ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ավետարանոց 16 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Ասկերան (Շրջան) / Ավետարանոց (Գյուղ)

Պատմություն
17 — 18 դդ․

Ավետարանոց (վերջին շրջանում՝ նաև Չանախչի) գյուղը Արցախի հնագույն բնակավայրերից մեկն է, որի անունը ավանդաբար կապվում է երկրամասում քրիստոնեության տարածման և վաղ միջնադարյան Աղվանք-Արցախի թագավորների անվան հետ: Սակայն գյուղը առավելապես հայտնի է 17-18-րդ դարերի իր անհամեմատ հարուստ պատմությամբ ու ճարտարապետական հուշարձաններով:

«Տարազ» 1893, N 7, էջ 109: Ս. Ջալալեանց, Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1853, էջ 248: Բարխուտարեանց Մ., Պատմութիւն Աղուանից, հատոր Ա, Վաղարշապատ, 1902, էջ 193, նույնի՝ Արցախ, Բագու, 1895, էջ 98: Ուլուբաբյան Բ. Ա., Դրվագներ Հայոց Արևելից կողմանց պատմության, Երևան, 1981, էջ 140, 151-152 և այլն: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 89:

1603 թ․

1603 թ. Շահ-Աբբաս Ա-ի հրովարտակով Վարանդայի նոր մելիքության հիմնադիր է դարձել Ծար-Վերին Խաչենի Դոփյան իշխանատոհմի ճյուղերից մեկի՝ Սոդքի Մելիք-Շահնազար Ա-ի եղբայր Միրզա-բեկը, որին ժառանգաբար հաջորդած Բաղրխանը, Մելիք-Բաղի Ա-ը, Մելիք-Շահնազար Ա-ը, Մելիք-Բաղի Բ-ը և սրա եղբայր Մելիք-Հուսեյն Ա-ը աչքի են ընկել հայրենապաշտպան ու մշակութանպաստ գործունեությամբ և, բազմաթիվ ու տարաբնույթ շինությունների հետ մեկտեղ, կառուցել նաև իրենց բնակարան-ապարանքները բերդավանում:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1853, էջ 247: Լեո, Հայոց պատմություն, հտ. 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 260: Ուլուբաբյան Բ. Ա., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, Երևան, 1994, էջ 150-151: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 89:

18 դ․

18-րդ դարի կեսերին, 1747 թ. Նադիր Շահի սպանությունից հետո առաջացած անիշխանության ու քաղաքական անկայունության պայմաններում, Մելիք-Հուսեյն Ա-ի կրտսեր որդի Շահնազարը, սպանելով Նադիրի կողմից մելիք հաստատված և 1736 թ. հորը հաջորդած եղբորը՝ Մելիք-Հովսեփին, ապօրինաբար տիրանում է Վարանդայի մելիքական աթոռին (Մելիք-Շահնազար Բ, մոտ 1747-1792 թթ.): Երկրամասի հայիշխանության համար աննախադեպ այս ոճրագործությամբ Խամսայի մելիքների միաբանությունը խախտած ինքնակոչ մելիքի դեմ պատժարշավի են դուրս գալիս Գյուլիստանի, Ջրաբերդի, Խաչենի և Դիզակի մելիքները, սակայն Մելիք-Շահնազարը նախ 1750 թ. պարսպում ու անառիկ բերդավանի է վերածում Ավետարանոցը, ապա՝ դաշնակցելով Արցախ-Ղարաբաղի մերձակա տափարակներում հայտնված թափառական ցեղապետ Փանահի հետ, նրան տրամադրում Վարանդայի հնագույն ու անառիկ Քարագլուխ-Շոշի բերդը, որը և վերակառուցվում-լրացվում է 1752-1754 թ.:

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 96: «Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, Երևան, 1982, էջ 151: Մանրամասն տե՛ս Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 451-454: Հայոց պատմություն, հատոր 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 263-267: Ուլուբաբյան Բ. Ա., Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, Երևան, 1994, էջ 150-153: «Հայ ժողովրդի պատմություն», հատոր 4, Երևան, 1972, էջ 194: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 89-90:

Հուշարձաններ
1786 թ․

Մելիք-Շահնազար Բ-ը իր ազգադավ գործունեության վախճանից ու մահից վեց տարի առաջ՝ 1786 թ. Ավետարանոցում նաև «ամարաթ»-ապարանք է կառուցել ու ընծայել ապօրինի-թրքածին որդուն՝ «Սէյին-բեկին» (Հուսեյն-բեկ), այդ մասին թողնելով շինարարական արձանագրություն:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 90:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Չանախչի