հասցնել: Թէհրանում մի խումբ հայ տիկիններ Ատրպատականի պատգամաւոր ընկեր Զօրա Սագինեանի թելադրանքով սկսել են հանգանակութեան, իսկ պալատական նախարար Թէյմուր Թաշի տիկնոջ նախաձեռնութեամբ բարեգործական նպատակով տրւելիք մեծ ու շքեղ երեկոյթը հաւանական է յատկացւի Սալմաստի շարժին վնասւածներին» (Իրանեան Վ. /Վաղինակ Սարգսյան/, Քիչ մը պատմութիւն Սալմաստի աղէտին առթիւ, «Յառաջ», 1930, դ 1283, 7 յունիսի, էջ 2): 1930 թ. մայիսի 16-ի դրությամբ «Ցնցումները դեռ կը շարունակուեն թէ՛ Սալմաստի եւ թէ՛ ամբողջ Ատրպատականի մէջ, սովորաբար առաւօտները՝ ժամը 10-11 եւ գիշերները՝ 1-3» (Մասիս /Հայկ Աճեմյան/, Լրացուցիչ տեղեկութիւններ Սալմաստի աղէտի մասին. Կորուստներուն առաջին տեղեկագիրը, «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1): Նաև՝ «Պարսկական գիւղերու մարդկային զոհերու ընդհանուր թիւը երկու հազարը կանցնի: Դեռ կը շարունակուին պեղումները եւ փլատակներուն տակէն կը հանեն դիակներն ու կը թաղեն: Արաւուլի լեռնաշղթաներու ուղղութեամբ տարածուած ամբողջ քրդաբնակ գիւղերը հիմնովին քարուքանդ եղած են եւ կան բազմաթիւ մարդկային զոհեր» (Մասիս, նշվ. հոդվ., «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 14-15:

Աղետյալներին որևէ կերպ օգնության ձեռք շատերն են մեկնում՝ հարևան գավառների գյուղացիներից մինչև Պարսկաստանի Ռեզա շահը, որը նվիրում է 2000 անգլ. ոսկի (մոտ 10.000 դոլար), իսկ Ամերիկյան Կարմիր խաչը՝ 5000 դոլար:

«Հայրենիք», 1930, N 5481, 13 մայիսի, էջ 1: Նաև՝ «Ատրպատականի զինուորական հրամանատար Ամիր Լաշքեար Զօֆար Տէօվլէն եռանդուն կերպով կազմակերպած է աղէտեալներու օգնութեան գործը, շնորհապարտ ձգելով ժողովուրդը: Կառավարութիւնը միջոց չի խնայեր օգնութեան գործը արագ եւ հաստատուն կերպով կատարելու համար: Սալմաստի աղէտեալները՝ հայ, պարսիկ, ասորի, քիւրտ, հաւասարապէս կը վայելեն կառավարութեան օգնութիւնը» (Մասիս, Սալմաստի երկրաշարժը, «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1): Նաև՝ Ամերիկայի Հայ կարմիր խաչը Սալմաստի և մերձակայքի երկրաշարժի աղետյալներին Թավրիզի Հ.Կ. Խաչի մասնաճյուղի միջոցով փոխանցում է 300 դոլար («Հայրենիք», 1930, դ 5486, 18 մայիսի, էջ 1): 1930 թ. հունիսի 12-ի թղթակցություններից մեկը պարզում է, որ պարսկահայերն աղետյալներին օգնելու նպատակով կատարել էին հանգանակություններ, ըստ այդմ՝ Թեհրանում և Նոր Ջուղայում հավաքվել էր 800-ական, Շիրազում՝ 161, Սուլթանապատում՝ մոտ 160, Ռաշտում՝ 150 թուման, իսկ պարսից կառավարությունը Սալմաստի վերաշինության համար հատկացրել էր 300.000 թուման (Մասիս, Սալմաստի երկրաշարժը, «Յառաջ», 1930, N 1302, 1 յուլիսի, էջ 2): Բացի այդ՝ Փարիզի պարսկական համայնքը հուլիսի 3-ին դեսպանի և տիկին Հյուսեին խան Ալայի հովանավորությամբ կազմակերպել էր երեկույթ (նշվ. հոդվ., էջ 3): Երկրաշարժի վերաբերյալ 1973 թ. ուսումնասիրություն են կատարում Մանուել Բերբերյանը և Ջոն Չալենկոն (Tchalenko J., Berberian M., The Salmas (Iran) Earthquake of May 6th, 1930, “Annals of Geophysics”, 1974, vol. 27, No 1-2, pp. 151-211):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 15:

Ի դեպ, երկրաշարժի հասցրած վնասներն ավելի են խորացնում մայիսի 12-ի երեկոյան ժամը 5-ին սկսված կարկուտը, տեղատարափ անձրևը. «Բացօթեայ աղէտեալները ծանր տառապանքներ կը քաշեն այժմ, ցուրտէն (գիշեր) եւ արեւէն: Ամբողջ գաւառին մէջ ոչ մէկ հատ ծածկ չէ մնացեր: Արտերու առուները փճացած են եւ արտերը ենթակայ են չորնալու»:

Մասիս, Սալմաստի երկրաշարժը, «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1: Ի դեպ, երկրաշարժից զատ՝ վնասում է նաև մորեխը. «Այս բոլորին վրայ աւելցնենք նաեւ մարախը, որ մայիս 13-ին երեւցաւ Ատրպատականի ամէն կողմը» (նույն տեղում):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 15:

1970 թ. հունիսի 27-ին՝ առավոտյան ժամը 5:30, Սալմաստում տեղի է ունենում երկրաշարժ, որը որևէ վնաս չի պատճառում:

«Ալիք», 1970, N 138, 28 յունիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 15:

Հեղեղումներ

Հեղեղներ. բնական աղետների շարքում երկրաշարժի համեմատ, անշուշտ, ավելի նվազ, սակայն, միևնույնն է, նույնպես էական վնասներ էին հասցնում հեղեղները: Դրանցից առանձնապես հիշատակելին 1872 թ. տեղի ունեցածն էր. «Ուրմիոյ լճակի արևմտեան կողմում, Սալմաստ նահանգի մէջ, մայիսի 15-ին, երեկոյեան..., սկսուել է ամենասաստիկ անձրևի տարափ: Երկու ժամից յետոյ գետերը բարձրանում են յորդացած հեղեղով, և աւերում են գիւղօրայքը, որք այդ գետերի ափերում շինուած էին: Օրինակի համար, Սավրայ գիւղից աւերուած է 200 տուն, Դիլիման գիւղաքաղաքից 200 տուն և ամբողջ բազարը իւր խանութներով, Մահլամ գիւղից 120 տուն և Ղարաբաղ կոչուած կողմում ամբողջ եօթն գիւղեր: Այդ գիւղօրայքի բնակիչքը մեծ մասամբ հայեր են: Հեղեղի գլխաւոր վնասներից մինն էլ այն է եղել, որ նա բոլորովին ոչնչացրել է հունձքի արտերը, ծածկելով նորանց սարերից բերած աւազով: Խղճալի ժողովուրդը, որ յոյս ունէր այս տարուայ հունձքով առնել սովի առածը, այդ բախտից ևս զրկուեցաւ»:

«Մշակ», 1872, N 22, 8 յունիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 15:

1904 թ. մեկ շաբաթ շարունակ տեղացած հորդառատ անձրևներից առաջացած ջրհեղեղի պատճառով թուրքաբնակ Ղուշչի գյուղում մի գիշերվա ընթացքում զոհվում է 100-ից ավելի մարդ, իսկ 25-30 տուն՝ հիմնովին ավերվում:

Մ. Ս. Փիրան /Մարտիրոս Փիրանյան/, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1905, N 113, 9 յունիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 15:

Պատմություն

Սալմաստ գավառի զանազան հնավայրերում պահպանված հնագիտական հուշարձանները փաստում են այս տարածաշրջանի բավականաչափ խիտ բնակեցված լինելը դեռևս բրոնզի և վաղ երկաթի դարաշրջաններում, ինչպես նաև նախաուրարտական ժամանակներում: Ուսումնասիրողներն այս գավառի սահմաններում են տեղորոշում տարածաշրջանի հնագույն և ամենամեծ քաղաքներից մեկը՝ Ուլխուն (Ուլհու - Ulhu)՝ կառուցված մ.թ.ա. 1200-800 թթ.:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 15:

Ինչ վերաբերում է Վանի թագավորության (ուրարտական) ժամանակաշրջանից ավանդված հուշարձաններին (բերդեր, ամրացված բնակավայրեր, ամբարտակներ, ջրանցքներ, դամբարաններ, պաշտամունքային կառույցների հետքեր և այլն), ապա դրանց մնացորդները գավառի տարածքում այնքան մեծաթիվ են, որ կարող են համեմատվել նույնիսկ միջնադարից ժառանգված հուշարձանների հետ: Չնայած այն հանգամանքին, որ Սալմաստում մինչև հիմա չի հայտնաբերվել սեպագիր և ոչ մի արձանագրություն (բացառություն է Նազարաբադ գյուղի մոտ գտնվող բերդի ոչնչացված սեպագրի մասին տեղացիների վկայությունը), այնուամենայնիվ, ակնհայտ է՝ գավառի ներկայիս տարածաշրջանը մ.թ.ա. Թ-Է դարերում թե՛ քաղաքական և թե՛ տնտեսական առումներով եղել է Վանի թագավորության կազմում որպես առավել կենսական նշանակություն ունեցող մարզերից մեկը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 15-16:

Վանի թագավորության անկումից հետո գավառը մաս է կազմում Երվանդունյաց, Արտաշեսյան և Արշակունյաց Հայաստանի: Վերջին հարստության ներկայացուցիչ Տրդատ Բ-ն (նույն ինքը՝ Խոսրով Մեծ՝ 217-252 թթ.) ստիպված է լինում ընդունել և վարել Հայաստանի նկատմամբ Պարսկաստանի ոտնձգությունների պատճառով ծագած պատերազմը, որը տևում է շուրջ 5 տարի (228-232 թթ.), ընդ որում, նույնիսկ սահմանամերձ գավառները պատերազմի պատճառելիք արհավիրքներից զերծ պահելու նպատակով Հայոց արքան անցնում է Հայաստանի սահմանը և Սասանյան հարստության հիմնադիր Արտաշիր Ա-ի (226-241 թթ.) դեմ մարտերը վարում Մարաստանի տարածքում:

Մեր հաղթանակները, հ. Ա, Երևան, 2008, էջ 218-222:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 16:

Հռոմեական կայսրության և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Մեծ Հայքի բաժանումից (387 թ.) և նույնիսկ Հայոց թագավորության անկումից (428 թ.) հետո էլ Արևելյան Հայաստանը փաստացի նվաճած Պարսկաստանի դեմ ծավալված ազատագրական պայքարի ընթացքում հայ նախարարների և աշխարհազորայինների միավորյալ ռազմական ուժերը երկրի ներքին գավառների անխուսափելի ավերումները կանխելու նպատակով ամեն կերպ փորձում էին հակառակորդին կանգնեցնել ու ճակատամարտել Հայաստանի սահմանների մոտ (օրինակ՝ Արտազ գավառում՝ Ավարայրի՝ 451 թ., Ակոռիի՝ 481 թ. և Ներսեհապատի՝ 482 թ. ճակատամարտերը): Սակայն Սալմաստը հարակից գավառներով արդեն անցել էր պարսից տիրապետության ներքո:
484 թ. Սալմաստին հյուսիսից հարևանակից Հեր գավառի Նվարսակ գյուղում կնքվում է հայ-պարսկական պայմանագիր, որով պարսից արքունիքը «...ճանաչում է Վահան Մամիկոնյանին որպես սպարապետ և մարզպան: Վահան Մամիկոնյանը դառնում է Արևելյան Հայաստանի, որպես Տանուտիրական իշխանության երկրի, կառավարողը»: Ինքնին հասկանալի է, որ Սալմաստի տարածաշրջանն էլ հարևան գավառների հետ մեկտեղ մաս էր կազմել ազատագրական պայքարի շնորհիվ ծնունդ առած և Վահան Մամիկոնյանի կողմից կառավարվող Արևելյան Հայաստանի հայոց իշխանապետության:
Շուրջ մեկ դար անց պարսից նվաճողների նոր ոտնձգությունների պատճառով ծագած ապստամբությունն ավարտվում է 572 թ. տեղի ունեցած Դվինի և Խաղամախիի փայլուն հաղթական ճակատամարտերով, որով փաստացի սկզբնավորվում է Արևելյան Հայաստանում (ներառյալ, անշուշտ, Սալմաստ և հարակից գավառները) պարսկական տիրապետության տապալման գործընթացը:

Մեր հաղթանակները, հ. Բ, Երևան, 2010, էջ 91:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 16:

Ը դարի սկզբից ողջ Հայաստանի հետ մեկտեղ Սալմաստ գավառը հայտնվում է Արաբական խալիֆայության գերիշխանության ներքո, բայց Ժ դարի սկզբին ազատագրվում և միացվում է Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորությանը: Վերջինիս անկումից (1021 թ.) հետո Հերում հաստատված օղուզ-թուրքմենական ցեղերը կարողանում են իրենց ենթարկել հայոց նախկին թագավորության որոշ գավառներ, այդ թվում՝ և Սալմաստը: Հերի նորաթուխ տերերը նույնիսկ ասպատակում են Վասպուրականի ներքին գավառներից Թոռնավանը, որտեղ 1042 թ. զոհվում է գավառի իշխան Խաչիկը կրտսեր որդու հետ, սակայն շատ չանցած՝ նրա մյուս որդիները՝ Հասանն ու Ճնճղուկը, հաղթական ճակատամարտում ջախջախում են օղուզ-թուրքմեններին և դուրս շպրտում Թոռնավանի սահմաններից45, սակայն Սալմաստը շարունակում է մնալ այդ ցեղերի տիրապետության ներքո (ի տարբերություն, օրինակ, Հերին հյուսիսից հարևանակից Արտազ գավառի, որտեղ Մակու կենտրոնով հայկական իշխանությունը գոյությունը պահպանում է մինչև 1426 թ.):

Մանրամասները տե՛ս Մեր հաղթանակները, հ. Գ, Երևան, 2011, էջ 13-20:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 16:

1179 թ. Սալմաստը հիշվում է Հռոմկլայում գումարված ժողովի առնչությամբ, որի մասնակիցների թվում էր «Սաղամաստայ եւ դրանն Պարսից» եպիսկոպոս Ստեփանոսը:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վիեննա, հ. Ա, կազմ.՝ Տաշեան Յ., Վիեննա, 1895, էջ 350:
Տե՛ս նաև Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Ա, Էջմիածին, 2001, էջ 1718:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 16:

1230-ական թթ. Պարսկաստանը (վերջինիս գրաված հայաստանյան գավառներով հանդերձ) նվաճում են թաթար-մոնղոլները:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 16:

Եկեղեցական ևս մեկ՝ 1316 թ. հուլիսի 18-ին (ըստ Մ. Օրմանյանի՝ 1317 թ. հուլիսի 10-ին) Ադանայում կայացած ժողովի մասնակիցների թվում հիշվում է Սալմաստի Հակոբ եպիսկոպոսը:
1387 թ. Հայաստանի հարավային գավառների վրա է արշավում Լենկ-Թեմուրը, սակայն պարտվում է թուրքմենական կարա-կոյունլու ցեղերից:

Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Էջմիածին, 2001, էջ 2124:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 16.

1390 թ. Բաղեշում նահատակվում է շատ տարիներ Սալմաստում բնակված ոմն Ավագը. «ՊԼԹ (1390). Սալմաստեցի Աւագ նահատակն կատարի ի Բաղէշ»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ժ, էջ 494 (Ղևոնդ Տոսպեցի. Ժամանակագրութիւն):
Նաև՝ «Այր մի քրիստոնեայ հաւատով, որոյ անունն էր Աւագ, արուեստիւ սառաճ եւ քսակակար լեալ երբեմն ի Սալամաստ քաղաք...: Եւ նա այնպէս բարի հաւատով կատարեցաւ ի Քս. սուրբն Աւագ, փետրվարի ԻԳ, յաւուր չորեքշաբաթի, յերկրորդում շաբաթու Քառասնորդացն Պահոցն: Այս եղեւ ԸՃ եւ ԼԹ (1390) թվականիս հայոց...» (Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. 9, կազմ.՝ Պողարեան Ն., Երուսաղէմ, 1979, էջ 416: Տե՛ս նաև Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վիեննա, հ. Ա, էջ 77):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 16:

1407 թ. Սալմաստի (թերևս նաև Հերի և մերձակա այլ գավառների) տիրակալն էր Էդգար շահը (խոսքը գուցե Լենկ-Թեմուրի զորապետներից մեկի մասին է):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 16, հիշատակությունը տե՛ս էջ 228:

1410 թ. Սալմաստը հարևան գավառների և երկրամասերի հետ անցնում է Լենկ-Թեմուրի հետնորդների և ակ-կոյունլուների դեմ տևական պայքարում հաղթանակած կարա-կոյունլուների առաջնորդ Կարա-Յուսուֆի (1388-1399, 1405-1420 թթ.) տիրապետության ներքո (մայրաքաղաքը` Թավրիզ), իսկ 1429 թ. հիշվում է բռնակալի ժառանգորդներից Շահռուխի արշավանքի առնչությամբ, որը «...կոտորեաց զթուրքն ի Սալամաստ...»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 472:
Նաև՝ «ՊՀԸ (1429) ...կոտորեաց զթուրքն ի Սալմաստ, եւ զԲուսայիդ ղան եդիր, եւ գնաց յաշխարհն իւր» (Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. 10, կազմ.՝ Պողարեան Ն., Երուսաղէմ, 1990, էջ 611):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 16-17:

1468 թ. կարա-կոյունլուներին հաղթելուց հետո նրանց լայնածավալ տիրույթներին տեր է դառնում ակ-կոյունլու Ուզուն Հասանը և հիմք դնում իր իշխանությանը (1468-1502 թթ.):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 17:

1501 թ. Իսմայիլ Ա-ի (1501-1524 թթ.) գլխավորությամբ Պարսկաստանում Սեֆյան հարստության հիմնումից հազիվ մեկ տարի անց վերացվում է ակ-կոյունլուների իշխանապետությունը, և Թավրիզը դառնում է Պարսկաստանի մայրաքաղաքը (մինչև 1555 թ., ապա Ղազվինը՝ մինչև 1598 թ. և Սպահանը):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 17:

Սեֆյան Պարսկաստանի պատմությունը նշանավորվել է Օսմանյան Թուրքիայի հետ պարբերաբար բռնկվող պատերազմներով (1514-1555, 1578-1590, 1603-1612, 1616-1618, 1623-1639, 1723-1726, 1730-1736, 1743-1746 թթ.), որի ընթացքում Սալմաստ գավառն ամենից հաճախ էր հայտնվում ծավալվող իրադարձությունների հենց կիզակետում:
Յուրաքանչյուր պատերազմի ավարտին կնքվող և վերստին խախտվող պայմանագրերով և դեպքերի զարգացման պատմական ընթացքով ի վերջո Արևելյան Հայաստանի բազմաթիվ գավառների հետ Սալմաստը բաժին է հասնում Պարսկաստանին:
Ուշագրավ է, որ նույնիսկ պատերազմների թատերաբեմ դարձած, քայքայված ու ավերված տնտեսությամբ Հայաստանում սեփական ազգին մխիթարելու, հուսադրելու և սատարելու փոխարեն դեռևս ինչ-որ եկամուտներ ստանալու նպատակով Սալմաստ գավառին տիրելու ճիգեր էին գործադրում Աղթամարի և Էջմիածնի կաթողիկոսությունները. «Աղթամարցիք կամենում էին Էջմիածնից յափշտակել Խոյն ու Սալմաստը, բայց Միքայէլ կաթողիկոսը «եհան զլաւ ռաղամ ի շահ Թահմազէն» և վերջ տուաւ Աղուանից և Աղթամարցիների ոտնձգութիւններին: Տարաբաղդաբար պարզ չէ, թէ այդ հրովարտակէ, ո՞ր թուին է հանուած, մենք կարծում ենք... 1557 թուից յետոյ եղած գործունէութեան առաջին կարևոր իրողութիւնն է ակնարկուած... Խոյի և Սալմաստի համար հրովարտակ հանել, երբ 1548 թ. սկսած պատերազմները Պարսից և Օսմանցւոց մէջ, վերջացան 1557 թուին»: Ի դեպ, պատահական չէ, որ հենց 1557 թ. տիրող կացությունը բնութագրվել է որպես դժնդակ. «...ի թագաւորութեան Կարմիր Գթակին, ի դառն և ի նեղ ժամանակիս, որ յամենայն տեղիս հալածէին զքրիստոնեայս. և յերկիրս Սալամաստ. և մեք աստ հանդիպեցաք ի գիւղաքաղաքս Փագաջուկ...»:

«Արարատ», 1919, Ա-ԺԲ, էջ 6:
Նաև՝ «...կրցաւ Աղուանից եւ Աղթամարի կաթողիկոսներուն յաւակնութիւնները զսպել, եւ նախապէս, կըսէ ճմլեաց զկզակս Աղուանից եւ Աղթամարու կաթողիկոսացն» (Օրմանեան Մ., նշվ. աշխ., հ. Բ, էջ 2623):
Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ, հ. Ա, Վենետիկ, 1914, էջ 529:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 17:

Հատկանշական է, որ դեռևս ԺԶ դարի վերջերին Սեֆյան տիրակալ Շահ Աբաս Ա-ն ինչպես Արևելյան Հայաստանի շատ գավառներում, այնպես էլ Սալմաստում սկսում է վավերացնել հայ իշխանական հին տներից սերող ներկայացուցիչների մելիքական իրավունքները և որպես սեփականություն՝ ճանաչում և հաստատում է նրանց պատկանող անշարժ կալվածքները: Սալմաստում այն ստանում են Հին Քաղաքի, Հաֆթվանի և Փայաջուկի գյուղատերերը. «...գրուած 1588 թուականին պարսկերէն լեզուով` Շահ Աբբաս Մեծի օրօք (1006 թ. հիջրի): Այդ իրաւաբանական ձեռագիրը վերաբերում է Սալմաստի հայ գիւղի կրօնական սեփականութեան: Նա հաստատում է հայ համայնքի անժխտելի իրաւունքը, վերաբերմամբ որոշ տարածութեան: Այն ժամանակւայ Ատրպատականի ընդհանուր նահանգապետ Զալիբէկի կարգադրութեամբ որոշւում են սահմաններ զանազան սեփականատէր անձանց կալւածների համար: Ամբողջ Ուրմիայի և Սալմաստի գիւղօրայքը ենթարկւում են սահմանաբաժանման»:

Ավագյանց Սեդր., Ատրպատականի հողային սիստեմը, «Զանգ», Թաւրիզ, 1919, N 37, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 17:

Սալմաստի, ինչպես և ողջ Արևելյան Հայաստանի համար սոսկալի հետևանքներ է ունենում հատկապես 1603 թ. բռնկված թուրք-պարսկական պատերազմը, քանի որ այս անգամ թուրքական բանակի առջևից նահանջող Շահ Աբասը վճռում է բռնագաղթի ենթարկել երկրի ողջ բնակչությանը՝ այդ կերպ իբրև թե խոչընդոտելով հարձակվող թուրքական բանակի առաջխաղացումը: Ի թիվս հայաստանյան տասնյակ գավառների հազարավոր բնակավայրերի հայ բնակչության՝ 1605 թ. բռնագաղթի են ենթարկվում և Պարսկաստանի խորքերը քշվում նաև «...զՍալամաստու...» հայերը:
Օսմանցիները Սալմաստը գրավում են 1617 թ. «Փիրպուտաղ խան առեցին աւսմանցին Սալայմաստ թվին ՌԿԶ (1617) է, տանուտէրն Խոյն էր»:
Մոտավորապես նույն թվականներին գավառը հիշվում է պարսիկների կողմն անցած քուրդ Ղազի խանին պատժելու նպատակով 20.000-անոց թուրքական զորքով Ալի փաշայի՝ Սալմաստ ժամանելու կապակցությամբ. «Եւ յորժամ շահն ել ի Սպահանայ գալ ի Թարվէզ... եւ փութագնաց եւ օդապարիկ երիվարօք ելեալ ի Սպահանայ վաղվաղակի ի սակաւ աւուրս հասանէ ի Թարվէզ։ Բնաւ ոչ գիտացեալ զօրացն Օսմանցւոց զգալն Պարսից, քանզի ոչ թէ ի բազում, այլ ի սակաւ աւուրս եհաս ի Թարվէզ։ Իսկ ի հասանել Շահաբասին ի Թարվէզ, աջողակ գտաւ գործն առաջի նորա, վասն զի տէրն Թարվիզու, որում անունն էր Ալի փաշայ, որ իշխան էր ամենայն զօրացն Օսմանցւոց, որք պահապան էին աշխարհին, փաշայն եւ զօրքն ամենայն ԻՌ ժողովեցան եւ ի միասին գնացին ի գաւառն Սալմաստայ ի վերայ նախկի յիշեցեալ քուրդ պարոնին՝ Ղազի խանին, վասն զի յայտնի եղեալ էր Օսմանցւոցն՝ որ Ղազի խանն բաժանեալ է ի միաբանութենէ Օսմանցւոց, եւ միաբանեալ է ընդ Պարսից, եւ զհաւատարիմն իւր զԽան-Աւդալն առաքեալ է առ շահն. վասն այսորիկ ժողովեցան զօրքն Օսմանցւոց եւ գնացին ի Սալմաստ ի վերայ Ղազի խանին»:

Առաքել Դաւրիժեցի,Գիրք պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 65, 86: Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Ա, Երևան, 1974, էջ 412: Նաև՝ «Ապա ըզՆախջըւան առեալ, և զՃուղայ աւերածեալ, ըզՍալմաստ նաեւ զԱղբակ, մինչեւ ի Վան ձերբակալեալ» (Բաբգէն աթոռակից կաթողիկոս, Ցուցակ ձեռագրաց Անկիւրիոյ Կարմիր վանուց եւ շրջակայից, Անթիլիաս-Լիբանան, 1957, էջ 261): Նաև (հատված՝ 1614 թ. Զաքարիա Վանեցու ստեղծած Ավետարանի հիշատակարանից)` «Ի թվականիս հայկազուն տաւմարիս ՌԾԳ (1604) ամին եւ փոքր թվականին Հռոմայեցւոց Մ եւ ՂԲ ամին, ի ժամանակիս, յորում շահ Ապաս արքայն Պարսից եկեալ պաշարեաց զԹաւրէզ եւ կոտորեաց զարս Տաճկաց, քանզի գնացեալ էին Ալի փաշէն եւ ամենայն զաւրս Տաճկացն ի Թաւրիզայ ի Նախչուանայ յԵրեւանայ ի վերայ Ղազի բէկին ի Սալմաստ եւ ի դառնալն նոցա զամենեսին սրայխոհ արարեալ զնոսա եւ բազումք ի քրիստոնէիցն անդ կոտորեցին... ի՛նչ եղեւ առ ազգս Հայոց, զի ել հրաման յարքայէն, զի երթիցեն եւ գերեսցեն զտունս Հայոց եւ գնացեալ գերեցուցին զԿարս եւ զՇիրակունիս, զԲասեն, զԿաղզուան, զԱղջայղալէն, զԱլաշկերտ, զԳաւգսու, զԽնուս, զՄալազկերտ, զՏիփլիս, զՏումանիս, զՉալդար, զԱրդայեան, զԿոլայ, զՇաքի, զՇրւան, զՇամախի, զԲանակ, զՓառկերտ, զՅուխտիք, զՄամրվան, զԹաւնիտուն, զՍեպեր, զԹէրջան, զԿամախ, զՎան, զԱրճէշ, զԱրծկէ, զԲերկրի, զՈստան, զԶարիշատ, զԵրեւան, զՆախչուան, զՋուղայ, զԱղբակ, զՍալամաստ, զԹաւրէզ, զԳանջայ մինչեւ ի Դամուխափու: Եւ այլ բազում գեաւղ եւ քաղաք, զոր ոչ կարեմք գրով արկանել, զի ի Դարէվրէժու եւ ի Թէոդորոյպաւլիս, որ Արզռում կոչին, անմարդայբնակ արարին եւ Երեւանաց մինչեւ ի Թարւէզ ԿՌ գերի արարին, թող զայլն եւ զոմանս սրոյ խախոհ արարին, զոմանց սովալլուկ, զոմանս գետայհեղձ եւ զոմանս բըքայհեղձ եղեն...» (Ցուցակ ձեռագրաց, որ ի Հանդէս ամսօրեայ, խմբ.՝ Ոսկեան Հ., Վիեննա, 1976, էջ 114: Հմմտ. էջ 130):
Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Ա, Երևան, 1974, էջ 611:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 17-18:

1656 թ. գավառը նշվել է Աշխարհացույցի հիշատակարանում. «Աղբակ և Սալմաստ..., ուր կա նշխարք Բարթուղիմէոսի ս. առաքելուն...»:
Երևում է, որ շահաբասյան «Մեծ գաղթ»-ից հետո տեղահանված հայերի մի մասը, այնուամենայնիվ, կարողացել է վերադառնալ և կրկին լծվել Հայրենիքի շենացման գործին: Դրան նպաստում է հատկապես Շահ Աբաս Ա-ի հաջորդների՝ հայերի նկատմամբ վարած ավելի մեղմ քաղաքականությունը: Համենայն դեպս, հակառակ ընդմիջումներով ընթացող թուրք-պարսկական պատերազմներին, արդեն 1672-1673 թթ. Սալմաստն ու հարևան գավառները վերստին այնքան հայահոծ էին, որ Ջուղայեցի Հակոբ կաթողիկոսը Գողթնի Սբ. Խաչ եկեղեցու նորոգության համար Խոյի և Սալմաստի շրջաններում հանգանականություն անցկացնելու նպատակով հանձնարարականներ է շնորհում Թովմաս Վանանդեցուն:

Թօփճեան Յ., Ցուցակ ձեռագրաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Ա, Վաղարշապատ, 1898, էջ 77:
Գրիգորեան Մ., Նոր նիւթեր եւ դիտողութիւններ հրատարակիչ Վանանդեցւոյ մասին, Վիեննա, 1969, էջ 135-136:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 18:

1718 թ. լեզգիները, ի թիվս բազմաթիվ գավառների, ասպատակում են նաև Սալմաստը:

Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, Էջմիածին, 2001, էջ 3260:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 18:

1723 թ. «...ելեալ օսմանլուն ի Ստանբօլայ Աւտուլայ փաշէն. եկաւ գնաց ի վերայ պարսից. առաւ զԽօյ, զԹասու, զԹաւրէզ մինչև ի Գիլան... այնչափ զօրացաւ օսմանլուն ի վերայ պարսից, որ հարիւր յիսուն հազար ցուրեր. հասաւ փաշի լաճ ի Բաղդատայ առաւ զՀամատան. տասնուհինգ տարի այսպէս եկաց: Ելեալ ի Պարսից շահ Թահմազ բազում զօրօք. թուին ՌՃՁԷ. 1738 էր. առաւ զիւր աշխարհն ամենայն...»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ժ, էջ 379:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 18:

1733 թ. Վանի Թամուր փաշան «...գնաց ի վերայ Սալմաստու և կողոպտեաց զնա. էառ զՉիչագ երեք չորս հազար մարդ սուր քաշեց, և դարձեալ եկաւ ի Վան...»:
Արտազի Սբ. Թադեոս առաքյալի վանքի վերաշինության ծրագիրն իրագործելու նպատակով Սիմեոն վարդապետը 1810 թ. օրհնության թղթով դիմում է նաև սալմաստահայությանը:
Ամբողջ 2,5 դար թուրք-պարսկական պատերազմներից տառապած, սակայն Հայրենիքին կառչած սալմաստահայությանը ԺԹ դարի սկզբներին վիճակված էր նոր և թերևս առավել դժնդակ փորձություն:
Իհարկե, 1804-1813 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի թատերաբեմում առավելապես Արաքսից հյուսիս գտնվող մարզերն էին, և այն ուղղակիորեն չէր ազդել Սալմաստի և հարակից գավառների հայության ճակատագրի վրա, սակայն երկու տերությունների միջև 1826-1828 թթ. երկրորդ պատերազմն արդեն սոսկալի հետևանքներ է ունենում:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Ժ, էջ 132:
Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 16:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 18:

Սալմաստի հայերի գաղթը դեպի ռուսանվաճ երկրամասեր. 1828 թ. փետրվարի 21-ին Թուրքմենչայի պայմանագրով ավարտված պատերազմից անմիջապես հետո քրիստոնյա տերության հովանու ներքո ավելի խաղաղ ու երջանիկ կյանք վայելելու միամիտ հույսերով դեպի ռուսանվաճ երկրամասեր (նախկին Երևանի և Նախիջևանի խանությունները) է ուղղվում Մակու, Խոյ, Սալմաստ և նույնիսկ Ուրմիա գավառների հայ (մասամբ նաև ասորի) բնակչության նշանակալի մասը: Գաղթն իրողություն է դառնում Ռուսական կայսրության քաղաքական շահերի իրականացմանը լծված հայ հոգևորականության ջանքերով, որոնք պարսկահայ գավառների բնիկ հայերին գաղթի դիմելու խրախույսներով, հորդորներով, չգաղթողներին նզովելով, ի վերջո կարողանում են ուղղորդել դեպի ռուսաց կայսրության սահմաններ:

Ահա թե ինչ էին գրում գաղթից 6 ամիս անց՝ 1828 թ. սեպտեմբերի 8-ին, Հին Նախիջևանի Ջահուկ գյուղում բնակություն հաստատած մահլամցիներն ու սավրացիները Եփրեմ կաթողիկոսին իրենց վիճակի մասին. «...ամենեքեանս ...թողայք զամենայն զկայսն մեր: Քանզի ժամանակ ամիսս 6 է և ոչ գտայք մխիթարութիւն ուստիէք պայց առաւել տառապեալ: ...հիւանդացեալ ոչ մի դիմաց չըստացանք մխիթարութիւն, բայց ի ձէն խնդրեմք ճար և այցելութիւն: Զի ցանք ցանեցանք՝ չորացուցին: Եկայք կուռն տուն չի տվեցին: Վար արարինք ձեռներացս առեցին հրամանաւ Յասան խանին: Եւ մեր պակասութիւնն կապըտանի յայտնի արեցինք՝ խնամածու կապիտանըն մէկ մարդ ծեծել տվեց և իւրեան հակառակութեան: Վասն այն պատջառէն մեր կողի բնակեալ և քանի մարդկանց ծեծեցին և այրունաթաթախ արարին, միայն ապաւինեմք ի քոյ խնամեալ հարկութեանդ...: Որ և գրեալ ունին վկայութիւն ամենայն եղեալ Նախիչևանու բնակեալ թարվիժեցու, սալմասցու, խօյեցու վկայութեամբ, որ ականջալուր և ականատես կան...»:

Հայտնի է, որ բազմաթիվ ընտանիքներ, ովքեր խոհեմաբար տունն ու կալվածքները դեռևս չէին վաճառել, պատեհ առիթով վերադառնում են, բայց գաղթողների մեծ մասը չնչին գներով արդեն զրկվել էր անշարժ ունեցվածքից, որով և այրել էր վերադարձի կամուրջները: Ահա այս հոծ զանգվածները ստիպված էին ծայրահեղ զրկանքների միջով անցնել և ամեն ինչ սկսել զրոյից:

Սալմաստ և Խոյ գավառների հայ գաղթականները հաստատվում են Երևանի և Նախիջևանի ռուսանվաճ խանությունների տարածքում, այդ թվում՝ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության Արարատի, Կոտայքի, Վայոց ձորի, Սյունիքի մարզերում և Նախիջևանի ԻՀ տարածքում: Մի հաղորդման համաձայն՝ Վայք գաղթածների թվում հիշվում են Սարամերիկ (Սարամերկ), Շորիկ, Օրբան, Սուլավ, Եզդքյան, Ղարաթափա, Շաքեարյազի, Մալլաջնուտ, Կանիգայնի, Կավա, Շիդան, Ենգիջա, Ռաշգիրան, Սավրի, Ղալավերան, Ճուկելան, Գոլադամ, Սոմայի, Ասլանիկ, Հմբանավա, Մահլազան գյուղերի բնակիչները:

Գաղթի հետևանքով հարյուրավոր բնակավայրեր իսպառ հայաթափ են լինում և գրեթե անմիջապես զբաղեցվում քրդերով (լեռնային գյուղերը) և իրանցի թուրքերով (դաշտային գյուղերը):

Հայրենիքը չլքած սալմաստցիները, օգտվելով պարսից պետության անուրանալի բարյացակամ վերաբերմունքից, շարունակում են ապրել խաղաղ և ստեղծագործ կյանքով: Շուրջ 6 տասնամյակ (մինչև 1890-ական թթ.) նրանք կարողանում են կարգի բերել և զարգացնել գյուղատնտեսությունը, հիմնում են մի շարք դպրոցներ՝ բարեփոխելով կրթական գործը (բացառությամբ, իհարկե, 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի պատճառով Սալմաստ թափանցած փախստական հայերին սատարելու միջոցներ գտնելու մտահոգությունից առաջացած լարվածությանը):

Присоединение Восточной Армении к России, Сборник документов, т. II (1814-1830), Ереван, 1978, с. 541.
Քաջբերունի, Ճանապարհորդական նկատողութիւնք, «Արարատ», 1892, Գ, էջ 202, 216-217:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 18:

Քաղաքական կացության սրացումը 1890-ական թթ. կեսերին. որպես օսմանյան տերությանը հարևանակից գավառ՝ Սալմաստը մշտապես ենթակա էր սահմանի թուրքական կողմում տեղի ունեցող դեպքերի անմիջական ազդեցությանը: Ընդ որում, ոչ միայն հայերի նկատմամբ սաստկացող հալածանքների, այլև պարսկական իշխանությունների թուլացման պարագայում անմիջապես հետևում էին թուրքական կողմից փախստականների ներհոսքը դեպի Սալմաստ և թալանի նպատակով պարսից սահմաններ թափանցող քուրդ հրոսակների աշխուժացումը:

Այսպես, 1892 թ. հուլիսի 12-ի թղթակցությունը պարզում է, որ Աղբակից «...օսմանեան քրդերն են գալիս և Սալմաստի հայ լեռնաբնակ գիւղերն են կողոպտում: Սալմաստի սահմանագլխում հայաբնակ մի քանի գիւղերը չկողոպտուելու համար ստիպւած են միշտ ամեն օր Շիքակ քրդերին պարգևներ տալ»:

1893 թ. հոկտեմբերից սկսած՝ մեկ տարվա ընթացքում հարստահարությունների պատճառով Աղբակից 172 տուն՝ շուրջ 860 անձ, գաղթում է Սալմաստ:

Նույն թվականի նոյեմբերի 15 թվակիր նամակը հայտնում է. «Սալմաստը... յիշեցնում է 79 թուականը: Անթիւ գաղթականներ Թիւրքիայից լցված են Սալմաստի գիւղերը, սոված, տկլոր, ոտաբոբիկ, դռնէ դուռ ընկած, մի կտոր հաց և ապաստարան են խնդրում...: Սալմաստը ոչինչ չէ խնայում իր թշուառ եղբայրներին օգնելու, բայց, տարաբախդաբար, այս տարի, ինքը, Սալմաստը, շատ էլ ապահով դրութեան մէջ չէ - հացի կողմից»:

Ըստ 1894 թ. ապրիլի 27-ի թղթակցության՝ Աղբակ գավառից 130 տուն հայ «...գաղթելով եկել լեցուել են Սալմաստ...: Նորեկ գաղթականների կողմէն երկու պատգամաւորներ եկել են Դաւրէժ՝ գեր. Սուքիաս սրբազանէն խնդրելու, որ նա միջնորդէ Պարսից տէրութեան և բնակութիւն խնդրէ իրենց համար Սալմաստում»:

Նույն թվականին տնտեսական ծանր պայմանների պատճառով Աղբակից Սալմաստ է գաղթում ևս 120 տուն հայ. «Կառավարութիւնը տեսնելով գաղթականների անտանելի վիճակը, ցոյց տուեց իր ողորմածութիւնը՝ բնակեցնելով նրանց Սալմաստի զանազան հայաբնակ գիւղերում»:

Արևմտյան Հայաստանում մոլեգնող Համիդյան ջարդերի հետևանքով հատկապես հարևան Աղբակից Սալմաստ թափանցող փախստական հայ զանգվածների ներհոսքը շարունակվում է նաև հաջորդ տարիներին: Մասնավորապես 1896 թ. «Ամբողջ գիւղերը` մօտաւորապէս 23, մոխրակոյտեր են շինել. բնակիչներից նրանք, որոնք կարողացել են ազատւել, լցւել են Աղբակի գաւառական քաղաքը` Բաշկալէ, մի մասը անցնում է սահմանը և թափւում սահմանակից Սալմաստի և Ուրմեայի գիւղերը...»:

1896 թ. նշվել է. «...բոլոր գիւղերում Աղբակից եկած խեղճ, աղքատ գաղթականներ, որոնք կարոտ են օրվայ հացին: Հէնց այդ գաղթականներին օգնելու համար ինքն Ամինը Դովլան ուղարկել է Թաւրիզից հարիւր թուման, բարի պարսիկի օրինակին հետևել է և Թաւրիզի «Հայուհեաց ընկերութիւնը», ուղարկելով Սալմաստ տ. տ. Ամատունուն և Մասումեանին, գաղթականներին ցորեն և շորեր բաժանելու համար: Սալմաստեցի հայերն էլ չեն զլանում իրանց հայրենակիցներին օգնութիւն հասցնել»:

Հիշվում է նաև. «Այժմ այդ գաղթականներից Սալմաստում գտնվում են մօտաւորապէս 1.500 հոգի, որոնք թափառական կեանք են վարում, մերկ են և օրվայ հացի կարօտ: Նրանք օգնութիւն են խնդրում Ատրպատականի հայերից: Ներկայ կարևոր դէպքում, իբրև փրկարար հրեշտակ, օգնութեան ձեռք կարկառեց «Թաւրիզի Հայուհեաց Բարեգործական ընկերութեան» վարչութիւնը: Հանգանակելով մօտաւորապէս 300 թուման և տնէ տուն շրջելով` ընկերութիւնը հաւաքեց հին հագուստներ, գլխարկներ, կոշիկներ և նոր կտորներ, որոնցից 80 ձեռք կանացի հագուստներ կարել տուեց իր արհեստանոցի աշակերտուհիներին: Այդ ամենը յանձնեց վարչութեան երկու անդամուհիներին` տ. տ. Սրբուհի Ամատունուն և Մարիամ Մասումեանցին, որոնք հոկտեմբերի 26-ին ճանապարհ ընկան դէպի Սալմաստ, ուր հանգանակած դրամով ցորեն պիտի գնեն և բաժանեն կարոտեալներին: Շնորհակալութեան արժանի է տ. Ամատունին, որը յանձն առաւ ապրանքի տեղափոխութեան ծախքը ինքը հոգալ: Ուրախալի է և այն, որ բողոքական ամերիկուհի տ. Վիլսոնն էլ իր շրջանի մէջ հաւաքել է 100 կտոր հագուստ և ուղարկել նոյն գաղթականներին»:

Հետաքրքրական է, որ երբ Արևմտյան Հայաստանում արդեն մարել էր Համիդյան ջարդերի ալիքը, նույնը նաև Սալմաստ գավառում իրագործելու խրախույսներ էր կարդում տեղի թուրք հյուպատոսը: Այս մասին է տեղեկացնում 1897 թ. սեպտեմբերի 7-ի թղթակցություններից մեկը. «Սալմաստի թուրքաց հիւպատոսն (շահբանդար) Րիզա բէյ, բաւական չհամարելով կառավարութեան պաշտօնեաների կողմից Սալմաստի հայերի վրայ ի գործ դնել տուած ճնշումները, սահմանագլուխների վրայ գտնուած քրդերին էլ հրահանգներ է ուղարկել, որ երբ կառավարութիւնը դադարեցնէ իւր հարստահարութիւններ և ճնշումներ, իրենք վերսկսին իրենց արշաւանքներ, կողոպուտներ և սպանութիւններ: Բացի լեռների լանջերում գտնուած հայ գիւղերից, թալանուեցան նաև Սալմաստի դաշտային գիւղերից Սառնա, Հմպանաւա, Խոսրովա, Խանակեան և այլն»:

Անշուշտ, իրենց ապրուստը թալանով հոգացող քրդական ցեղերն արդեն իսկ պարբերաբար հարձակվում էին հայաբնակ գյուղերի վրա, բայց ընդհանրապես նրանք ամեն անգամ բավարարվում էին թալանով և հեռանում (խնայում էին իրենց «կթու կովերին» հաջորդիվ թալանելու համար), մինչդեռ Խոյի թուրք հյուպատոսի հրավեր-խրախույսների հետևանքով 1896-1897 թթ. անխտիր իսպառ հայաթափ են լինում Սալմաստի լեռնակողմյան դեռևս հայ բնակչություն ունեցող բոլոր գյուղերը. «Սալմաստն էլ երկիւղի տագնապին մէջ է: Մինչեւ այսօր լաւ թէ վատ պահպանուել է. միայն լեռնային գիւղերի հայերը չկարողանալով քիւրտերի հարստահարութիւններին դիմանալ, դաշտային գիւղերն են գաղթել, ամեն բան թողնելով քիւրտերին»:

Խոյում նստող թուրք հյուպատոսը, շարունակական ստահոդ զեկույցներով և հեռագրերով ի վերջո ոչ միայն վնասում է Սալմաստի գյուղերում ապաստանած վասպուրականցի հայ փախստականներին, այլև նույնիսկ լարվածություն է առաջացնում թուրք-պարսկական միջպետական հարաբերություններում. «Այս տարվայ յուլիսեան անցքերից յետոյ, երբ պարսկա-թիւրքական սահմանագլխի վրա ընդհարումներ տեղի ունեցան հայերի և քիւրդերի մէջ, Ատրպատականի Խոյ և Սալմաստ գաւառներում ապաստանած թիւրքահայ գաղթականների վիճակը բաւական վատացաւ: Թիւրքաց կառավարութեան ստիպմամբ պարսից կառավարութիւնը խիստ միջոցներ ձեռք առաւ գաղթականների դէմ և սկսեց հալածել և թոյլ չը տալ, որ նրանք մի տեղ կենտրօնանան և համախմբվեն մեծ քանակութեամբ: Խոյի և Սալմաստի պարսից կառավարիչ Զաֆար Դօվլէ Շահզադէն, օգուտ քաղելով առիթից, սկսեց հարստահարել թէ գաղթականներին և թէ տեղացիներին և գործիք դառնալ Խոյի թիւրքաց փոխ-հիւպատոսի ձեռքում, որը իր խարդախ, ստայօդ զեկուցումներով վերջերս մեծ խռովութիւն և իրարանցում առաջ բերեց կառավարչական շրջաններում: Այդ պարոնը վերջերս սկսեց Կ. Պօլիս և Թէհրան հեռագիրներ թափել, թէ Արարատեան դաշտի վրա, Մաքուի խանութեան սահմաններում 4,000 հայ ձիաւոր– ղաչաղներ կամ ֆեդայիներ են համախմբվել, Թիւրքիայի վրա յարձակում գործելու համար, և նրանց հետ բանակցութեան մէջ են Սալմաստի հայ գաղթականները: Թիւրքաց կառավարութիւնը պատրուակ բռնելով այդ, 12,000 զօրք և 20 թնդանօթ ուղարկեց սահմանագլուխը: Պարսից կառավարութիւնը, շփոթվելով ոտ ու ձեռ ընկաւ. իսկոյն քննիչներ ուղարկվեցին Մաքու, որոնք, իհարկէ, յայտարարեցին, թէ 4000 հայ ձիաւոր – ղաչաղների գոյութիւնը լոկ թիւրքաց հիւպատոսի խանգարված և հիւանդ ուղեղի ծնունդ է: Բայց թիւրքաց զօրքը շարունակում է մնալ սահմանագլխի վրա, որով մեծ մտատանջութիւն է պատճառում պարսից կառավարութեան: Թէհրանից ուղարկված քննիչները, ինչպէս և հիւպատոսական քննութիւնները ապացուցեցին, որ սահմանագլխի վրա կատարված խռովութիւնների սկզբնապատճառը եղել են թիւրքահպատակ քիւրդերը, որոնք նախայարձակ են եղել: Այդ պատճառով, պարսից կառավարութիւնը սկսել է պահանջել օսմանեան կառավարութիւնից իր հպատակների կրած բոլոր վնասները և քիւրդերի սաստումը, բայց Բ. Դուռը շարունակ իր երգն է երգում պնդելով, թէ բոլոր չարիքի պատճառը հայ յեղափոխականներն են: Պարսից կառավարութիւնը միևնոյն ժամանակ խիստ և անաչառ քննութեան ենթարկեց Ատրպատականի հայոց առաջնորդական տեղապահ Յովսէփ վարդապետ Սարաջեանի մեղադրական բողոքագիրը, Խոյի և Սալմաստի նահանգապետ Շահզադէ Զաֆէր-Սալթանէի դէմ. այս պաշտօնեան, ինչպէս ասացի, թիւրքաց հիւպատոսի դրդմամբ, սկսել էր կալանաւորել ամեն մի հայի, որին, իբրև յեղափոխական, մատնացոյց էր անում թիւրքաց հիւպատոսը...: Սարաջեան վարդապետի մեղադրանքները ճշդվելով, Ամիր-Նիզամը պաշտօնանկ արեց Զաֆար-Սալթանէին, իսկ այս օրերս Թէհրանից հրաման եկաւ շահից, որ նրանից պահանջեն, իբրև տուգանք, բոլոր ծախսերը, որ պարսից կառավարութիւնը ստիպվեց անել` զօրք փոխադրելով Սալմաստ և Խոյ, Զաֆար-Սալթանէի կեղծ զեկուցումների հիման վրա:

Սակայն, թիւրքական ինտրիգները այն արդիւնքն ունեցան, որ Սալմաստի գաւառի հայ գիւղերում ապաստանած բազմաթիւ հայ գաղթականները ցիր ու ցան եղան: Պէտք է ասել, որ թիւրքաց գազանութիւններից փախած մօտ 2500 հայ գաղթականներ էին պատսպարել իրանց մէջ Սալմաստի հայ գիւղերը: Ականատեսները պատմում են, որ Սալմաստի հայ գիւղացիները ամբողջ տարին ջերմ եղբայրական սիրով պահում էին իրանց թշուառ եղբայրներին, հոգալով նրանց բոլոր պէտքերը, առանց դրսից ամենափոքր օգնութիւն ընդունելու: Տարաբախտաբար, գաղթականները նոյն եղբայրական ջերմ կարեկցութիւնը և նոյն օգնութիւնը չէին կարող գտնել ուրիշ տեղերում, օրինակ Ղարադաղում, Թաւրիզում, գլխաւորապէս այն պատճառով, որ այդտեղի ժողովուրդը իր չքաւորութեան պատճառով անկարող է օգնել նրանց: Այդ է պատճառը, որ գաղթականներից շատերը, որոնք ստիպվեցան հեռանալ Սալմաստից, այժմ մտածում են վերադառնալ հայրենիք` Թիւրքաց Հայաստան, թէև այնտեղից ստացվող լուրերը չափազանց յուսահատական են»:

Անշուշտ, 1894-1896 թթ. Արևմտյան Հայաստանում մոլեգնող հայերի զանգվածային ջարդերն իրենց ահասարսուռ արձագանքներով տակնուվրա էին անում ողջ հայության սրտերը, և տառապյալ ազգակիցներին թուրքական գազանությունների ճիրաններից ազատելու և վրեժի՝ իրար միախառնված զգացումների թելադրմամբ հայ երիտասարդության շրջանում ձևավորվում էին Հայրենիքի ազատագրման գաղափարին զինվորագրվող կամավորական խմբեր: Նրանք Հայաստանի թուրքապատկան հատվածն անցնելու համար փորձում էին հատել ոչ միայն ռուս-թուրքական (այստեղ ռուս սահմանապահների հետ ընդհարումներն անպակաս էին), այլև պարսկա-թուրքական սահմանը: Վերջինիս պարագայում Սալմաստ գավառը դիտարկվում էր որպես ամենից հարմար ելակետը. «Սալմաստը գտնւելով հայկական երկու հատւածների միջև, հայ յեղափոխական շարժումների ընթացքին դառնում է Ռուսահայաստանն և Տաճկահայաստանն իրար միացնող մի իրական կամուրջ»:

Խոյի թուրք դեսպանը հենց այս՝ ժամանակ առ ժամանակ կազմակերպվող և դեպի թուրքական լծի տակ հեծող Արևմտյան Հայաստան թափանցող կամավորական փոքրիկ խմբերի առաջն էր ուզում առնել, որ հարյուրապատիկ չափազանցելով՝ անվերջ հեռագրում էր պարսկական իշխանություններին և նաև օտար երկրների դիվանագետներին. «97 օգոս. 5 - Սալըզպրին Պարսկաստանի Անգլ. դեր. հիւպատոսին կը հեռագրէ Սալմաստի հայ հեղափոխականներուն Վանի վրայ յարձակելու մտադրութիւնը, և կը հրամայէ ստիպել պարսիկ կառավարութիւնը, որ թող չտայ հայ յեղափոխականներուն սահմանագլուխը անցնիլ»:

«Արմէնիա», 1892, N 2, 24 օգոստոսի, էջ 3:
«Արմէնիա», 1894, N 32, 17 նոյեմբերի, էջ 2:
***, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1893, N 15, 2 դեկտեմբերի, էջ 4:
«Արմէնիա», 1894, N 70, 26 մայիսի, էջ 4:
«Մշակ», 1894, N 89, 6 օգոստոսի, էջ 4:
«Դրօշակ», 1896, N 9, մարտ, էջ 67:
Մխ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1896, N 138, 26 նոյեմբերի, էջ 3:
Միրզա, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1896, N 139, 28 նոյեմբերի, էջ 4:
Մի թղթակից, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1897, N 11, 9 հոկտեմբերի, էջ 2:
*, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1896, N 84, 27 մայիսի, էջ 2:
Առաքելեանց Հ., Շվեդական ծրագիրը (Նամակ Պարսկաստանից), «Մշակ», 1897, N 135, 18 նոյեմբերի, էջ 1: Նաև՝ «Մի քանի օր է, որ սահմանագլխի շիկակ կոչւած քրդերը խառնակութիւններ են անում Խոյ և Սալմաստ գաւառներում. մօտ 8-10 պարսիկ սպանւած է: Մի հաւանական լուր է պտտում, թէ տաճիկ կառավարութիւնից դրդւած անում են» («Դրօշակ», 1897, N 10, 24 յուլիսի, էջ 81): Նաև՝ «Սալմաստը քիւրդերու կողմէն ոչ մի հալածանք չը կրեց: Պատմւած խստութիւնները կառավարութեան կողմէն չէր, այլ մասնաւոր պաշտօնեաներու, ինչպէս այնտեղի գաւառապետը, որ բաւական կաշառք էր կերած: Ատրպատականի ընդհանուր նահանգապետը Թաւրիզ բերել տւաւ զինքը և կաշառք առած դրամները խլելով անկէ, Սալմաստի հայերուն ետ տւաւ, ու դեռ խիստ պատժի ալ ենթարկեց» («Դրօշակ», 1897, N 16, 25 դեկտեմբերի, էջ 137): Հիշատակվում է շահի հեռագիրն Ատրպատականի նահանգապետին՝ ի նպաստ հայերի պաշտպանության («Դրօշակ», նույն տեղում):
Ա. Ա., Արծիւների մօտ (Քառասուն և երկու տարի առաջ), «Ալիք», 1951, N 196, 3 սեպտեմբերի, էջ 3: Նշվել է նաև, որ Սալմաստ գավառը «...իր ուրույն և կարևոր տեղն ունի տաճկահայ ազատագրական շարժման պատմութեան մէջ: Այդ ժամանակներում յեղափոխական գործունէութեան եռուզեռ կար Սալմաստում.– Արմենականների կայանն էր Հաֆթւանը, հնչակեաններինը՝ Փայաջուկը, իսկ դաշնակցականներինը՝ Ղալասարը» (Հ. Պանիրեանի յուշերից, «Ալիք», 1947, դ 242, 30 հոկտեմբերի, էջ 4: Նաև՝ Սալմաստի «Երիտասարդութիւնն անդամակցելով Հ.Յ.Դաշնակցութեան, լծւել էր հայ ազատագրութեան սրբազան պայքարին և հետևելով Րաֆֆիի Մինարէթի հերոսներին, մի իրական կամուրջ էին կազմում հայ ազգի երեք հատւածների համար, ի խնդիր մեծ երազի իրականացման» (Ա. Ա., նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1951, N 197, 4 սեպտեմբերի, էջ 2):
«Դրօշակ», 1898, N 4, 30 ապրիլի, էջ 38:
Սամվել Կարապետյան**, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 19-20:

Ներհայկական կուսակցական խժդժությունների բացասական հետևանքները. հայրենասեր հայ երիտասարդները, տրոհված միմյանց հանդեպ հաճախ մերժողաբար տրամադրված (մինչև իսկ ատելության աստիճան) կուսակցությունների մեջ, մեծ մասամբ գործում էին անկազմակերպ և միևնույն նպատակներն ու երազանքներն ունենալով հանդերձ՝ չնչին պատճառներով ընդվզում էին միմյանց դեմ (անհուն կսկիծով այսօր իսկ կարող եք գավառի գրեթե բոլոր գյուղերի գերեզմանոցներում տեսնել կուսակցական նեղմտությունից բխող փոխադարձ անհանդուրժողականության հողի վրա մեկը մյուսին սպանած բազմաթիվ երիտասարդների տապանաքարերը: Նրանց կյանքը մարել է բնավ ոչ այն թշնամու գնդակից, որի դեմ կռվելու նպատակով զենք էին վերցրել):

Ներհայկական կուսակցական նման խժդժությունները փորձանք էին ոչ միայն հենց իրենց՝ կուսակցական երիտասարդների, այլև գավառի աշխատավոր բնակչության համար, որոնք ամեն անգամ մի որևէ սպանության պատճառով տուգանվում էին պետության կողմից: Ծայրահեղ անմիտ այդ քայլերից, իհարկե, օգտվում էին Խոյի թուրք հյուպատոսն ու տեղական իշխանությունների որոշ ներկայացուցիչներ. «Խոյի և Սալմաստի Օսմ. հիւպատոս Րիզա բէկի պահանջմամբ Սալմաստի հայաբնակ գիւղերը ենթարկուեցին աննկարագրելի խուզարկութիւնների և տուգանքների, նոյն իսկ սպանութիւնների, որոնց պատճառով Սալմաստի բարեկեցիկ հայ համայնքը տնտեսական կատարեալ քայքայման մատնուելով սկսեց գաղթականութեան դիմել: Հրճւում էր Կարմիր Գազանի ներկայացուցիչը, տեսնելով իւր սարքած խաղերի յաջող ընթացքը, սակայն իւր նպատակին վերջնականապէս հասնելու համար նրան մնում էր դեռ ամենագլխաւորը, այն է, հեռացնել Սալմաստի հայ ազգաբնակութիւնը Սալմաստից, բայց այդ նրան չը յաջողեցաւ, չը նայած որ Րիզա բէկը շատ աշխատեց դատաւոր Շահզադէի միջոցով համոզել պարսիկ կառավարութեանը` գաղթեցնել Սալմաստի հայերին և բնակեցնել Ղարադաղում...»:

Mars, Պարսկաթրքական սահմանագլուխ, «Հնչակ», 1901, N 4, 30 մայիսի, էջ 28:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 20-21:

Տեղական իշխանությունների ձեռնարկած քայլերը գավառը հայ հեղափոխականներից մաքրելու ուղղությամբ. համանման գործողությունները շարունակվում են նաև 1898 թ. «Պատճառաբանելով Խոյից Սալմաստ գնացող Ալէքսանի մօտ բռնված կեղծ նամակները... Սալմաստը ենթարկվեց խուզարկութիւնների: Թավրիզի նահանգապետ Ամիր-Նիզամը, հաւատալով Խոյի և Սալմաստի սոված և կաշառված սարփարաստների տուած սուտ ու զրպարտիչ տեղեկութիւններին, խիստ հրամաններ էր տուել խուզարկութիւններ կատարել՝ զէնք, թնդանօթ և հրոսակախմբեր գտնելու: Տուն չը մնաց, որ չը խուզարկվէր... տուգանք, կողոպտել, յափշտակել և թակել անողորմաբար, չափից անց են կացել: Սալմաստի տանջված հայ հասարակութիւնը թափվեց Սալմաստի հեռագրատունը և մի ազդու բողոք ուղղեց Ամիր-Նիզամին...: Սալմաստցի հայերի ուղարկած յուսահատական հեռագիրը՝ կրքոտ, բայց զգոն ծերունու վրա խղճահարող տպաւորութիւն թողեց և անմիջական հրամաններ տրվեցին Սալմաստ, որ մեղմացնեն խուզարկութիւնները ու լաւ վարվեն հայերի հետ: Արդէն թագաժառանգը և Ամիր-Նիզամը կարգադրել էին, առանձին քննիչներ ուղարկել գործերի ստուգութեան համար: Այլ պաշտօնական անձինքների հետ գլխաւոր քննիչ ուղարկվեց թագաժառանգի մօտ պաշտօնեաներից Ֆաթիհ Սուլթան, որի բարեխիղճ մի անձն լինելը վկայում են»: Այնուհետև՝ «...Սալմաստ մնացած գաղթական հայերից 80-90 հոգի, ծեծելով և չարչարելով, Րիզա-բէկը քշեց դէպի Խոյ, երևի տուգանքներ առնելու, բազմաչարչար թշուառների մերկութիւնը ծածկող ցնցոտիները գջլելու...: Սալմաստի և Խոյի տիրոջ, պարսից պետութեան այդ մասում փառաւոր դքսութիւն հիմնող սուլթանի ագէնտի իդէալները ծանօթ են աշխարհին, բայց Շահի կառավարութեան պաշտօնեաների անտարբերութիւնն անհասկանալի է: Սալմաստից ողբաձայն հեռագիրներ հասան Ամիր-Նիզամին և առաջնորդարանին, Խոյ տարված գաղթականների կանայքն ու երեխաները Սալմաստի հեռագրատունը թափվեցան... մի դարման խնդրելու իրանց դառն վիճակի համար: Սալմաստի ռուսաց ագէնտը նոյն բովանդակութեամբ տեղեկութիւններ հասցրեց հիւպատոս Պետրովին: Առաջնորդը վաղուց կորցրած իր նշանակութիւնն ու հեղինակութիւնը, ոչինչ չէր կարող անել: Ռուսաց հիւպատոսի կողմից ստացված հեռագիրներն ու նամակները Թաջիրբաշի Սարգիս Յոնանեանց ներկայացրեց Ամիր-Նիզամին և խնդրեց չարագործների պատիժը և առնված անիրաւ տուգանքների վերադարձնելը: Ինչպէս ասում են, Ամիր-Նիզամը ձևացել է կատարված դէպքերին անգիտակ, և զարմանք է յայտնել, որ իր պաշտօնեաների ձեռքով տեղի է ունենում հայերի վերաբերմամբ անարդար վարմունք: Ամիր-Նիզամը խոստացել է կարգը վերականգնել և հայերի դրութիւնն ապահովել: 10 թիւրքահպատակ գաղթականներից երկուսը յանձնվեցին Թաւրիզի թիւրքաց հիւպատոսի փոխանորդին, և 8 հոգին դեռ բանտումն են: Թղթերի քննութիւնները և առանձին հարցաքննութիւնները չը վերջացան: Ամիր-Նիզամը յոյս է տուել, որ` բացի մէկից, միւսները մի քանի օրից կազատվեն»:

1898 թ. գարնան սկզբին թուրք կառավարության դրդմամբ Սալմաստում պարսիկ պաշտոնյաները շարունակում էին ճնշումները հայերի նկատմամբ:

Միևնույն ժամանակ պարսից Մոզաֆֆար Էդ-Դին շահն (1896-1907) Ատրպատականի նահանգապետ Ամիր Նիզամին մի գրություն է ուղարկում՝ մասնավորապես անդրադառնալով սալմաստահայության ծանր վիճակին. «Լսելով Սալմաստի իմ հայ հպատակների կրած նեղութիւններն ու տանջանքնեը, ցաւ զգացի. այդ կեղեքիչ պաշտօնեաները անմիջապէս հեռացրէք Սալմաստից և բոլոր վնասները ետ ստանալով ժողովրդին դարձրէք. կատարեալ ապահովութիւն և հանգիստ տալով մի՛ թողուք, որ հայեր գաղթականութեան դիմեն...»:

Հայտնի չէ, թե տեղական իշխանավորները որքանով էին հավատարիմ կատարում շահի կողմից տրված հանձնարարականները, բայց որ հայերը և մանավանդ Սալմաստ գավառը որպես փրկության ափ համարած վասպուրականցի գաղթականները սովամահության էին հասել, փաստում են ժամանակի թղթակցությունները. «Սալմաստում ապրող աղբակցի հայ գաղթականները, որ տիրող սովի պատճառով այսօր քաղցածութիւնից մեռնելու վտանգի մէջ են, անգլիական հիւպատոսի ներկայութեամբ քաջալերված, խումբ-խումբ դիմեցին Ղալասար, իրանց վիճակին մի ճար ու դարման խնդրելու: Դժբախդաբար, պ. հիւպատոսն արդէն մեկնել էր, ուստի խեղճերը չը կարողացան նրան յայտնել իրանց սոսկալի վիճակը: Սակայն մի քանի զգայուն անձինք նկատելով այդ թշուառների ահռելի դրութիւնը, ձեռնարկեցին կազմելու նրանց մանրամասն վիճակագրութիւնը և վերահաս լինելով, որ 1,300-ի չափ մարդ, կին և երեխաներ 12 հայաբնակ գիւղերում բոլորովին օրվայ հացի կարօտ են, որոշեցին... մի յանձնաժողով կազմել նրանց օգնելու և դիմեցին Ատրպատականի թեմակալ առաջնորդ Այվատեան սրբազանին` հրահանգ և օգնութիւն խնդրելու առաջիկայ ձմրան միջոցին` հայրենիքի այդ տարաբախտ զաւակներին հաց ու հագուստ մատակարելու: Այդ կամաւոր յանձնաժողովի անդամներ են` պ.պ. Կարապետ Ս. Արզումանեան, Սահակ Շահգալդեանց, Սմբատ Բուդաղեան, Վահան Նազարեան, Միհրան Պաղդասարեան, Գրիգոր Հասրաթեան:

Յուսալի է, որ թեմակալ առաջնորդը, ըմբռնելով գաղթականների ողբալի դրութեան ներշնչած վտանգները, կը փութայ իսկոյն ևեթ վաւերացնել այդ յանձնաժողովը` տալով նրան հարկ եղած հրահանգները և կատարեալ լիազորութիւն` գործելու այդ բարի նպատակով, որովհետև խիստ ստիպողական է գաղթականներին օգնելու գործը և ահաւոր պատասխանատւութիւն կայ ազգի վրա այդ թշուառների գոյութիւնը ապահովելու ներկայ տխուր հանգամանքներում: Անցեալ տարի ցորենն առատ էր և էժան և օգնողներն էլ շատ էին. գերմանացիք, ամերիկացիք, Թաւրիզի Հայուհեաց բարեգործական ընկերութիւնը, Պետերբուրգի ազնիւ բարեսէր անձինք` ուրոյն-ուրոյն դրամական մեծ նպաստներով օգնեցին հայ գաղթականներին և Սալմաստի ժողովուրդն էլ նուազ չը նպաստեց այդ խեղճերին. սակայն այս տարի կատարեալ սով է, բառիս բուն նշանակութեամբ, և օգնողներ չը կան. դեռ ձմեռը նոր է սկսվել, թէև ձիւն եկած չէ, սակայն բաւական չոր ցուրտ է և այդ գաղթականները կիսամերկ են, հացից էլ բոլորովին զուրկ են, որովհետև ցորենի բեռն արժէ այսօր 8-9 թուման, գարին 5-6 թուման և կորեկը 3-4 թուման, իսկ նրանք փող չունեն, քանի որ մի որոշ գործ չեն ունեցել անցեալ տարի, այլ ոմանք երբեմն արտերում չնչին օրականով (1 ղռան = 20 կօպէկ) մի քանի օր աշխատել են, իսկ մեծամասնութիւնը մուրացկանութեամբ և գիւղէ գիւղ, դռնից դուռ հաց ժողովելով, կարողացել է գլուխը պահել: Տեղացի ժողովուրդն այս անգամ բոլորովին չէ կարող նրանց օգնել, որովհետև այս տարվայ «ղաչաղների», գետերի բերած դիակների և այլ հազար ու մի պատրուակներով նրանցից առնված տուգանքները և մեծագումար կաշառքները իսպառ աղքատացրին անպաշտպան գիւղացիներին և հացի թանգութիւնն էլ վրա հասնելով, թշուառութիւնն ընդհանուր և կատարեալ է այժմ Սալմաստում. էլ ինչպէ՞ս օգնութեան ձեռք կառկառէ սալմաստեցին աղբակեցի գաղթականների այդ մեծ բազմութեան, քանի որ իր որդիքը քաղցած են այսօր, բոլորովին զուրկ նաև ուսումից և կրթութիւնից, որովհետև վերև յիշված պատճառներով այս տարի ուսումնարաններն էլ փակված մնացին»:

Այսպիսին էր կացությունը, երբ Մահլամ գյուղի մոտ 1898 թ. հոկտեմբերին հայտնաբերվում և անմիջապես ձերբակալվում է մարտերի միջով անցած և կազդուրվելու նպատակով Վասպուրականից Սալմաստ թափանցած հայ ֆիդայիների՝ 8 հոգուց բաղկացած փոքրիկ խումբը, որի բոլոր անդամներն էլ գլխատվում են Խոյի թրքամետ կառավարչի հրամանով:

1899 թ. շարունակվում է ոչ միայն փախստական սովյալներին, այլև հենց տեղացի աղքատացած հայերին տրվող նյութական աջակցությունը: Ի նպաստ սովյալների՝ ձմռանը Թավրիզի Հայուհյաց բարեգործական ընկերությունը 400 ռ. է ուղարկում Սալմաստ և Ուրմիա՝ ցորեն գնելու և բաժանելու, իսկ ապրիլին Զատիկի առթիվ 300 թուման է հատկացնում չքավորներին:

Նույն ընկերությունը մայիսին Սալմաստում ապաստանած, սակայն ծանր վիճակին չդիմանալով՝ Թավրիզ հասած 100-ից ավելի աղբակցի գաղթականներին «...վճռեց նորից յետ դարձնել Սալմաստ՝ հոգալով երթևեկութեան վարձքերը, ճանապարհածախս, տրեխ և այլն, մի ամբողջ շաբաթ... կերակրելուց յետոյ: Որպէսզի գաղթականները Սալմաստից և գաւառներից Թաւրիզ չգան, գաւառի ազդեցիկ մարդկանց միջոցով յայտարարուեց գաղթականներին ընկերութեան որոշումը և անմիջապէս ուղարկուեց 1000 ղռան Սալմաստի Աղքատախնամ յանձնաժողովին կարօտ գաղթականաց բաժանելու, թէպէտ նախապէս նպաստ ուղարկուել էր»:

Հայտնի է, որ վերոնշյալ ընկերության հանձնարարությամբ սալմաստցի վաճառական Ջիբրայիլ Բուդաղյանը գավառի գյուղատերերի հետ պետք է խորհրդակցեր գաղթական երկրագործներին գյուղերում բնակության տեղ հատկացնելու մասին:

W., Վերջին դեպքերը Ատրպատականում (Նամակ Պարսկաստանից), «Մշակ», 1898, N 30, 27 փետրվարի, էջ 1:
W., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1898, N 42, 17 մարտի, էջ 1: 1898 թ. հունվարի վերջին «...տեղական կառավարութիւնը 1000-2000 թումանի ինթիզամ (ապահովագիր) է առել Սալմաստի հայաբնակ իւրաքանչիւր գիւղէ, որ սրանից յետոյ չպահեն այլ ևս իրենց գիւղերում հայ յեղափոխականներին: Հակառակ պարագայում, որոշուած տուգանքը գանձելուց յետոյ, կառավարութիւնը հրացանի բռնել պիտի տայ սրանց պահողներին և այրել պիտի տայ նրանց տուները: Սրանից աւելի յարմար մի պատրուակ չէին կարող գտնել Սալմաստի քաղցած խաներն և հարստահարիչ պաշտօնեաներն... Քաջալերուելով իրենց տրուած մի հրամանէ, որով իրենց պատուիրւում է ստուգել, թէ կա՞ն արդեօք Սալմաստում հայ յեղափոխականներ, ձերբակալեցին անխտրաբար բազմաթիւ գաղթականներին և բանտարկեցին: Այն ժամանակ միայն արձակեցին նրանց, երբ կատարելապէս համոզուած եղան, որ այլևս փող չէ մնացել նրանց գրպաններում»: Ի դեպ, Սալմաստի առաջնորդական փոխանորդի բողոքների հիման վրա Սալմաստ է ուղարկվում Միրզա Մահմուտ խանը՝ ցուցակագրելու տեղում գտնվող հայ գաղթականներին (Պարգեւ, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1898, N 50, 2 մարտի, էջ 2):
«Արմէնիա», 1898, N 61, 9 ապրիլի, էջ 2:
Վարդ, Պարսիկ կառավարութիւնը եւ հայերը, «Արմէնիա», 1898, N 80, 22 մայիսի, էջ 1:
Ականատես, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1898, N 209, 17 նոյեմբերի, էջ 3: Նաև՝ «Սովածների աղաղակն աւելի սաստիկ է գալիս Ուրմիից և Սալմաստից: Տառապեալների թիւը բազմապատկվում է. տեղական օգնութիւնը բաւական դարման չէ կարող լինել, եթէ չը հասնէ օժանդակութիւն դրսից: Առաջնորդ Սահակ եպիսկոպոս Այվատեան` բացի Թաւրիզի Հայուհեաց բարեգործական ընկերութեան վարչութիւնից տրված 100 թուման նպաստից, հազիւ աջողած է մինչև այսօր 200 թումանի մօտ մի գումար հանգանակել, որի 30 թումանն ստացված է Ատրպատականի Հայուհեաց բարեգործական ընկերութիւնից...: Ատրպատականի ընկերութիւնը պէտք է ասած, անցած տարվանից գաղթականներին նիւթապէս նպաստելու գործում փոքր չափով մասնակցել է, բայց և այնպէս այդ պատասխանատու գործը մինչև այսօր էլ ծանրացած է Թաւրիզի Հայուհեաց ընկերութեան ուսերի վրա, որ սակայն մեղուի ջանքերով է կրում այդ խաչը» (W., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1898, N 229, 15 դեկտեմբերի, էջ 3):
Մանրամասները տե՛ս Մահլամ գյուղի բաժնում, էջ 330-333, 391, 393:
W., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1899, N 30, 17 փետրվարի, էջ 3:
«Արմէնիա», 1899, N 78, 13 մայիսի, էջ 1:
«Արմէնիա», 1899, N 15, 20 սեպտեմբերի, էջ 2:
«Արմէնիա», 1899, N 16, 23 սեպտեմբերի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 21-22:

1890-ական թթ. վերջերին Սալմաստից ծայր առած արտագաղթը. սաստկացած անապահովությունը, տիրող անարդարությունների դեմ անզորությունը գաղթին կամ, լավ է ասել, առնվազն պանդխտությանը սովոր սալմաստցիների շրջանում 1890-ական թթ. երկրորդ կեսին առաջ են բերում Հայրենիքը գրեթե զանգվածաբար լքելու ցանկություն: Այս առթիվ 1899 թ. դեկտեմբերի 30/1900 թ. հունվարի 11-ի թղթակցությունը նշում է. «1828 թւի ռուս-պարսկական պատերազմը, Ատրպատականի ժամանակաւոր գրաւումը և նոյն թուականի Ատրպատականի հայերի մեծ և աղետալի գաղթականութիւնը սկիզբ դրին սալմաստցիների պանդխտութեան դէպի Կովկաս և Ռուսաստան...: Այն օրւանից սալմաստեցիք սկսեցին գաղթել: Հազուագիւտ են այնպիսի մարդիկ, որ մի քանի անգամ Ռուսաստան չեն գնացել. դա դարձել է մի տեսակի հիւանդութիւն. ամեն մի հայր իրան սուրբ պարտք է համարում որդին 10 տարեկան դառնալուց յետոյ պանդխտութեան ուղարկել, որպէսզի մարդ դառնայ»: Ըստ հոդվածագրի՝ դրա պատճառներն էին՝ «Ա. Սալմաստեցի հայի աշխատութեան արդիւնքը, որն արիւն քրտինքով է ձեռք բերում, ձեռքիցը խլում են: Երկրագործ, այգեգործ գիւղացին հողատէր չէ. նա ռայաթ է մի ինչ-որ խանի կամ աղայի...: Գիւղացին պարտաւոր է վճարել աղային և՛ գլխահարկ, և՛ իրա հաւերից չգիտեմ քանիսից մէկը. կովին, գոմէշին, եզան և նոյնիսկ շանը հարկ է առնւում...:

Բ. Սալմաստեցի հայի կեանքը անապահով է. կաշառակեր սարփարաստը... բանտարկում է, հարստահարում է անարգել: Քուրդը դաշտից ոչխարներն է տանում, ցորենի դէզերն է կրակում, սարբազը այգին աւերում, հանդիպածին կողոպտում...

Գ. Ատրպատականում արհեստ և վաճառականութիւն բացառապէս թուրքերի ձեռքն է... բոլոր հայ վաճառականներ արտահանում են: Հայ արհեստաւորների թիւը շատ աննշան է, բայց ուրախալի է, որ այս քանի տարւան մէջ շատացել են, և շատերն էլ արդէն սկսեր են արհեստներ սովորել և տարածել: Արհեստների տարածման պատճառ գլխաւորապէս տաճկահայաստանցիներ դարձան:

Դ. Սալմաստցի հայի սրտում տեղաւորուել է մի տեսակ օձ նախանձ... ձգտում է կարճ ժամանակում և հեշտ միջոցներով հարստանալ...

Ե. Սալմաստցիք տգէտ են, բառիս բուն նշանակութեամբ»:

Շարունակելով դառն իրականության խոստովանությունը՝ 1900 թ. փետրվարի 15-ին նշվել է. «Մայր Հայրենիքի վերջին տասնամեայ յեղափոխական շարժումների ժամանակ, Ատրպատականի հայերը ընդհանրապէս և Սալմաստինը` մասնաւորապէս, լինելով սահմանակից և դրացի Վասպուրականին, ամենայն պատրաստակամութեամբ կատարեցին իրենց վրայ ծանրացած եղբայրական պարտականութիւնը-ոչ մի զոհողութիւն նրանց յետս ընկրկել կարողացաւ իրենց բռնած համակրելի և պատասխանատու դերից:

Բայց անցան յեղափոխական մասնակի շարժումների ժամանակը և քաշուեցան, հեռացան Սալմաստից բոլոր ազնիւ և պարտաճանաչ յեղափոխականները, սակայն սալմաստեցի հայը չազատուեցաւ յեղափոխականութիւնը շահագործող մի կարգ թափթփուկներից: Զանազան բախտախնդիրներ ...եկան մնացին Սալմաստ և սկսեցին իրենց անմիտ ու շահախնդիր վարմունքներով մի կողմից աղարտել և ապականել յեղափոխական նուիրական անունը և միւս կողմից` սարսափելի դժբախտութիւնների պատճառ դառնալով` ցաւ ու անէծք լինել Սալմաստի հայութեան գլխին...: Եթե Մայր Հայրենիքի մէջ հայը կեղեքւում, հարստահարւում, սպանւում էր քուրդերից, թուրքերից, այստեղի հայը նոյնը կրում էր յեղափոխական սրբութիւնը ոտնակոխող այդ թշուառականներից. ժողովուրդը այս ևս յուսահատուած սկսեց բացարձակ յեղափոխութիւն յարուցանել այդ “ենիչէրիներ”-ի դէմ: Բայց այդ մրուրի կատարած եղեռնագործութիւնները իհարկէ չէին կարող վրիպել պարսկի ուշադրութիւնից, քանի որ ամէն մի դէպք, ամէն մի անախորժութիւն, կռիւ ու սպանութիւններ կատարւում էին օրը ցերեկով, կառավարութեան պաշտօնեաների, զինւորների և ոստիկանների աչքի առաջ...: Ստորակարգ պաշտօնեաներն էլ առիթից օգուտ քաղելով` սկսեցին անասելի կեղեքումներ և զրկանքներ կատարել:

Եւ Սալմաստը քանդուեց: Քանդուեց ու քանդւում է: Տարիներից ի վեր շարունակ կերակրելով մի կողմից գաղթական հայրենակիցներին և այդ պորտաբոյծ “ենիչէրիներ”ին և միւս կողմից կառավարութեան անհոգ պաշտօնեայներին ու գիւղատէրերին և մերթ ընդ մերթ աւար տալով ասպատակող քուրդ ցեղերին, այլ ևս տնտեսապէս բոլորովին աղքատացաւ: ...աղքատութիւնը, կեանքի, գոյքի ու պատուի կատարեալ անապահովութիւնը այն հետևանքը ունեցաւ, որ շատերը սկսեցին գաղթել դէպի Կովկաս, փոքրիշատէ ունեւորները ընտանիքով, իսկ չքաւորները` միայնակ, երեսի վրայ ձգելով ընտանիք, կին ու երեխաներ, և եթէ այսպէս էլ շարունակուի, կասկած չկայ, որ Սալմաստը պիտի պարպուի հայերից և ապագայում անկարող պիտի լինի կատարել իւր վրայ դրւած պատմական դերը...: Սալմաստի խռովութիւնները և անիշխանական դէպքերը մեծ չափով ազդեցին և դեռ շարունակում են ազդել ամբողջ Ատրպատականի հայութեան վրայ և նրան յակամայիցս դնում բացասական ուղիի մէջ»:

Գավառը լքող սալմաստահայերի քարավաններից երկուսը ճամփա էին ընկել 1899 թ. սեպտեմբերին. «...Սալմաստից դուրս ելան երկու բազմաթիւ կարաւաններ, որոնք բաղկացած էին հայ ընտանիքներից: Սալմաստեցիք այս 2 տարի փոխադրում են իրանց ընտանիքներն էլ»:

Ինչպես երևում է, գաղթողների մեջ վասպուրականցի փախստականներից զատ՝ զգալի թիվ էին կազմում նաև գավառի լեռնակողմյան 1896-1897 թթ. հայաթափ գյուղերի բնակիչները. «Սալմաստեցիք բառի բուն նշանակութեամբ գաղթում են. մի քանի տարի առաջ հայերով բնակւած Ասլանիկը, Քապիկը, Հըմբանաւանը, Հախվէրանը այժմ բոլորովին քրդաբնակ են»:

Հատկանշական է, որ եթե մինչև վերջ ունեզրկված հեռացողների ճանապարհն ազատ էր, ապա սակավաթիվ վերադարձողներն ընդհանրապես ենթարկվում էին հարձակումների: Օրինակ՝ 1899 թ. դեկտեմբերի 21-ին Դիլմանից 1-2 ժամ հեռավորության վրա ավարառվում է Ռուսաստանից վերադարձող և 11 հաֆթվանցիներից բաղկացած քարավանը. «Կողոպտուած ապրանքների և փողի գումարը հասնում է 3000 րուպլու: Բանտարկւած են նրանց ձիապաններ, որոնց գիտութեամբ են պլոկւել խեղճ հայերը...»:

Ման Արմէն, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1900, N 54, 10 փետրուարի, էջ 2:
Սլահ, Նամակ Թաւրիզից, «Հնչակ», 1900, N 2, 10 ապրիլի, էջ 31-32:
Ման. Արմէն, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1899, N 32, 18 նոյեմբերի, էջ 2:
Ման. Արմէն, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1899, N 33, 22 նոյեմբերի, էջ 2:
Ման Արմէն, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1900, N 53, 3 փետրուարի, էջ 1: Ի դեպ, սա այն եզակի դեպքերից է, երբ թալանվածների բողոքները տեղ են հասնում, և գողացված ապրանքների արժեքը ետ ստանալուց հետո վերջիններս, հուրախություն իրենց և համագյուղացիների, 100 թուման են նվիրում Հաֆթվանի դպրոցին (Ման. Արմէն, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1900, N 59, 28 փետրուարի, էջ 1):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 22-23:

Կացությունը 1901-1904 թթ. Սալմաստ գավառի տարածքից դեպի թուրքապատկան Հայաստան ֆիդայական խմբերի ներթափանցումը կանխելու նպատակով 1901 թ. գարնանը թուրքերը ձեռնամուխ են լինում սահմանի հսկողության ուժեղացման աշխատանքներին. «Թուրք կառավարութիւնը վերջերս սկսել է ամրացնել իւր պարսկական սահմանները և կրկնապատկել է սահմանապահ զօրքերի թիւը, այդ կերպ նա ցանկանում է արգիլել սահմանը անցնող հայ յեղափոխական խմբերի մուտքը Տաճկաստան: Արդէն վաղուց է որ սահմանակից Սալմաստ և Խոյ գաւառները թուրք կառավարութեան կողմից նկատուած են, որպէս հայ յեղափոխականների բանակատեղի, իսկ տեղական հայ ժողովուրդը` այդ յեղափոխականներին քաջալերողներ և օժանդակողներ: Այդ գաւառներում ապրող մի բուռն հայերը վերջին տարիները թուրք կառավարութեան մտատանջութեան առարկայ դարձան և նա ամէն կերպ աշխատեց բնաջինջ անել, կամ հեռացնել իւր սահմաններից այդ վնասակար տարրերը: Այդ նպատակին հասնելու համար Կարմիր Գազանը, տեսնելով, որ իւր կարմիր թաթը մինչ այդ վայրերը չպէտք է կարողանայ հասցնել, որոնք դուրս էին իւր պետութեան սահմաններից, դիմեց իւր ճիւաղային միջոցներին: Մի օր յանկարծ Ատրպատականի զանազան քաղաքներուն երևացին Պօլսից եկած թուրք Իւլէմաներ և սօֆթաներ, որոնք մզկիթներում իրենց խօսած քարոզներով սկսեցին գրգռել պարսիկ ամբոխը պիղծ գեավուրների դէմ, առաջարկելով միանգամայն կոտորել բոլոր հայերին: Օսմանեան հիւպատոսներն էլ ոչ մի առիթ չէին փախցնում հայերին վնասելու գործում: Վերոյիշեալ քարոզների և Թաւրիզի Օսմ. Հիւպատոսի խարդաւանանքների արդինքն էր “97, մարտ 20-ին Թաւրիզում պատահած յայտնի խառնակութիւնները. բարեբաղդաբար Թաւրիզի դէպքը ուրիշ տեղերում արձագանք չը գտաւ, որից ստիպուած թուրք կառավարութիւնը իւր ամբողջ ուշադրութիւնը դարձրեց միայն Սալմաստի հայերի վրայ...: Ներկայումս թուրք կառավարութիւնը տեսնելով, որ անկարող է իւր սահմանները դատարկել հայ ազգաբնակութիւնից, սկսել է ամրացնել սահմանները և ինչպէս ասում են, մտադիր է պարսկական սահմանների վրայ բնակեցնել Կովկասից եկող միւսիւլման գաղթականներին. սակայն վերջինը չը գիտենք թէ որքան ճիշտ է»:

Իհարկե, երբ կառավարությունը բավարար միջոցներ չէր ձեռնարկում գավառի պաշտպանության համար, մեծանում էր զինյալ հայերի ներկայության անհրաժեշտությունը. «Զարմանալին այն է, որ մինչև այժմ գաւառի հայ գիւղերից և ո՛չ մին ենթարկուած է քրդերի յարձակումներին: Ինչպէս ասում են, քրդերը սաստիկ վախենում են այդպիսի մի քայլ անելուց, կարծելով որ հայ գիւղերում մեծ թուով յեղափոխականներ կան ապաստանած: Առհասարակ այս կողմի քրդերը սարսափելի կերպով վախենում են հայ յեղափոխականներից և ամենայն կերպ աշխատում են խոյս տալ նրանց հետ ընդհարուելուց»:

Հակառակ վերոնշյալի` նույն` 1901 թ. գոհունակությամբ նշվել է, որ պարսից կառավարությունը միջոցներ է ձեռնարկել քրդերին զսպելու համար. «...քրդերը, նոր նահանգապետի գալու ու զօրքերի համախմբւելու պատճառով, ստիպուած եղան վերջ տալ իրանց աւազակութիւններին և կողոպուտներին ու քաշուիլ մօտակայ լեռները, ուր այժմ զբաղուած են Սալմաստից տարած թալանի (մօտաւորապէս 20000 թուման արժողութեամբ) բաժանումովը...: Պարսիկ կառավարութիւնը այս անգամ առանց պատժի թողնելու չէ քրդերի այդ աւազակութիւնները, այլ մտադիր է արմատական միջոցների դիմել, որպէսզի մի անգամ ընդ միշտ վերջ տրուի քրդերի այդ անընդհատ, շարունակ կրկնւող յարձակումներին. այդ իսկ պատճառով ներկայումս այստեղ բաւական զօրք կայ համախմբւած, իսկ մօտ օրերս բերւեց Խոյից նաև երկու թնդանօթ: Ընդհարումը պարսիկ զօրքերի և քրդերի մէջ անխուսափելի է և շատ կարելի է մօտ օրերս տեղի ունենայ: Քրդերը վերին աստիճանի արհամարհանքով են վերաբերւում դէպի պարսիկ կառավարութիւնը ու նրա սպառնալիքները...: Վերջերս Կարմիր սուլթանի գործակալ-բարակները այս կողմերումն ևս խիստ եռանդուն գործունէութիւն ցոյց տալիս են: Համիտի այս տեղի ներկայացուցիչը բաւական ժամանակ է որ ամենայն եռանդով, մի քանի մատնիչ վանեցիների միջոցով, մանրամասն տեղեկութիւններ է հաւաքում Սալմաստի և յարակից գաւառների մէջ գտնւող յեղափոխականների և նրանց թւի մասին: Վերոյիշեալ հայերը չը նայած որ յեղափոխական անունը կրելու յանդգնութիւնը ունին, վերջերս, գործիք դառնալով Սալմաստի Տաճկաց հիւպատոսի ձեռքում, սկսել են բացարձակ կերպով մատնիչութեամբ պարապիլ: Մօտ օրերս այդ սրիկաները շահբանդարին (Օսմ. հիւպատոսին) ներկայացրել են Սալմաստում գտնւող յեղափոխականների մի ցուցակ, ուր յականէ յանուանէ յիշւած կան 22 երիտասարդների անուններ...»:

Ուշագրավ է, որ 1903 թ. Խոյ և Սալմաստ գավառներում բնակվող հայերի, մանավանդ թուրքապատկան Հայաստանից ազատվածների քանակի մասին անարգել և բացահայտ հետախուզական տվյալներ հավաքագրելիս թուրքական պատվիրակությունը գործում էր տեղական իշխանությունների բարեհաճ թույլտվությամբ. «Մի խումբ տաճիկ պաշտօնեաներ սկսել են չափչփել տաճկա-պարսկական սահմանագլուխը. մի քանի օր է, որ անցել են Խոյ և Սալմաստ: Դրանք թւով 30 հոգի կը լինեն. Վանի կուսակալի եղբայրն, մի քանի զինւորական սպաներ, փոլիս քոմիսէրներ ու զինւորներ են: Դրանք Խոյում ու Սալմաստում, դէս ու դէն, հարց ու փորձեր են արել, թէ որտեղ են գաղթականները, որքանն են ընտանիքով, որքանն` առանց ընտանիքի: Լրտեսների այդ ստւար խումբը ուզեց Արաքսից էլ էն կողմն անցնել, դէպի Կովկաս, բայց չյաջողւեց. թոյլտւութիւն չստացան»:

1903 թ. կարևոր միջադեպերից էր Հաֆթվանում հուլիս ամսին կատարվածը, երբ նորանշանակ դատավորին ենթակա 14 ձիավոր «...մտել են Հաւթւան հայ գիւղի այգիներից մէկը, որտեղ գտնվում էին երկու մանկամարդ հարսեր. ձիաւորները յարձակւում են հարսերի վրա՝ նրանց բռնաբարելու նպատակով. հարսերը մի կողմից գերմարդկային ճիգերով դիմադրում և միւս կողմից օգնութիւն են բղաւում, մի քանի մարդ վրա է հասնում և լուր են տանում փոխանորդ Ընձակ վարդապետին. վարդապետը և իր եղբայրը հասնում են հրէշագործութեան վայրը: Ձիաւորները փոխանակ հեռանալու սկսում են խանչալները քաշել և յարձակւել վարդապետի վրա, նոյն միջոցում վարդապետի եղբայրը իր խանչալը քաշելով յարձակվում է ձիաւորների վրա, որոնք փախչում են. վարդապետի եղբայրը իսկոյն տուն է վազում հրացանը վերցնելու համար, բայց երբ որ ձիաւորները տեսնում են նրա հեռանալը, նորից են յարձակւում վարդապետի վրա, րէվօլվէրի մի քանի հարուածներ տալով, բայց բարեբաղդաբար րէվօլվէրները կրակ չեն առնում և վարդապետը տեսնելով, որ անել դրութեան մէջ է գտնվում, իսկոյն հանում է րէվօլվէրը և ձիաւորներից մէկի սրտից խփում. ձիաւորները փախչում են: Այս դէպքը շրջակայ գիւղերում մեծ սարսափ է թողնում, նոյնիսկ Դիլմանի հայերը իրանց խանութները փակելով փախչում են և գիւղից գիւղ երթևեկութիւնները դադարում», իսկ խնդրո առթիվ դատավոր Մեջիդի-Սալտանայի հրապարակած վճռով հայերը ոչ միայն չեն մեղադրվում, այլև դատավորն իր ձիավորներից մեկին խիստ պատժում է: Այս փաստը մեծապես հուսադրում է անիրավություններից հեծող և անարդար վճիռներով մշտապես տուգանվող հայերին:

Նույնը, սակայն, չէր կարելի ասել նորանշանակ սարփարաստի մասին, որը կրթված և երկար տարիներ Ֆրանսիայում ապրած անձնավորություն լինելով՝ մեծ հույսեր էր արթնացրել սալմաստցիների շրջանում, սակայն կարճ ժամանակ անց դրանք հօդս են ցնդում: Պատճառն այն էր, որ «Սրա ամենաքիչ և ամենաթեթև տուգանքը համարվում է 50 թումանը. նա առանց խղճահարվելու առնում է ով իր ձեռն է ընկնում, ով դժբախտութիւն է ունենում ոտք կոխելու քեարգիւզարի շէմքը»: Օրինակ՝ 1904 թ. նոյեմբերից մինչև 1905 թ. մարտը սարամերիկցիներից տուգանք էր վերցրել 450, հաֆթվանցիներից և մահլամցիներից՝ 250-ական, սավրացիներից՝ 80, մահլամցի Հովակիմից՝ 350, Թաթոսից՝ 50, ղալասարցի մսագործ Հովակիմից՝ 60 թուման և այլն: Ցավոք, նրա գործած անիրավությունները բողոքի կամ ըմբոստության փոքրիկ նշույլ անգամ չեն առաջացնում հայերի և ասորիների շրջանում. «...սարփարաստը դեռ կակուղ-կակուղ կողոպտում է հայերին և ասորիներին, որոնք կարծես իբրև «րայեա» տրամադիր են միայն կթվելու, ձայն ծպտուն հանելը կարծես մեղք են համարում»:

Դարձյալ 1904 թ. Խոյ տանող ճանապարհին «Սաֆար անունով մի սալմաստեցի հայ, Սալմաստից դէպի Խոյ ոչխար-տաւար տանելիս, Խոյի կեադիւկի Ղանլի-դարա կոչված տեղում սպանվում է Ջահվար աղայի ուղարկած մի ասպատակախմբի ձեռքով: Սաֆարի հետ միաժամանակ լի հայերով մի քանի կառքեր ղարիբութեան էին գնում, որոնք սակայն մազից են ազատվում, մոտակայ Սարամէրիկ և Ըռկաւայ հայ գիւղերից իսկոյն հարային շտապող մի քանի ղոչաղ և ղաչաղ հայերի շնորհիւ... աւազակների թիւը 70-80-ի էր հասնում, այնինչ օգնութեան հասնող հայերը միայն 7 հոգի էին եղել. այնուամենայնիւ վերջիններիս բռնած դիրքի եւ ձեռներում ունեցած հեռաձիգ հրացանների շնորհիւ, հնարաւոր է լինում քրդերին նահանջելու ստիպել և ճանապարհորդներին էլ ազատ, անվնաս դէպի Սալմաստ յետ դարձնել տալ»:

Նույն թվականի «Հոկտեմբերի 13-ին Սալմաստի Ս... գիւղից ճանապարհւեց դէպի երկիր մի ձիաւոր զինակիր խումբ, յայտնի Փոխիկի խմբապետութեամբ: Խումբը բաղկացած էր 15 հոգուց: Պետօյի, Վարդանի և Խանասօրի արշավանքի ժամանակներից մնացած հայդուկներ էին, որոնք երկար տարիներից ի վեր բնակւում էին Սալմաստում և որոնց գործունեութեան շրջանը Սալմաստն էր իր շրջապատի լեռներով»:

Mars, Պարսկաթրքական սահմանագլուխ, «Հնչակ», 1901, N 4, 30 մայիսի, էջ 27-28:
Mars, Պարսկա-թրքական սահմանագլխից, «Հնչակ», 1901, N 6, 5 նոյ., էջ 55:
Հրանտ, Նամակ Սալմաստից, «Հնչակ», 1901, N 6, 5 նոյեմբերի, էջ 55-56: Նաև՝ «...վերջին տարիները տաճկահպատակ քրդերը թիւրք կառավարութեան դրդմամբ շարունակ անցնելով պարսկական հողը, թալանում էին անպատիժ կերպով Սալմաստի և Խոյ գաւառների գիւղերը և հարուստ աւարով վերադառնում իրենց տեղերը: Այս տարի Պարսիկ կառավարութիւնը ուշադրութեան առնելով այդ հանգամանքը և կամենալով զսպել ու վերջ տալ քրդերի աւազակութիւններին, սահմանագլխի վրայ կեդրոնացրեց աւելի քան 3000 զինւորներ...: Մի շաբաթ առաջ 100ի չափ զինւած մազրիկցի քրդեր, յայտնի հայակեր Շարաֆ բէկի եղբօր առաջնորդութեամբ, անցնում են սահմանագիծը և մտնելով Խոյի գաւառը, թալանում են 2 պարսկաբնակ գիւղեր և հարուստ աւարով ծանրաբեռնուած ուզում են վերադառնալ Աղբակ...» (Mars, Նամակ պարսկա-թրքական սահմանագլխից, «Հնչակ», 1902, N 4, 1 յուլիսի, էջ 29-30):
«Դրօշակ», 1903, N 6, յուլիս, էջ 89:
Փաշայեան Կ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1903, N 169, 7 օգոստոսի, էջ 3:
***, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1905, N 72, 16 ապրիլի, էջ 4:
Algh., Նամակ պարսկա-տաճկական սահմանագլխէն, «Արմէնիա», 1905, N 25, 18 յունուարի, էջ 2:
«Դրօշակ», 1905, N 4, ապրիլ, էջ 55: Նաև՝ «...1904 թ. Դաշնակցական Խէչօն Սալմաստ եկաւ իր մի քանի ընկերներով՝ մասնակցելու այն խմբին, որ Դումանի գլխաւորութեամբ պէտք է անցնէր Վան եւ այնտեղից Սասուն՝ Անդրանիկին օգնելու: Նրանց համար առաջուց արդէն զէնք էր փոխադրուած Նախավկայի վանքը...: Դումանն իր հետ բերել էր մի գումար՝ Խանասօրի արշաւանքից մնացած պարտքերը հատուցանելու համար, որ մօտ 1000 թումանի էին հասնում» (Ն. Հանգոյց /Նիկոլ Աղբալյան/, Սամսոնի յուշերը, «Հայրենիք», 1924, N 8, յունիս, էջ 139-140):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 23-25:

Կացությունը 1905-1907 թթ. ազգամիջյան այն բոլոր սրացումները, որ ծավալվում էին Ռուսական կայսրության Անդրկովկասյան երկրամասերում (հատկապես հայ-թաթարական ընդհարումները), հավասարապես հուզում էին Պարսկաստանի սահմանամերձ գավառների հայ և իրանցի թուրք ազգաբնակչությանը: Անվստահությամբ ուղեկցվող լարվածությունն այստեղ ևս յուրաքանչյուր տհաճ լուրի հետ ակամա մեծանում էր, սակայն շնորհիվ պարսկական իշխանությունների ձեռնարկած խիստ և հավասարակշիռ գործողությունների և միջոցառումների՝ դրանք, բարեբախտաբար, երբեք չանցան վտանգավոր սահմանը (կանխարգելիչ գործողություններ, որ չկարողացան կամ չուզեցին իրականացնել ցարական պաշտոնյաները և դրանով իսկ տեղիք տվեցին ազգամիջյան արյունալի բախումների):

1905 թ. ամառային իրադարձությունները վերաբերում են քրդական ավազակապետերից մեկի սպանությանն ու հերթական ավազակային հարձակմանը: Այսպես, նախ համաձայն հունիսի 27-ի նամակի՝ Ջաֆար աղան մի քանի ընկերների հետ սպանվում է Թավրիզում. «Լուրը Սալմաստում առհասարակ մեծ տպաւորութիւն է գործել քրիստոնեայ և թուրք ժողովուրդների վրա. ուրախութիւնը և տխրութիւնը հաւասար է. ուրախ է ժողովուրդը, որ Սալմաստն ազատվեց այդ «պատիժ-պատուհասից». տխուր է, որ Ջաֆար-աղայի եղբայրների, որդու և ցեղակիցների վրէժխնդրութեան կենթարկվի» (ի դեպ, Ջաֆար աղայի եղբայրը հայտնի ավազակապետ Սմկոն էր):

Նույն թվականի հուլիսի 10-ին քրդերը հարձակվում են թուրքաբնակ Մավիքանդ և Շաքարյազ գյուղերի վրա և ավարառում 500 գլուխ անասուն՝ սպանելով նաև օգնություն կանչող 4 թուրքերի:

Սեպտեմբերի 1-ի թղթակցությունն արդեն պարզում է, որ հայ-թաթարական կռիվների պատճառով երթևեկության ընդհատումն ու առևտրի վատանալը Սալմաստի տնտեսության վրա բացասաբար էին ազդել. «Շուշու և Բագուի ...վերջին դէպքերի մասին լուրերը կայծակի արագութեամբ տարածվում են ամեն տեղ...: Հայերը մեծ երկիւղի մէջ են գտնվում, փրկութեան միակ յոյսը Շահնշահի բարեխնամ հսկողութիւնն է, որ մինչև այժմ գոնէ ի դերև չէ հանել հայերի յոյսը...: Հին-Քաղաքից լուր եկաւ, որ թուրքերը երեկոյեան պաշտօնապէս հայերին մզկիթ են հրաւիրել, որպէսզի հաղորդեն Շահից ստացված հրահանգները փոխադարձ յարաբերութիւնների վերաբերեալ: Հայերը չեն վստահացել գնալ...: Այդ դէպքը իր տեսակում առաջինն է»:

Հոկտեմբերի 22-ին նշվել է, որ ղարադաղցի զինվորները «Արդէն չորս ամիս է, ինչ... եկել են Սալմաստ, բայց այդքան ժամանակամիջոցում մի թեթեւ վնաս անգամ չի ստացել որեւէ հայ: Պատճառը անշուշտ պիտի փնտրել կառավարութեան ձեռք առած խիստ միջոցների և կարգադրութեան մէջ: Պատուիրուած է, որ ոչ մի զինուոր չմօտենայ հայաբնակ գիւղերին և չհամարձակուի այս կամ այն ձևով վնասել հայ ժողովրդին, որպէսզի չլինի թէ զինուորների այս կամ այն վարմունքը առիթ ներկայանան երկու հարևան ժողովուրդների միջև որևէ անախորժ ընդհարումն առաջ բերելու: Կառավարութեան այս կտրուկ կարգադրութեան և անողոք պատիժների շնորհիւ էր, որ յուզմունքը խեղդուեց Պարսկաստանում և Կովկասի արիւնահեղութիւնը արձագանք չգտաւ»:

Ըստ Սալմաստից հղված մեկ այլ թղթակցության՝ «Կովկասի դէպքերը ազդած են պարսիկ ամբոխին վրայ, այնպէս որ հայեր պարտաւորուած են եղեր զինուելու ինքնապաշտպանութեան համար: Վախը տիրած է նաև պարսիկներու մէջ, որովհետև լուր տարածուած է եղեր, թէ հայեր այնպիսի ռումբներ ունին, որ մի անգամէն հարիւր մարդ կսպաննէ: ,,Պարսիկ կառավարութիւնը... շուտով դիմեց խելացի միջոցների, ի միջի այլոց նահանգապետը յայտարարեց, որ եթէ մի հայ սպաննուի պարսիկից, մարդասպանի ամբողջ ընտանիքին կը կախէ և նրա ազգականներից կառնէ արեան գինը, որ նշանակում է Պարսկաստանում մի կտոր հացի կարօտ թողնել,,»:

1906 թ. մայիսը Սալմաստում նշանավորվում է քրդական միջցեղային բախումներով. «Այս կողմերը սահմանային քրդերի մէջ 1-2 ամսից ի վեր սկսել էր ցեղային-ատելութեան կռիւները...: Այդ երկու կռւող կողմերն են Մահմադիներն ու Ավտօյիները. այս վերջինները... Ջահվար աղայի ցեղակիցներն են: Վերջին շաբթուն սահմանագլխի ձիւները բացուած լինելով, այրած սրտով վրէժխնդիր Ավտօյիները յարձակումներ գործելով Սալմաստի մի շարք գիւղերի վրայ՝ սկսեցին ալան-թալանը: Այսպէս, կողոպտուեցան Հին-Քաղաք, Սաւրան, Այան, Սուլավի և այլ գիւղեր: Հազարաւոր ոչխար-տաւարներ և նոյնիսկ տնային կարասիներ տարուեցան: Թալաններից մի փոքրիկ մաս վերադարձուած է: Այդ առթիւ եղած ընդհարումների ժամանակ սպաննուած են 7-8 մարդ երկու կողմից: Թալանը և կողոպուտը սպառնում է ամէ՛ն օր, ամէ՛ն անկիւնից: Թալանող քիւրտերը, սակայն, առ այժմ խելացիութիւն կընեն հայ գիւղերին չմօտենալու, անշուշտ թէ՛ վրէժխնդրութիւն չունենալով հայերի հետ և թէ՛ մի լաւ դաս առնելու վախը ունենալու համար: Ավտօյիններին օգնում է սահմանագլխի թրքական մասի հայատեաց Շարիֆ բէկի աշիրէթը»:

Օգոստոսի 1 թվակիր նամակը հայտնում է. «Քրդերն իրանց չարագործութիւններով չափն անց կացրին. երկու շաբաթից ի վեր Սալմաստի վրա նրանց սարսափն է թագաւորում, օր չի անցնում, որ թալանի, սպանութիւնների լուրեր չը լսվեն...: Քուրդ ասպատակախմբի (որի թիւը, ասում են, մօտ 300-ի է հասնում) ղեկավարներ Միրզան և Սմըկօն (առաջինը՝ Ջահվար-աղայի հաւատարիմ ծառաներիցն է, որ անցեալ տարվայ Թաւրիզի դաւադրութիւնից ազատվեց, իսկ երկրորդը՝ դաւադրութեամբ սպանված քուրդ աղայի եղբայրն է) ասելիս են եղել, որ Ջահվար-աղայի գլխի մազերի թւի չափ՝ թուրքերի պիտի սպանեն, առանց խտրութեան: Վրիժառուները մէկի միջոցով լուր էին ուղարկել Սալմաստի հայերին և նրանց մէջ գտնված օտարականներին, որ նրանք թող միամիտ մնան, նրանք չեն վնասվի իրանցից, նրանց մի մազին անգամ դիպչելու նպատակ չունեն, թէ՝ իրանց հաշուեյարդարութիւնը թուրքերի հետն է միայն. և իրաւ, մինչև հիմա թալանված բազմաթիւ գիւղերի մէջ մի գիւղ չը կայ հայաբնակ, և թէ իսկի մի հայ չէ սպանված: Այս ընդհանուր սարսափի տակ, մի քանի գիւղերի թուրքեր երէկ թափվեցին հայ գիւղերը ապաստան գտնելու նպատակով»:

Ըստ օգոստոսի 9-ի տեղեկության՝ «...իշխանութիւնից հրամայված է Շաքար-Եազի թրքաբնակ գիւղը կրակի տալ, տուն-տեղ, ցորենի դէզեր և այլն, և պնդում են, որ գործադրված էլ է եղել այդ հրամանը: Շաքար-եազցիները, իբրև թէ, ապաստան են տուել քուրդ ասպատակախմբերին»:

Սեպտեմբերի 7-ի թղթակցությունից իմացվում է, որ «...Սալմաստի Բարքշլու և Համզաքեանդ գիւղերի տաւարը թալանւելուց յետոյ քրդերը Շաքարեազի մերձակայքում կռւի են բռնւում 50ի չափ կառավարական ձիաւորների հետ, որոնք Թաւրիզ են գալիս լինում, և որի ժամանակ երկու կողմից լինում են մի քանի սպանւածներ. դոցանից մէկը հարիւրապետ է եղել: Աւարը ոմանց ասելով յետ է տրւում, բայց հաւանականութիւնից հեռու է երևում այդ լուրը»:

Սեպտեմբերի 15-ի նամակով շեշտվում է, որ «Մի բան միայն խիստ աչքի է ընկնում՝ Սալմաստի և ճանապարհների վրայ կատարուած դէպքերում մինչև այսօր մէկ հայ գիւղ և կամ ճամբորդ չէ կողոպտուած»:

Ճիշտ է, ողջ 1906 թ. Սալմաստի հայերը կարծես զերծ են մնում քրդական ոտնձգություններից, սակայն նրանց կեղեքելու բացը լրացնում են պետական պաշտոնյաները. «Սալմաստի ներկայ քարգիւզարը մի անտանելի պատիժ ու պատուհաս է դարձել խեղճ հայ ժողովրդի գլխին. նա յականէ անւանէ բանտարկում և տուգանքի է ենթարկում աշխատաւոր գիւղացուն և խլում է նրանից նոյնիսկ վերջին պատառը...»:

Հայ-թաթարական հարաբերությունների սրացման ծիրում ուշագրավ է նաև 1907 թ. հունվարի 8-ի դեպքը, երբ Խոսրովայի և Հին Քաղաքի ճանապարհին սպանվում են տաճկահպատակ հինքաղաքաբնակ 3 հրեա և 1 պարսիկ: Այս գործի առնչությամբ «...մահմեդականները լուր տարածեցին որպէս թէ դա հայ ղաչաղների գործն է, ապա ուզեցին փաստերով հաստատել, թէ ոչ թէ ղաչաղների, այլ Խոսրովայի երեք ասորիների արարքն է, իսկ այժմ լուր է պտտում, թէ Հին Քաղաքի ջանբէզար թուրքերի սարքած դաւադրութիւն է...: Սակայն հրէաների... ասելով սպանողներն ...խոսրովացի երեք ասորիներ...» են:

Յ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1905, N 134, 12 յուլիսի, էջ 2:
Յովհ. /Ստեփան Հովհաննիսյան/, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1905, N 148, 29 յուլիսի, էջ 3:
Ղազարեան Մ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1905, N 189, 20 սեպտեմբերի, էջ 5:
Ֆրանգեան Ե., Թուրք-հայկական յարաբերութիւնները Պարսկաստանում, «Արշալոյս», 1905, N 52, 10 նոյեմբերի, էջ 3:
«Արաքս», 1905, N 2, 4 նոյեմբերի, էջ 14:
Խ. Ա., Նամակ Սալմաստէն, «Երիտասարդ Հայաստան», 1906, N 50, 6 յունիսի, էջ 402: Նաև՝ «Կատաղի և իսկապէս կտրիճ ու ճարպիկ Աւդօյիները, թէև քիչուոր բայց, քաջալերուած քաղաքական որոշ դաւեր ունեցող օսմանցուց, և նոյն իսկ զինուած նրա զինուորներ իր բազմահարուած մաուզէրներով, օր-ցերեկով արշաւում են Սալմաստի կեդրոնական գիւղերի վրայ, թալանում ու սպաննում են: Այսպէս նրանք մինչև այսօր յարձակուել են Հին-Քաղաք, Սաւրա, Ահրէրան, Մուղանջուկ և թիւրքաբնակ գիւղերի վրայ, քշել են նախիրներ ու գնացել» (Ասօ, Նամակ պարսկա-թրքական սահմանագլխից, «Հնչակ», 1906, N 5, մայիս, էջ 45-46): Տե՛ս նաև Ասօ, Նամակ պարսկա-թրքական սահմանագլխից, «Հնչակ», 1906, N 9-10, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, էջ 98:
Յովհ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1906, N 184, 25 օգոստոսի, էջ 4:
Յովհ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1906, N 187, 29 օգոստոսի, էջ 3:
Պարոյր, Թրքօ-պարսկական սահմանագլուխ, «Ռազմիկ», 1906, N 96, 30 սեպտեմբերի, էջ 3: Նաև՝ «Մի քանի ժամանակ առաջ մի ընդհարում տեղի ունեցաւ մօտակայ գիւղերից մէկի մօտ` քիւրդերի և պարսիկ ձիաւորների միջև, սպանւած են մի քիւրդ և երկու պարսիկ զինւորներ: Քիւրդերին յաջողւեց ձեռք բերած թալանը տանել հետները: Այդպիսի կռիւներից և ընդհարումներից վնասւում է մասնաւորապէս պարսիկ ազգաբնակչութիւնը: Մինչև այժմ քիւրդերը ոչ մի հայաբնակ վայրի չեն մօտենում: Յաճախակի ասպատակութիւնների պատճառով բաւական ժամանակից ի վեր դադարել է փոստերի երթևեկութիւնը: Ճանապարհորդները բոլորովին անապահով են. շատ անգամ հայ ճամբորդներին ուղեկցում են մեր զինւորները, որպէսզի կարելի լինի Ղանլի-դարաներից, ուր սպասելիս են լինում սովորաբար քիւրդ ասպատակները, ապահով ու անվտանգ անցնել» («Դրօշակ», 1906, N 11, նոյեմբեր, էջ 166):
Ասօ, Նամակ պարսկա-թրքական սահմանագլխից, «Հնչակ», 1906, N 9-10, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, էջ 98:
Պարոյր, Թրքօ-պարսկական սահմանագլուխ, «Ռազմիկ», 1906, N 105, 1 նոյեմբերի, էջ 2:
M. S. Piran /Մարտիրոս Փիրանյան/, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1907, N 18, 26 յունվարի, էջ 4:
M. S. Piran, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1907, N 21, 30 յունվարի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 25-26:

1908 թ. դեպքերը և Պարսկաստանի սահմանադրական կռիվները. հայոց կյանքում տարեսկզբի առավել նշանակալի իրադարձությունն այն էր, որ հունվարի 8-ին Մոհամմեդ-Ալի շահն (1907-1909) ընդունում է Ատրպատականի հայոց թեմակալ Կարապետ Տեր-Մկրտչյանին. «...հայերի առաջնորդը երկար ձգձգումներից յետոյ ունկնդրութեան արժանացաւ շահի կողմից, բայց հաւատացնում են, որ շահը դժգոհութիւն է յայտնել յեղափոխական հայերից, ոչ այնքան Թաւրիզի, որքան Սալմաստի, Խօյի և Ուրմիոյ, որոնք միշտ շահի կառավարութեան բարեացակամութիւնները վայելում են եղել: Մի ինչ-որ սալմաստեցի մի քանի հարիւր ֆէդայիներու գլուխ անցած, ժողովրդական ապստամբութիւնը քաջալերում է և կառավարականների դժբախտութեան պատճառ է դառնում»:

1908 թ. «Գարունը սկսւում է և Սալմաստի դրութիւնը օրէցօր աւելի վտանգաւոր դառնում: Քրդական ասպատակութիւնները, որոնք քրոնիկական բնաւորութիւն են ստացել այդ դժբախտ գաւառի համար, խոստանում են այս տարի աւելի լայն ծաւալ ընդունել: ...արդէն քրդերը... թիւրքերի դրդմամբ ամեն կերպ աշխատում են հարւածել Սալմաստի կենդրոնական գիւղերը (մեծ մասամբ հայկական), ուր քրդերի կարծիքով ահագին հարստութիւն կա դիզւած: Քրդերի համար խրախուսիչ մի հանգամանքն էլ այն է, որ շնորհիւ Պարսկաստանում տիրող անարխիայի, ինչպէս Սալմաստում, նոյնպէս և յարակից գաւառներում ոչ մի զինւորական կամ քաղաքացիական իշխանութիւն չկայ: Ազգաբնակութեան պաշտպանութեան գործը թողնւած է իրան՝ ժողովրդին, որը ստիպուած է զէնք վերցնել իւր անձը և գոյքը պաշտպանելու շրջապատող թշնամիներից: Գաւառի պարսիկ և հայ ազգաբնակութիւնը արտաքին օգնութեան ոչ մի յոյս չունենալով, եռանդով պատրաստւում է ինքնապաշտպանութեան: Ազգաբնակութեան զէնքի ընդունակ մասին արգելւած է պանդխտութեան գնալ»:

Ապրիլի 6-ի գրությամբ քրդերը «...մինչ օրս տարել են հետևեալ գիւղերի բոլոր անասունները՝ Ախտխանա, Սօլթայմատ, Մինաս, Մուղուլ, Կաբաղ-թափա, Ալիաբաթ, Թամար, հիւսիսային և արևելեան 5 լերերը (2 գիւղ), Աղզի-եարաթ, Խանթախտ և Զէվաջուկ. բայց վերջին գիւղի թալանը ամբողջապէս չը կարողացան տանել, որովհետև գիւղի պահապան Զաքօն քաջութեամբ դիմադրում է այդ աւազակների յարձակումին մինչև Սառնայի և Մահլամի գիւղացիները օգնութեան են հասնում. մինչև երեկոյ կռւելուց յետոյ, քիւրդ աւազակները հեռանում են գիւղից բաւականանալով մի աննշան թալանով...»:

Ապրիլի 14-ի թղթակցության համաձայն՝ «Քիւրդական արշաւանքները Սալմաստի շրջանումն էլ սկսվեցին: Վերջին շաբաթվայ ընթացքում կողոպտվեցին 8 գիւղեր, սպանվեցին 5 հոգի. վիրաւորվածների թիւը շատ շատ է: Յարձակումները օրըստօրէ կրկնապատկվում են»:

Թալանի նպատակով ծավալված գործողությունների առնչությամբ նաև նշվել է. «...թէև քրդերը չեն մօտեցած զուտ հայաբնակ գիւղերուն և զգալի վնաս չեն տուած հայ ազգաբնակութեան, բայց անիկա բնականաբար չի պիտի ուզէր անտարբեր մնալ իր անմիջական դրացիին սպառնացող վտանգին հանդէպ. այսպէս հայերը կը մասնակցին Սուլթան-Ահմատ, Զևաչուկ, Գիւլիզան և Այան թրքաբնակ գիւղերու կռիւներուն՝ ի պաշտպանութիւն դրացի թուրք ազգաբնակութեան, յաջողելով ոչխարներու և ապրանքներու աւարը խլել յարձակող քրդերու ձեռքէն: Զևաջուկ և Այան գիւղերը մասնաւորապէս շատ քիչ կորուստ տուած են՝ շնորհիւ հայ մարտիկներու պաշտպանութեան: Եթէ ցարդ քրդերը չեն համարձակիր իրենց յարձակումները ուղղել ուղղակի հայերու դէմ, պատճառն այն է, որ կը վախնան ուժեղ դիմադրութենէ մը՝ այս վերջիններուն կողմէ»:

Ի լրումն նախորդ թղթակցության՝ ապրիլի 23-ին Վահան Ղուկասյանը իրավիճակի մասին հաղորդում է. «Սալմաստը, որ մինչև վերջերս որոշ չափով զերծ էր մնացել քրդական արշաւանքներից, վերջին մի քանի շաբաթների ընթացքում ենթարկւեց մի շարք լաւ կազմակերպւած յարձակումների: Կարճ միջոցում իրար ետևից քրդերի կողմից յարձակման և կողոպուտի ենթարկւեցին պարսկաբնակ Ղարաղ, Բափա, Խանթախթ, Մինաս և Թամար գիւղերը: Նաև քշել տարել են Ղարա-Ղշլաղ, Սուլթան-Ահմադ և Համզաքեանդ գիւղերի հօտերը: Փորձեր եղան նաև յարձակւել Վարդան և Սարամերիկ հայախառն գիւղերի վրա, սակայն հայերի զինւած և ինքնապաշտպանութեան համար պատրաստ լինելու հանգամանքը՝ արգելք եղաւ քրդերի մտադրութեան իրագործմանը...: Մագւայ սարդարը, որին յանձնւած է պարսիկ կառավարութեան կողմից սահմանագծի պաշտպանութիւնը, վերջերս Չարա բերդի հրամանատար է նշանակել այժմեան Իսմայիլ աղայի փոխարէն յայտնի աւազակ Սմկօին, որը մի քանի օր է, որ 300 ձիաւորներով գտնւում է Դիլմանում և պատրաստւում է գնալ Չարա...: Սակայն Իսմայիլ աղան ցեղական թշնամութիւն ունենալով Սմկօի հետ, որոշել է Չարայից չհեռանալ և զէնքի ոյժով իւր ձեռքում պահել այդ կարևոր բերդը, որը ծառայում է իբրև ամուր յենակէտ Իսմայիլ աղայի հրոսակախմբերի արշաւանքներին, որոնք անընդհատ ասպատակելով դէպի Խոյի և Սալմաստի գաւառները, միշտ հարուստ աւարով վերադառնում են...: Սմկօն... պատրաստութիւններ է տեսնում զինւած յարձակումով ձեռք ձգել Չարան: Այդ առթիւ Սմկօն բուռն ջանքերից յետոյ յաջողեցրեց վերջապէս ձեռք բերել կառավարութիւնից 2 թնդանօթ և այս քանի օրերս շարժւելու է դէպի Չարա...»:

Վերջապես ապրիլի 26-ին Սմկոն 400 քուրդ և պարսիկ ձիավորներով, թնդանոթներով արշավում է Ճարա բերդի վրա, երկօրյա կռվից հետո հաղթում է Իսմայիլ աղային և տիրում բերդին. «Չարայի անառիկ բարձունքների վրա ամրացել է այժմ մի այլ աւազակապետ Սմկօն, որի ասպատակութիւնները, թալանը ու սրածութիւնը այսուհետև թերևս աւելի բուռն և անզուսպ կերպարանք ընդունեն, քան իր նախորդներինը»:

Նաև նշվել է, որ «Թուրք կառավարութիւնը Սալմաստը գրաւելու իբրև պատրուակ հայ ֆէտայիներու գոյութիւնը կը մատնանշէ այդ շրջանին մէջ, որ սկիզբէն ի վեր իբրև բոյն ծառայած է անոնց: Երևի երկար մտածելուց յետոյ... զանազան մութ աղբիւրներու միջոցով տաճիկ կառավարութիւնը լուր է տարածել, որ իբր թէ Թաւրիզից 600 զինուած հայ ֆէտայիներ, ինչ որ Մկրտիչի հրամանատարութեամբ, ճանապարհուել են դէպի Սալմաստ՝ Վան անցնելու նպատակով, որ Սալմաստում գտնուածներէն 200 հոգի անցել են Ուրմի, իսկ 500 հոգի Վան, ուր կարգ մը յարձակումներ գործելէ ետք ձերբակալուեր կամ ոչնչացեր են: Այս ամէնէն ետք կառավարութիւնը խստիւ պահանջեր է պարսիկ կառավարութենէն՝ դուրս քշել Սալմաստից հայ ֆէտայիներին, սպառնալով հակառակ դէպքում ինքն անել այն՝ ինչի մէջ հարևան կառավարութիւնը՝ անզօր կը գտնուի: Համաձայն պարսիկ կառավարութեան յանձնարարութեան՝ Սալմաստի և Ուրմիի կուսակալները իրենց մօտ հրաւիրելով հայ ականաւոր անձանց և... կը խնդրեն ժամանակաւորապէս հեռացնել ֆէտայիները՝ եթէ իրոք կան: Հրաւիրուած հայերը կը բացատրեն այդ բոլորին երևակայութեան արդիւնքը ըլլալը...»:

Հունիսի 17-ի թղթակցությունը հայտնում է, որ «...քիւրդերը գրաւել են հայկական հինաւուրց Դէրիկ վանքը...: Երէկ երեկոյեանից գալիս են Րահիմ-փաշայի ձիաւորները: Տեղ-տեղ նրանց ցոյց է տրված դիմադրութիւն. կատաղած ձիաւորները խաժամուժ ամբոխի հետ միասին անկարգութիւններ են անում: Ազգաբնակութիւնը օրըստօրէ սկսում է աւելի և աւելի անհանգստանալ»:

Սեպտեմբերի 2-ի տեղեկության համաձայն՝ «Աջիվաջ գիւղը տաճկաց հող է ճանաչւում և գիւղացիները բերքի տասանորդը Ճարայի գայմագամին պէտք է տան: Քրդերը յայտնի կերպով սկսել են իրենց շահատակութիւնները. 6 օր առաջ նրանք յափշտակեցին Այանի և Ահրևանի տաւարն ու ոչխարի մի մասը: Ուրմիի ճանապարհին երկու անգամ կարաւանը կողոպտեցին, իսկ երկու օր առաջ՝ կիրակի Դրիշկի դիմէններից 30 ձի յափշտակեցին: Այս րօպէիս ևս քիւրդ ձիաւորները դարձեալ Ուրմիի ճանապարհի վրայ կարաւանի դիմացը կտրել են և պաշարել են Խանթախտ գիւղի մէջ. հայ մարտիկներից օգնութեան գնացին: Վերջին րօպէին լուր ստացւեց, որ Խանթախտի կարաւանն ազատւած է»:

Սեպտեմբերի 3-ին քրդերն ավարառում են Մուղանջուղ գյուղի անասունները, սակայն «...նոյն գիւղի բնակիչներ և սարամերիկցիներ՝ հայ ու թուրք միասին՝ քրդերի դիմացը կտրում են և աւարը ամբողջապէս ետ առնում», իսկ 19-ին «...երկու կէտի վրայ ուժեղ կռիւ տեղի ունեցաւ հայ մարտիկների և քրդերի միջև. մէկը Խանթախտի մօտ՝ Ուրմիի ճանապարհի վրայ, իսկ միւսը՝ Կաբախ-Թէփէի մօտ: Ինքնապաշտպանութեան հայ մարտիկներից 5 հոգի 4 օր առաջ կարաւանի ապահովութեան համար նրա հետ մեկնել էին դէպի Ուրմի. ճանապարհի վրայ սպասող քրդերը նոյն կարաւանը թալանել չը կարողանալուն վրէժխնդիր լինելու համար, դարձեալ դիրքերում սպասում են մարտիկների վերադարձին, երբ սրանք հասնում են, քրդերը կրակ են բացում նրանց վրայ. սկսւում է կռիւ երկու կողմի միջև, որ տևում է 2 ժամ. վիրաւորւում է մարտիկներից մէկը և երկու ձի, իսկ քրդերից՝ երկու հոգի: Մինչև գիւղերից օգնութեան հասնելը՝ կռիւը վերջանում է...: Քրդերի մի ուրիշ խումբ կարծես դարձեալ վրէժխնդիր լինելու համար յարձակւում է Կաբախ-թէփէի տաւարը յափշտակելու: Քրդերը այս անգամ 40 հոգով յարձակւում են. սկսւում է կռիւը նրանց և ինքնապաշտպանների միջև. քրդերը ունենում են մի վիրաւոր և յաջողում են 25-ի չափ ոչխարներ տանել, բայց տաւարի ամենամեծ մասն ազատ է մնում յափշտակութիւնից»:

Հոկտեմբերին Սալմաստ գավառի հարավային կողմում գտնվող «Կաբուխ-թէփէ (թուրքաբնակ), Քեալաշան (թուրքաբնակ), Զևաջուկ (թուրք, քուրդ, հայ բնակ.) թէ՛ Սօմայի քրդերից և թէ՛ կառավարական ձիաւորների կողոպուտներից ապահովւելու համար պահում են հայ մարտիկ-պահապաններ: Դէպի Ուրմի և դէպի Խօյ տանող ճանապարհների վրայ քրդերից ու ձիաւորներից ապահով լինելու համար ճամբորդներն և կարաւանները դարձեալ հայ մարտիկների ուղեկցութեամբ անցնում, դառնում են»:

1908 թ. աշնանը Սալմաստը վերածվում է Սահմանադրական Պարսկաստանի կողմնակիցների կարևոր կենտրոնատեղիի, որտեղ միապետականների դեմ ծավալվում են մի շարք կատաղի մարտեր:

Դեռ հոկտեմբերի 26-ին Խոյում «...դատաւորը հաւաքել տւեց տեղիս մի քանի հայերի և նրանց հանձնեց սարդարից եկած մի նամակ, որը ուղղւած էր մասնաւորապէս Սալմաստի հայերին: Այդ նամակով սարդարը զգուշացնում է հայերին՝ չը մասնակցել Պարսկաստանի յեղափոխութեան: Ի միջի այլոց նամակում մի առ մի թւում է այն բարիքները, որ ինքն իբր թէ արած է հայերին և մասնաւորապէս հայ յեղափոխութեան»:

Նոյեմբերի 9-ին սահմանադրականներին ոչնչացնելու նպատակով միապետական ուժերի գլուխ անցած Իզո խանը շարժվում է Սալմաստի ուղղությամբ. «Սալմաստի վրայ մեծ ուժեր են գնում...: Իզօ-խանը իր ձիաւորներով ճամբայ ընկաւ Սալմաստ. արդէն ոտաւորները գնացել էին սրանից 5-6 օր առաջ՝ 4 թնդանօթներով: Գնացողները գրեթէ բոլորը դժգոհութեամբ և վախով են գնում, արդէն ճանապարհ չընկած՝ մտածում են փախչելու մասին»:

Նոյեմբերի 15-ին նշվել է. «Սալմաստի Էնճումանի նախորդ նախագահ Պատշիհ Փիշնամազ, որ հոկտեմբերի վերջերը Գարատաղի շրջանին մէջ երկու հարիւր զինեալ մարդիկ հաւաքեց՝ միացաւ Տիլմանի ապստամբներուն և Սաթթար Խանի կուսակիցներուն: Փիշնամազ իրեն դէմ ղրկուած քիւրտերուն յաղթեց և փախուստի մատնեց զանոնք ու երկար պաշարումէ մը յետոյ՝ տիրեց Տիլմանին: Նոյնպէս տիրեց Քօխնէշէհիրի»:

Նոյեմբերի 17-ի հաղորդագրության համաձայն՝ «Դիլմանը գրաւելուց և սահմանադրութեան դրօշակը պարզելուց յետոյ, տեղական դատաւորը կարճ դիմադրութիւնից յետոյ խոյս էր տւել այնտեղից և Օրբանի ու Սուլաւի շրջանը ապաստանելով՝ միապետական ոյժերն էր կազմակերպում, օգնական խմբեր ստանալով Մակւից: Սահմանադրականները, նրա ապագայ գործողութեանց կանխելու համար, ամսիս 8-ին՝ 300-350 զինւած կամաւորներով ու մարտիկներով առաջ են շարժւում և ամրանում հայկական Սարամէրիկ գիւղում, որ դատաւորի գտնւած տեղից քիչ հարաւ է գտնւում: Հաջորդ օրը լուսաբացին սկսւում է կռիւը: Եւ թէև դատաւորը շարունակ նոր ոյժեր է ստանում Եզդի-քանում գտնւող Իզօ խանից, սակայն և այնպէս ուժեղ գրոհին երկար դիմադրել չը կարողանալով, երկրորդ անգամ խայտառակ փախուստի է դիմում, Օրբանն ու Սուլաւին սահմանադրականներին թողնելով: Սրանք անմիտ կատաղութեամբ աւերում և այրում են առաջինը: Այս փառաւոր յաղթութիւնը այնպիսի մի բուռն ոգևորութիւն է առաջ բերում Սալմաստում ընդհանրապէս, կամաւորների մէջ մասնաւորապէս, որ սրանք շարունակում են առաջ գնալ դէպի Եզդի-քան, Իզօ խանի վրայ յարձակւելու դիտաւորութեամբ: Սակայն մտադրութիւննին փոխելով՝ կէս ճանապարհից յետ են դառնում և նորից Սարամէրիկ մտնում: Այստեղից մարտիկների մեծ մասը ցրւում է միւս գիւղերը և նախապատրաստութիւն տեսնում Իզօ խանի վրայ յարձակւելու: Արիւնահեղ կռիւը տեղի է ունենում նոյ. 11-ին: Թաւրիզի կռւում կրած կրկնակի պարտութիւնից կատաղած՝ Իզօ խանը խիստ դիմադրութիւն է ցոյց տալիս, ստիպելով սահմանադրականներին յարձակողականից պաշտպանողականի անցնել...: Սահմանադրականների մի մասը թողնում, հեռանում է. կռւի վայրում 700-ից աւելի քրդերի և ձիաւորների դէմ մնում են մօտ երեսուն մարտիկներ, որոնք երկար ժամանակ ուժեղ կերպով դիմադրում են վայրենի հրոսակներին: Վերջը՝ անհամեմատ մեծ ոյժի առաջ ստիպւած են լինում յետ քաշւել և քիչ-քիչ նահանջել: Հերոսական, յանդուգն այս կռւում մարտիկներից ընկնում են երկուսը, որոնցից մեկը՝ Դադաշը հին զինւոր է և նշանաւոր իր անցեալով: Իզօ խանը Սարամէրիկը վերցնելուց յետոյ, սպառնում է Դիլմանի վրայ յարձակւել, եթէ նա կամովին չի հնազանդի և իրեն չի յանձնի Ֆիշ-Նամազին: Սահմանադրականների այս անյաջողութիւնը մասնակի լքում է առաջ բերել որոշ գիւղերում, որոնք միապետութեան կողմն հակւելու նշաններ և Իզօ խանին հնազանդելու ցանկութիւն են ցոյց տալիս: Որոշ խմբեր էլ բազմաթիւ ստորագրութեամբ Ճարայում նստող տաճիկ պաշտօնեային են դիմել, տաճկահպատակութիւն ընդունելու գնով պաշտպանութիւն խնդրելու: Պաշտօնեան ոյժ է տալիս այդ ցանկութեան, զափթիաներ ուղարկում և գիւղերին առաջարկում տաճկական դրօշակ պարզելով, դիմադրել մակուցիներին...»:

Ըստ նոյեմբերի 20-ի թղթակցության՝ «Սալմաստի կողմի հայերն էլ վտանգի մէջ են: Մակուի Իզօ և Նամօ խաների մօտ 2000 հեծելազօրքը յարձակվել է Սանամերիկ, Վարդան (զուտ հայաբնակ), Ռըկավա և Այան (հայ և թուրք) գիւղերի վրա, թալանի ու կողոպուտի է ենթարկել, և սպանութիւններ են տեղի ունեցել: Գիւղերի ազգաբնակութիւնը փախել-ապաստանել է Սալմաստի կենտրօնական գիւղերը: Մակուի ձիաւորները սպառնում են աւերել Սալմաստը»:

Չնայած այն հանգամանքին, որ Սարամերիկի «Ազգաբնակութիւնը իր ունեցւածքով փախել էր կենտրօնական գիւղերը, այնուամենայնիւ Սալարի ձիաւորները սպանել են մնացած հայ երեխաներին և կանանց»:

Բնակչությունից պարպված Սարամերիկը գրավելուց հետո «...Իզօ խանն ու Նամօ խանը մարդիկ ուղարկեցին հարևան գիւղերը և կամովին հպատակութիւն պահանջեցին, սպառնալով հակառակ դէպքում, անխնայ կոտորել բոլորին: Միաժամանակ առաջ գնալով մտան և գրաւեցին Մուղանջուղ գիւղը, իսկ ամսի 13-ի երեկոյեան, Իզօ խանը, Մուղանջուղից Քեօհնա-Շըհար ճանապարհւեց: Բնակիչները երկիւղից պարտաւորւեցան ընդունել նրան և հնազանդութիւն յայտնել: Ոգևորւած այս յաջողութիւնից, միւս գիւղերի վրայ սարսափ ազդելու և կամովին հպատակեցնելու նպատակով, Քեօհնա-Շըհար մտնելուց անմիջապէս յետոյ Իզօ խանը մօտ 100 քիւրդ ձիաւորներ ուղարկեց շրջակայքը, որոնք սկսեցին մանեօվրներ կատարել Սաւրայի, Գիւլիզանի և Փաթաւուրի շուրջը...: Սաւրայի մի մասը Իզօ խանի սպառնալիքին հնազանդութեամբ է պատասխանել, իսկ մի մասը պատասխանելն աւելորդ համարելով, կռւի է նախապատրաստւել, որը տեղի է ունեցել ամսի 15-ին գիւղացիների կատարեալ յաջողութեամբ: Սպանւած են 3 քուրդ, խլւած է 3 ձի: Թշնամին յաղթողների ձեռքն է թողել Արճեվան գիւղից տարած իր թալանը: Նոր յարձակման կասկածի պատճառով, Սաւրա են գնացել երկու տասնեակ մարտիկներ: Դիլման կենտրօնական գիւղը Իզօ խանի երկու-երեք անգամ սպառնալից ազդարարութեան միշտ էլ մերժմամբ պատասխանելով՝ լուրջ կերպով ամրանում և դիմադրութեան է պատրաստւում: Նոյեմ. 14-ին Սօմայի քրդերից 100 հոգի Հաֆթուանի վրայով եկել և Դիլման են մտել սահմանադրականներին օգնելու: Տեղ է հասել և Թաւրիզից վաղուց ճանապարհւած սահմանադրական կամաւորների խումբը: Կարծում են, որ Իզօ խանը Դիլմանի վրայ յարձակւելով՝ ոչ մի յաջողութիւն չի ունենայ: Միւս գիւղերն էլ դատարկւում և աւելի ներսերն են կենտրօնանում, ուժեղ դիմադրութեան նախապատրաստւելով: Սաւրայի յաղթութիւնը մեծ ոգևորութիւն է առաջ բերել...»:

Սարամերիկցի հայ կանանց ու երեխաների նկատմամբ հաղթություն տարած եղեռնագործ խան Սալարը նույն օրն ուղղվում է դեպի Դիլման. «Գևերի և Սարամէրիկի շրջանից նոյեմբերի 13-ի երեկոյեան Սալարը առաջ գնաց Դիլմանի վրայ: Ճանապարհին՝ Մանջա գիւղի բնակիչները նրան աղ ու հաց մատուցին: Սալարն այնուամենայնիւ հրամայեց շատ տղամարդկանց, կանանց և երեխաների կոտորել. մնացածները կարողացան ընտանիքներով և հրացաններով փախչել քաղաք, թողնելով Սալարին իրենց ամբողջ ունեցւածքը: Սալարը զօրքերով ամրացել է Մանջում և առաջարկում է քաղաքին անմիջապէս անձնատուր լինել՝ սպառնալով ռմբակոծել և սուրը քաշել: Սալարն ունի չորս թնդանոթ, 600 հետևակ զօրք, 700 ձիաւոր մակուցիներ և քրդեր: Դիլմանում 800 զինւած մարդիկ կան: Քաղաքս ամրացնում են. քաղաքից դուրս կառուցւած են չորս պատնէշ: Սամսօնը հարիւր հայդուկներով կանգնած է Ղալասար գիւղում: Նոյեմբերի 14-ին Քեօհնա-Շըհարը հնազանդութիւն յայտնեց Սալարին, որի պատճառով և թիւրքական ասկեարները հեռացան այնտեղից: Նրանց հեռանալուց յետոյ Սալմաստի նախկին նահանգապետը մտաւ Քեօհնա-Շըհար...»:

Համաձայն նոյեմբերի 18-ի թղթակցության՝ «Մակուի խանի ձիաւորները շրջապատել են Սալմաստն իր շրջակայքով: Հայերը իրենց ընտանիքների ու ազգականների համար երկիւղ են կրում, որովհետև իբր թէ խանը Թէհրանից կարգադրութիւն է ստացել յաջողութեան դէպքում խիստ պատժել Սալմաստը, որտեղ հայկական կօմիտէ է գտնւում»:

Նույն օրը նշվել է նաև, որ «Սալմաստի վրայ գնացել է Խօյից Ամիրը 250 ձիաւորով: Մտել են Ղալասար: Տեղական դաշնակցականների պահանջմամբ, նա իսկոյն հեռացել է, առանց որևէ վնաս պատճառելու հայերին: Դրանից յետոյ նա մտել է Դիլման: Այդտեղ լուսաբացին թուրք յեղափոխականները, որ եղել են այդ ժամանակ Հին-Քաղաքում (Քեօհնա-Շհար), յարձակւել են Ամիրի ձիաւորների վրայ, ջարդել են և քշել դէպի Խօյ»:

Արձագանքելով հակամիապետականների օգնության դիմումին՝ «...Չարիկի թիւրքական գայմագամը խոստացաւ, որ մինչև Պօլսից հրահանգ ստանալը՝ կուղարկէ քաղաքին օգնութեան ընդդէմ Սալարի Շիկակ քրդական ցեղից 200 ձիաւոր, որոնցից 70-ը Դիլման հասան նոյեմբերի 14-ին և միացան Փիշնամազին: Շրջանի ազգաբնակութիւնը սարսափի մէջ է և հեռաւոր գիւղերի բնակիչները փախչում են իրենց ամբողջ ունեցւածքով քաղաք և հայկական կենտրոնական գիւղերը, որոնց ազգաբնակութիւնը զինւած է: Օլարի քրդերը կողոպտում և այրում են անմարդաբնակ գիւղերը: Նոյեմբերի 16-ին Սալարը թնդանօթներից չորս անգամ կրակ բաց արեց քաղաքի վրայ, յեղափոխականները չը պատասխանեցին...: Չարիկի թիւրքական գայմագամի հրամանով հասաւ այստեղ Շիկակ քիւրդ բէկը և Չարիկի բերդի այժմեան կառավարիչ Իսմայիլ-Լագան հարիւր ձիաւորներով և միացաւ Փիշնամազին»:

Մինչ այս «Սարամէրիկի պարտութիւնից և մարտիկների նահանջից յետոյ, ժամանակաւոր յաջողութիւնից հպարտացած Նամօ խանը, իր քրդերին ուղարկեց շրջակայ գիւղերն ասպատակելու և թալանելու: Շուտով նրան օգնելու եկաւ և Սմկօն, իր շիկակ քրդերով, թւով 3.400 հետիոտ և ձիաւոր, որոնք իրենց վայրագութեամբ սկսեցին սարսափ տարածել և Սարամէրիկի անյաջողութեան պատճառած լքման աւելի ոյժ տալ: Գիւղերի մի մասը յուսահատւած տեղի տւեց և Իզօ խանի սպառնալիքներից վախենալով, առանց դիմադրութեան հնազանդութիւն յայտնեց: Այնպէս որ Իզօ խանը իր բանակով առաջ շարժւեց և Հին քաղաք մտաւ, իսկ Նամօ խանը՝ Սմկօյի հետ, Դիլմանի արևմտեան մասում գտնւող Արճեվան գիւղը: Իզօ խանի սպառնալիքներն արհամարհող և չը հնազանդող Սաւրան, այսպիսով շրջապատւում է երկու բանակով: Իսկ միւս նոյնպէս յամառ գիւղերի մօտերում, մշտական մանեօվրներն ու ցոյցերը անընդհատ շարունակւում, բայց միշտ էլ անյաջողութեան են մատնւում...: ...ամենավտանգաւոր դրութեան մէջ գտնւում էր համարեա շրջապատւած Սաւրան: Այդ պատճառով այնտեղ են կենտրօնանում մարտիկ խմբերը և մօտ 140 հոգի Սմբատի հրամանատարութեամբ կռւի պատրաստւում: Յարձակումը չի ուշանում և խիստ կռիւը սկսւելով, վերջանում է մարտիկների փառաւոր յաղթանակով: Ոչ միայն յարձակումը յետ են մղում, ոչ միայն հալածում են քրդերին ու ձիաւորներին, այլև յաջողում են խլել նրանցից մինչև այժմ արած թալանները, գրաւել Նամօ խանի շաքարով, բրնձով և իւղով բարձած 11 ուղտերը և այլն: Հերոսական այս կռւի յաջողութիւնը ջնջելով Սարամէրիկի բոլորովին այլ պայմաններից առաջացած նահանջի տպաւորութիւնը... դիմադրական ոգու խիստ բարձրացումն է առաջացնում...: Դիլմանի նոյնքան փառաւոր յաղթանակն եկաւ դրութիւնն բոլորովին փոխելու և թշնամուն բոլորովին փախցնելու Սալմաստից: Նոյեմբերի 23-ին, միապետականների միացած բանակը... Դիլմանի հիւսիսային թևի վրայ մի ուժեղ յարձակում գործելով, սկսեց խիստ կերպով ռմբակոծել դիրքերը: Թնդանօթաձգութեան պաշտպանութեամբ, ձիաւորները անվախ առաջ են գալիս և շատ մօտ տեղերում դիրքեր բռնում: Կարճ ժամանակից յետոյ, նրանք յաջողում են գրաւել քաղաքից 300 քայլի վրայ գտնւող պարսպապատ այգին և բաւական վտանգաւոր դիրք շինել նրանում գտնւող վերնատունը: Քաղաքի հակառակ կողմից եղած թնդանօթաձգութեամբ յարձակումը, յուսահատեցնող ազդեցութիւն է գործում պաշարւածների վրայ, երբ ամենավտանգաւոր վայրում՝ այգու առաջ եօթը մարտիկներով միայն դիրք բռնած Սամը իր խիզախ կռւով, փոխում է կռւի ընթացքը և նրանց ոգևորութիւն ներշնչելով, լքումից ազատում: Մօսինի հարւածներից դիապաստ ընկնող թշնամին, իր թնդանօթներով էլ այդ դիրքին ոչ մի վնաս հասցնել չը կարողանալով և տեսնելով, որ շեշտակի հարւածները, նոյնիսկ այգու պատերի մէջ, իրենց բաց արած ծակերի միջից էլ անցնելով գալիս գտնում են իրենց, յուսահատւած յետ են քաշւում: Դրանց օրինակին հետևելով յետ են քաշւում և քաղաքի հակառակ կողմից յարձակւողները և մի խելագար փախստի դիմում երկուս ու կէս ժամ յանդուգն կռիւ մղելուց յետոյ: Այս կռւում ձիաւորներից ընկել են 25 հոգի և բազմաթիւ ձիեր, Սմկօյի քրդերից սպանւած և վիրաւոր՝ 12 հոգի: Սահմանադրականները Դիլմանում եղած մի հին թնդանօթով մի քանի անգամ արձակելուց յետոյ փչանալով մի կողմն են դրել: Պարտւած բանակը, մի օր Մուղանջուղ մնալուց յետոյ, բոլորովին հեռացել է՝ Սալմաստից: Իզօ խանն ու Նամօ խանը անցել են Մաֆիքէնտ և Շաքար-Իւզ, Խոյի գեադուկի գիւղերը, իսկ Սմկօն էլ Սուլաւ: Այսպիսով, Սալմաստը նորից ամբողջովին սահմանադրականների ձեռքումն է գտնւում...: Գիւնէյից և ուրիշ տեղերից ...կամաւորների խմբեր անընդհատ Դիլման են լցւում, կարծելով նոր յարձակում կը կատարւի: Այնտեղ են և Սօմայի 200-250 քրդերը, որ համարեա ոչինչ չեն անում: Սաթթար-խանը Սալմաստի դատաւոր է նշանակել Մարանդում գտնւող Ռիզա-Գիւլի խանին...»:

1908 թ. դեկտեմբերի 8-ի թղթակցությունը, գնահատելով տեղի ունեցածը, շեշտում է. «Սահմանագլխի գաւառներում և մասնաւորապէս Սալմաստում հայերին յաջողւեց, ինչպէս նախկին քրդական հրոսակախմբերի յարձակման, նոյնպէս և այժմ միապետական բանակի դէմ, պատնէշ կանգնել և արգելել նրանց առաջխաղացումը: Հայ կռւողները ոչ մի տեղ չեն ջարդւել: Նոյեմբերի 1-ից մինչև 25-ը նրանք ունեցել են 13 կռիւներ, որոնց մի քանիսը սահմանադրականների մասնակցութեամբ, և միշտ էլ յաղթանակ են տարել: Միմիայն Եզդի-քանում նրանք պարտութիւն կրեցին, նախ՝ ուժերի մեծ անհաւասարութեան և երկրորդ՝ որ գլխաւորն է, սահմանադրականների մի մասի դասալքութեան պատճառով: Իսկութիւնն այս է. հոկտեմբերի 31-ին Ամիրը ուղղակի Դիլման եկաւ և գիշերը խորհրդակցութիւն ունենալով դատաւորի հետ, որոշել էր, հէնց հետևեալ օրը ձերբակալել մի քանի երիտասարդ պարսիկների և ամենախիստ պատժի ենթարկել նրանց՝ թնդանօթի բերան կապելով, որ ժողովուրդը սարսափի մատնւի և սահմանադրականները ընդդիմութիւն ցոյց չը տան...: Նոյն գիշերին ժամը 5-ին սահմանադրականները մի հերոսական յարձակում գործելով, գրաւեցին Դիլմանը»:

Ինչպես նշվել է, «Սալմաստը յաղթանակով դուրս եկաւ Իզօ-խանի արշաւանքից», որով տարեվերջին «Սահմանադրականներն արդէն դրութեան տէրն են, Դիլմանում բացւած անջիւմանն է կառավարում շրջանի գործերը...: Օսմ. պաշտօնեաները յայտնի կերպով աշխատում են հովանաւորել ժողովուրդը միապետականների գազանութիւններից: Հին-Քաղաքի դիմումը, հովանաւորելու համար, արդէն ընդունւած է Պօլսի բարձր. մարմնից և այդ առթիւ Հին-Քաղաքից ուզւած են երեք պատգամաւորներ Վան գնալու հարկ եղած կարգադրութիւն ստանալու համար. պատգամաւորներն արդէն ճանապարհւել են: Օսմ. ոստիկաններ եկել են նաև Հէօդար, մի մասը պէտք է գնան Եզդի-քան»:

Այսպիսով, 1908 թ. և մանավանդ տարվա երկրորդ կեսն Ատրպատականի և մասնավորապես Սալմաստի հայերն անցկացրին քաղաքական աննախադեպ լարված մթնոլորտում:

Փաստորեն ինչպես Թուրքիայում, որտեղ արդեն հուլիսին հաղթանակել էին սահմանադրական կառավարմանն անցնելու կողմնակիցները, այնպես էլ Պարսկաստանում նույն թվականին ծայր առավ միապետական կարգերը տապալելու և երկրում սահմանադրական կառավարում հաստատելու համար մղվող պայքարը: Այստեղ ուշագրավ է, որ միապետական թուրքական կայսրության գաղափարական հակառակորդ «Ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն» կարգախոսով հրապարակ ելած երիտթուրքերին, ինչպես նաև միապետական Պարսկաստանի դեմ ելած ուժերին հայերը, ի դեմս ՀՅԴ կուսակցության, ամենայն նվիրումով և խիզախությամբ գործուն մասնակցություն ցույց տվեցին: Այդ պայքարի ընթացքում, որը, իհարկե, չավարտվեց 1908 թ.-ով և շարունակվեց նաև հաջորդ տարիներին, Ատրպատականի, բայց մասնավորապես Սալմաստի հայ բնակչությունը կրեց մարդկային և նյութական վիթխարի կորուստներ: Հայկական որոշ գյուղեր տնտեսապես մինչև վերջ անդառնալիորեն քայքայվեցին և ամայացան:

Սակայն, ինչպես ցույց են տալիս դեպքերի ամենամոտ զարգացումները (պարսկական իշխանությունների փոխարինումը Սահմանադրական Թուրքիայի դրածոներով), «ձեռքբերումները» բնավ էլ այն երազանքները չէին, որոնց նկատմամբ տածում էին զրկանքներով և համբերատարությամբ ամեն զոհողության դիմակայած հայ բնակչության լայն զանգվածները:

Ականատես, Թէհրանեան լուրեր, «Գործ», 1909, N 11, 18 յունւարի, էջ 2:
Վ. Մ-եան /Վահան Ղուկասյան/, Նամակ Պարսկաստանից, «Լրաբեր», 1908, N 1, 27 ապրիլի, էջ 3-4:
Ցոլակ, Վերջին դեպքերը Պարսկաստանում, «Մշակ», 1908, N 89, 26 ապրիլի, էջ 4:
«Մշակ», 1908, N 81, 17 ապրիլի, էջ 1:
«Ռազմիկ», 1908, N 245, 7 մայիսի, էջ 3:
Վ. Մ-եան, Նամակ Պարսկաստանից, «Լրաբեր», 1908, N 3, 11 մայիսի, էջ 4:
Վ. Մ-եան, Նամակ Պարսկաստանից, «Լրաբեր», 1908, N 4, 18 մայիսի, էջ 4:
«Ռազմիկ», 1908, N 244, 3 մայիսի, էջ 2-3:
«Մշակ», 1908, N 132, 19 յունիսի, էջ 1:
Ազիզ, Քրդերի շահատակութիւնները, «Գործ», 1908, N 1, 11 սեպտեմբերի, էջ 2:
Ազիզ, Սպանութիւններ, յափշտակութիւններ, «Գործ», 1908, N 21, 5 հոկտեմբերի, էջ 2:
Ազիզ, Քրդերի յարձակումները, «Գործ», 1908, N 42, 30 հոկտեմբերի, էջ 1:
Ազիզ, Վերջին դէպքերը Սալմաստում, «Գործ», 1908, N 54, 13 նոյեմբերի, էջ 1:
Արամ, Սարդարը սպառնում է հայերին, «Գործ», 1908, N 56, 15 նոյեմբերի, էջ 2:
Արամ, Լարւած վիճակ, «Գործ», 1908, N 55, 14 նոյեմբերի, էջ 1:
«Ռազմիկ», 1908, N 299, 19 նոյեմբերի, էջ 4: Նույն օրվա այլ հաղորդագրություն հավելում է. «Սալմաստի նախկին անջումանի նախագահ Հաջի Պիշնամազը՝ Ղարադաղի վիճակում հոկտեմբերի վերջերին ժողովելով 200 զինված մարդու և միանալով Դիլման քաղաքից ընդառաջ դուրս եկած Սաթթար-խանի կողմնակիցների ու ֆէդայիների հետ՝ պաշարեց այդ քաղաքը...: Հաջի-Պիշնամազը, պաշարելով Դիլմանը, ջարդեց և փախուստի դարձրեց Մակուի սարդարի ուղարկած միլան ցեղի քիւրդերին: Նահանգապետը փախաւ...: Տիրելով Դիլմանին և Քէօհնաշահարին, Պիշնամազը շարունակ ամրութիւններ է ստանում շրջակայ տեղերից և Թաւրիզից: Համարեա ամբողջ Սալմաստը նրա ձեռքումն է» («Մշակ», 1908, N 256, 18 նոյեմբերի, էջ 1): Նաև՝ «Հաջի Փիշնամազը, որ ամբողջ Սալմաստի անջումանների ղեկավարն էր և որ րէակցիայի օրերին յետ էր քաշւել, արդէն Սալմաստ է մտել իր զինւած բանակով. նահանգապետը փախել է, յեղափոխականները Դիլմանում բարձրացրել են անջումանի դրօշը դատաւորի տան գլխին» («Զանգ», Բագու, 1908, N 8, 23 նոյեմբերի, էջ 122): Ահա թե ինչպես է Դիլմանը գրավում հակամիապետական ուժերը գլխավորող Հաջի Փիշնամազը. «...կազմակերպում է Դիլմանի գրաւման գործը: Իր մուջահեդների խումբը, տեղացի գիւղացիների աջակցութեամբ, իբր թէ գնումների համար մտնում է Դիլման և մի գեղեցիկ օր, 1908 թ. նոյեմբեր 1-ին, առաւօտեան, քաղաքում ապստամբութիւն առաջացնում: Հրացանաձգութեամբ դիրքեր գրաւելով, համաձայն նախօրօք եղած պայմանադրութեան, Հաջի Փիշնամազն իր մուջահեդներով և Սամսոն խանը տեղացի հայ երիտասարդներից կազմւած իր թռուցիկ խմբով յարձակւում են Դիլմանի վրայ: Կարճատև դիմադրութիւնից յետոյ, միապետականներն իրենց հրացանակիրների հետ տեղի են տալիս ժողովրդական շարժման առաջ: Սամսոնի խումբը յաղթական վերադառնում է Դիլմանից՝ Հ. Յ. Դաշնակցութեան դրոշը պարզած...: Դիլմանի գրաւումը պարսիկ և հայ գիւղացիութեան տրամադրութիւնը շատ բարձրացրեց. գիւղերից զինւած դիմեցին Դիլման, պատրաստակամութիւն յայտնելով սահմանադրական կռիւներին մասնակցելու» (Ա. Ա., նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1951, N 197, 4 սեպտեմբերի, էջ 2): Նաև (համաձայն նոյեմբերի 8-ի թղթակցության)` «Յեղափոխականները գրաւեցին Բինաբը և Դիլմանը» («Մշակ», 1908, N 250, 11 նոյեմբերի, էջ 1): Նույն օրվա այլ թղթակցությամբ «Սալմաստում միապետականների և սահմանադրականների կռիւը վերջինների յաղթութեամբ է վերջացել» (Իբօ, Դէպքերը Պարսկաստանում, «Մշակ», 1908, N 251, 12 նոյեմբերի, էջ 2):
Ֆ-օ, Սալմաստի դրութիւնը, «Գործ», 1908, N 63, 25 նոյեմբերի, էջ 2: Սարամերիկի կռվի մասին տե՛ս նաև Ֆ-օ, Սարամէրիկի կռիւը, «Գործ», 1908, N 64, 26 նոյեմբերի, էջ 2: Թերևս սույն դեպքերին և մասնավորապես Դադաշի սպանվելուն է վերաբերում Խոսրովայի կաթոլիկ վանահոր հաղորդումն այն մասին, թե Մակվի խանը «Թիւրքիայի սահմանակից Սիլտու և Սարամէրիկ գիւղերի մօտ նոյեմբերի 13-ին ջարդել է դաշնակցութեան հայկական խմբերին և թիւրքական սահմանապահ զօրքերին» (Պ. Գ., Մի վանահօր լուրը, «Գործ», 1908, N 64, 26 նոյեմբերի, էջ 2):
Իբօ, Պարսկաստանի գործերը, «Մշակ», 1908, դ 262, 26 նոյեմբերի, էջ 2: Նաև՝ «Մաքուի Իսօ Խանին ձիաւորները յարձակուելով Սալմաստի հայաբնակ քանի մը գիւղերուն վրայ, կողոպուտի ենթարկած են զանոնք. տեղի ունեցած են մարդասպանութիւններ: Սոյն գիւղերու ժողովուրդը պարտաւորուած է ապաստանիլ գաւառի կեդրոնական գիւղերն, ուր պաշտպանուելու լաւագոյն միջոցներ կը գտնուին» («Կոչնակ», 1909, դ 1, էջ 22):
Պ. Գ., Իզզէթ-ուլլահ-խան-սալարի աւերածութիւնները, «Գործ», 1908, N 70, 4 դեկտեմբերի, էջ 1: Այս մասին վկայել է նաև դեկտեմբերի 2-ի թղթակցությունը («Մշակ», 1908, N 268, 4 դեկտեմբերի, էջ 1):
Ֆ-օ, Սալմաստի վիճակը, «Գործ», 1908, N 67, 29 նոյեմբերի, էջ 2:
Պ. Գ., Իզզէթ-ուլլահ-խան-սալարի աւերածութիւնները, «Գործ», 1908, N 70, 4 դեկտեմբերի, էջ 1: Նաև՝ «Մշակ», 1908, N 268, 4 դեկտեմբերի, էջ 1:
Պ. Գ., Սպառնալիք հայերին, «Գործ», 1908, N 60, 20 նոյեմբերի, էջ 1:
Ա., Սալմաստի դէպքերը, «Գործ», 1908, N 61, 21 նոյեմբերի, էջ 1:
Ի դեպ, կիսավայրենի շիկակ ցեղախմբի վերաբերյալ նշվել է. «Ավդոյի՝ Շիկակ մեծ ցեղի մի ճիւղն է, որը ցւրւած է Սալմաստի հարաւ-արեւմտեան սահմանի զառիթափերում: Շիկակ բառը՝ ճարտար գողի հոմանիշ է դարձել ամբողջ Վասպուրականում, շատ վաղ ժամանակներից ի վեր» (Algh., Նամակ պարսկա-տաճկական սահմանագլխէն, «Արմէնիա», 1905, N 25, 18 յունուարի, էջ 2):
«Գործ», 1908, N 70, 4 դեկտեմբերի, էջ 1-2:
Ֆ-օ., Սալմաստի կռիւները, «Գործ», 1908, դ 76, 12 դեկտեմբերի, էջ 2:
Ազիզ, Սխալ լուրեր, «Գործ», 1908, դ 85, 23 դեկտեմբերի, էջ 1: Ըստ դեկտեմբերի 10-ի թղթակցության՝ «Դիլմանին օգնութեան եկած Սօմայի քրդերը ներկայումս ամբողջապէս քաշւած են: Ուրմիից մի քանի օր առաջ Սալմաստ հասաւ սահմ. կամաւորների նոր խումբ՝ բաղկացած մօտ 100 հոգուց, որոնք իրենց բաւական լաւ են պահում. բնակչութիւնը նեղւեց և այժմ էլ նեղւում է մասնաւորապէս գիւնէյցի կամաւորների քմահաճ և անկարգապահ վարմունքից» (Ազիզ, Քրդերը յետ քաշւած, «Գործ», 1908, N 88, 26 դեկտեմբերի, էջ 1):
«Մշակ», 1908, N 280, 19 դեկտեմբերի, էջ 2:
Ազիզ, թղթակցություն, «Գործ», 1909, N 7, 13 յունւարի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 26-31:

Դեպքերի զարգացումները 1909 թ. հունվարի 2-ին հաղորդվում է. «Սալմաստից հիւսիս-արևմուտք՝ Կիզանի շրջանում թիւրքերը գրաւել են բոլոր սիւննի գիւղերը՝ հաւատակիցներին պաշտպանելու պատրւակով: Իւրաքանչիւր գիւղում նստած են 3-4 զափթիաներ: Վերջիններից գտնւում են նաև Քեօհնէ-Շհարում, որտեղից Վանի նահանգապետի առաջարկութեամբ տեղական բնակիչներից տասը հոգուց բաղկացած մի պատգամաւորութիւն է գնացել Թիւրքիա՝ անկարգութիւններ առաջանալու դէպքում հրահանգներ ստանալու համար»:

Համաձայն հունվարի 5-ի թղթակցության՝ «Պարսկաստանի ազատագրական շարժումները Ատրպատականում մեծ ծաւալ ստանալով՝ վերջերս իրենց բարերար ազդեցութիւնը ներգործեցին և պարսկահայ գաւառների վրայ: Երէկի միապետական Ուրմին, Սալմաստն ու Խօյը իրար յետևից ջարդեցին կառավարական րէժիմի շղթաները ու իրանց միջից դուրս հալածեցին մակուցի ինքնակոչ ոհմակներին»

Ըստ հունվարի 20 թվակիր նամակի՝ «Աղբակում սկսւած է քիւրդ մարզիկցի ցեղի զինաթափութիւնը. այդ առթիվ Շարաֆ-բէգ կանչւած է եղել Վան, իսկ նրա որդին՝ Հասան-աղան 150 ձիաւորով անցել է պարսկական սահմանը, այնտեղ ապաստանելու համար. նա երեք օր առաջ գտնւում էր Հին-Քաղաքում: Այստեղից նա դիմում արեց Սամսոնին՝ թոյլտւութիւն ստանալու բնակւելու Վարդան և Այան գիւղերում, բայց ստացաւ մերժողական պատասխան...: Այժմ Սուլաւ է բնակւում մի տաճիկ հարիւրապետ՝ Ջէլալէտտին-էֆէնդին և իր իշխանութեան տակ է առել քէօրասենցիների գիւղերը. նա լաւ յարաբերութեան մէջ է հայերի հետ և վստահացնում է, որ քէօրասենցիները չեն կարող ոչ մի թշնամութիւն ունենալ սարամէրիկցիների հետ, եթէ սրանք վերաբնակւեն իրենց գիւղում: Տաճիկներն իրենց կողմից մարդիկ են դրել Խանթախթ գիւղում և Ուրմիի ճանապարհը իրենց հսկողութեան տակ են առել»:

Հունվարի 28-ին «Սաթթար խանի կողմից նշանակւած Խօյի նահանգապետ Սայիդ-ուլ-Մամալիքը, Խօյից եկաւ Սալմաստ կարգը վերահաստատելու համար»148, իսկ «1909-ի փետրւարի սկզբից Ատրպատականի յետադիմական ուժերը ստւարացած` մի կողմից ուժեղ օղակով պաշարեցին Թաւրիզը, միւս կողմից յանդուգն յարձակումներ, արշաւանքներ տեղացին Սալմաստ, Խօյ, Գիւնէյ, Մարանդ, Ալամդար-Գեարգեար գաւառների գլխին: Չէին վհատւում թւով քիչ կռւող սահմանադրական յեղափոխականները. նեղւում էին երբեմն ռազմամթերքի քչութիւնից. այդ պակասն էլ լրացնում էր, թէև դժւարութեամբ, պարսկական Ջուլֆայի խառը մարմինը, անջումանը, որը յեղափոխութեան սկզբից մինչև վերջ Ջուլֆայի ռազմական կարևոր կէտը իր ձեռքում պահելով` շարունակ հայթայթեց նորանոր մարտիկների խմբեր ու ռազմամթերքի պաշար»:

1909 թ. ապրիլի դրությամբ «Ուրմիայում, Խօյում և Սալմաստում առևտուրը կանգ է առել, ռուսական ապրանքներ տանող կարաւանների շարժումը դադարել է. ռուսական ապրանքների գները տեղական շուկայում բարձրացել են մարտի վերջերը 30 տոկոսով»:

Մայիսի 6-ի թղթակցությունը պարզում է, որ թուրքերը շարունակում են ամրապնդվել «սահմանադրության» հաղթանակով միապետական կառավարումից ազատագրված գավառներում. «Արժանահաւատ աղբիւրից ստացած տեղեկութիւնների համաձայն, շուտով տաճիկ զօրքը կանցնի սահմանը (կը մտնի Խօյ, Սալմաստ, Ուրմի: Խօյի տաճկական հիւպատոսը այդ առթիւ ասել է, որ այդ քաղաքների ներկայ անապահով դրութիւնն ստիպում է իրենց հպատակներին և նրանց շահը պաշտպանելու համար զօրք մտցնել: Այդպիսի վստահ յայտարարութիւնը ցոյց է տալի..., որ Կ.Պօլսում այսօրինակ որոշում կայացել է»:

Մայիսի 15-ի դրությամբ «Շրջանը այժմ խաղաղ է, միապետականները քաշւել են: Ճանապարհները ապահով են, հայ գիւղերում ապաստանած թուրքերը վերադառնում են իրենց տեղերը: Շրջակայ վայրերում թշւառութիւնը մեծ է: Թալանը, աւերումը կատարւել է մեծ չափերով: Անհանգստութիւնը այժմ տաճիկ զինւորների կողմից է...: Գրաւել են մի քանի պարսկական գիւղեր և անցնողներից առնում են ,,Թոփրաղբաստի,,: Ուշադրութեան արժանին այն է, որ տաճիկ հիւպատոսը ինքը բողոքում է զինւորականների արարքների դէմ, յայտարարելով նրանց առաջանալը ապօրինի քայլ»:

Մայիսի 23-ին վկայվել է, որ թուրքական բանակի կողմից Դիլմանը գրավելուց հետո «Սալմաստի շրջապատ գիւղերի բնակչութիւնը ...կենդրոնացել են հայաբնակ Ղալասար և Փայաջուկ գիւղերում, աչքաթող անելով իրենց հասունացած արտերը, կայքը և գոյքը», իսկ մայիսի 25-ին նշվել է, որ «...անցեալ օրը, տաճկական զինւորների մի 50-եակ սահմանն անցնելով Սալմաստ է մտել և այժմ տաճկական հիւպատոսարանումն է գտնւում»:

Ըստ մայիսի 28-ին հաղորդագրության՝ «Հեռագրական հաղորդակցութիւնը Սալմաստի հետ ընդհատւած է... մի քանի ճանապարհորդներ պատմում են, որ ճանապարհներն չափազանց երկիւղալի և վտանգաւոր են, որովհետև քրդերն արդէն իջել են և աւազակութիւններն սկսել», իսկ մայիսի 30-ի թղթակցությունը հայտնում էր, որ «Թաւրիզի վաճառականները դեռևս յոյս ունեն, որ դէպի Թէհրան, Խօյ, Սալմաստ և Արդաբիլ տանող ճանապարհները կը բացւեն, որոնք կառաւարչական զօրքերի և աւազակային խմբերի կազմակերպած թալանումների պատճառով անանցանելի են դարձել»:

Օրեր անց՝ հունիսի 3-ին, նշվել է. «Սալմաստում թիւրքաց զօրքերից պարտւած պարսիկ ֆիդայիները գալիս են Թաւրիզ, գիշերները գաղտնաբար անցկացնելով զէնքերը: Չը նայած, որ սահմանադրութիւն է շնորհւած և ընդհանուր ներումն յայտարարւած, ֆիդայիները զինաթափ չեն լինում և, եկամուտներից զրկւելով, սկսել են կողոպտել ռուս զօրքի գործողութիւնների սահմաններից դուրս գտնւող ճանապարհներին և գիւղերում»:31-

Պ. Գ., Դրութիւնը Սալմաստում եւ Ուրմիում, «Գործ», 1909, N 9, 16 յունւարի, էջ 1-2:
Հայկակ, Կացութիւնը պարսկա-թուրք սահմանագլխին վրայ, «Ռազմիկ», 1909, N 317, 28 յունուարի, էջ 2:
Ազիզ, Քիւրդերի զինաթափումը, «Գործ», 1909, N 36, 20 փետրւարի, էջ 2:
Պ. Գ., Դրութիւնը Խօյում և Սալմաստում, «Գործ», 1909, N 35, 19 փետրւարի, էջ 2:
Ալգա, Մի էջ պարսկական յեղափ. պատմութիւնից, «Դրօշակ», 1911, N 1, յունւար, էջ 13:
«Գործ», 1909, N 86, 28 ապրիլի, էջ 2:
Ֆ-օ, Տաճիկների միջամտութիւնը, «Գործ», 1909, N 102, 17 մայիսի, էջ 2:
Բարսամ, Սալմաստի վիճակը, «Գործ», 1909, N 109, 26 մայիսի, էջ 2:
Ֆարրուխ, Տաճկաց զօրքը Դիլիմանում, «Լրաբեր», 1909, N 24, 14 յունիսի, էջ 3:
Ֆ-օ, Նամակներ Թաւրիզից, «Գործ», 1909, N 115, 3 յունիսի, էջ 2, N 118, 6 յունիսի, էջ 2:
«Գործ», 1909, N 114, 2 յունիսի, էջ 2:
«Գործ», 1909, N 117, 5 յունիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Բ, Սալմաստ, Երևան, 2017, էջ 31-32: