ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ԼՂՀ 1561 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր)

Աշխարհագրական միջավայր

Մեծ Հայքի Արցախ կամ Փոքր Սյունիք նահանգն իր տարածքով եզրափակում է Հայկական բարձրավանդակը հյուսիս-արևելքից: Նրա հյուսիսային և կենտրոնական գավառները գտնվում են Կուր, իսկ հարավայինները՝ Արաքս գետի ավազանում: Հյուսիսից հարավ ուղղությամբ երկրամասի ջրհավաք ավազանի (հիմնականում արևելյան ուղղությամբ հոսող) գլխավոր գետերն են Արթինաջուրը, Գանձակը կամ Ոսկանապատի ջուրը, Կուրակը, Սևջուրը, Ինջան, Տրտուն (ունի երեք մեծ վտակներ՝ Լև, Դուտխու և Թրղի), Խաչենը, Կարկառը, Խոնաշենը, Վարանդան և Իշխանագետը:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

Առավելապես լեռնային երկրամասի ամենաբարձր գագաթներն են Գյամիշը (3725 մ), Մռավը (3340 մ), Ալհարակը (3066 մ), Մեծ Քիրսը (2725 մ) և Դիզափայտը (2448 մ):

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

Պատմություն

Արցախը հնագույն ժամանակներից ամբողջությամբ մաս է կազմել և ամենաաշխույժ դերակատարումն է ունեցել հայոց կյանքի բոլոր ասպարեզներում՝ ռազմաքաղաքական, տնտեսական, մշակութային և այլն:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

Հայտնաբերված հնագիտական հուշարձանները (Ազոխ, Մեծ Թաղեր, Շուշի, Խոջալու, Առաջաձոր և այլն) բացահայտել են, որ Արցախի տարածքում մարդու բնակությունը սկիզբ է առնում դեռևս նեանդերթալյան (շուրջ 300 հազար տարվա վաղեմություն) ժամանակաշրջանից և անընդմեջ հարատևում է մինչև մեր օրերը:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

Ուրարտական (Վանի կամ Արարատյան) Հայաստանի (մ. թ. ա. Թ - Է դդ.) հզորության ժամանակաշրջանում Արցախը եղել է առնվազն այդ երկրի քաղաքական գերիշխանության ներքո (այդ մասին է ազդարարում ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Ծովինար գյուղի տարածքում հայտնաբերված սեպագիրը), իսկ Երվանդունիների (մ. թ. ա. Զ - Բ դդ.), Արտաշեսյանների (մ. թ. ա. 189 - մ. թ. Ա դարասկիզբ), Արշակունիների (66 - 428 թթ.) հայկական թագավորական հարստությունների օրոք՝ պարզապես Հայաստան պետության կազմում:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

7 դ․

Է դարում ստեղծված Աշխարհացույցի համաձայն՝ Արցախն ուներ 15 գավառ՝ Մեծ Կվենք, Քուստ-ի Փառնես, Կողթ, Աղվե, Տռի, Բերդաձոր, Վայկունիք, Մեծ Առանք, Ռոտ-ի Պազկան, Պիանք, Պազկանք, Մուխանք, Մյուս Հաբանդ, Հարճլանք և Սիսական-ի Ոստան:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

9 դ․

Թ դարում, հակառակ իշխանապետ Եսայի աբու Մուսեի գլխավորությամբ ցույց տված հուժկու դիմադրության, Արցախը նվաճում են արաբները: Նրանցից ազատագրվելուց հետո առանձին իշխանությունների (Խաչեն, Քթիշ), մասամբ նաև Փառիսոսի թագավորության հետ այն ենթարկվում է հայոց Բագրատունիների տիրապետությանը (885-1045): Ընդ որում, ի դեմս Խաչենի իշխանության՝ բավականաչափ ընդարձակված տարածքների, արևմուտքում արցախյան տիրույթների սահմանը հասնում էր մինչև Շողագա վանք (այսինքն` բուն Արցախի սահմաններից դուրս Խաչենն ընդգրկում էր նաև հարևան Սյունիքի որոշ հատվածներ, ի մասնավորի` Սևանա լճի արևելյան և հարավային ափերը):

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

Ոչ մեծ փոփոխություններով արցախյան իշխանական տներն իրենց սահմանները պահպանում են մինչև 1220-ական թթ. սկիզբ առած մոնղոլական արշավանքները, որոնց հետևանքով մեծապես և անվերադարձ քայքայվում է երկրամասի տնտեսական և մշակութային կյանքը:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

ԺԳ-ԺԴ դդ. ընթացքում, ըստ էության, մոնղոլներն իրենց քայքայիչ գործունեությամբ արցախական հայաշխարհը հասցնում են այնպիսի հետին կացության, որ այն այլևս ի զորու չէր դիմակայելու ԺԵ-ԺԶ դարերում երկրամաս թափանցած թյուրքական ծագմամբ սևոչխարավորներին (կարա-կոյունլուներ) և սպիտակոչխարավորներին (ակ-կոյունլուներ):

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

16 — 18 դդ․

ԺԶ-ԺԸ դդ. Արցախը գտնվում էր պարսից տիրապետության ներքո: Այս ժամանակաշրջանը նշանավորվում է պարբերաբար բորբոքվող թուրք-պարսկական հակամարտություններով, որոնք, բացի արհավիրքներից և համընդհանուր քայքայումից, երկրամասին այլ բան չէին «պարգևում»: Թերևս ինչ-որ չափով կարելի է միայն առանձնացնել ԺԷ դարը, երբ շահական հրովարտակներով իրենց նախկին իրավունքների ճանաչումն ու վավերացումն են ստանում հին հայկական իշխանական մեծ ու փոքր տների մի շարք ներկայացուցիչներ, որով և ծնունդ են առնում հայկական կիսանկախ իշխանությունները (մելիքությունները):

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1:

Օտար ցեղերի նկատմամբ առավել հուսալի պաշտպանություն իրականացնելու մտահոգությամբ նրանք, ԺԷ դարի վերջին միավորվելով դաշնակցային պարտավորությունների հիման վրա, ստեղծում են Խամսայի մելիքությունը (իշխանապետությունը): Վարչական այս նոր միավորի կազմում գտնվող Գյուլիստանի, Ջրաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի և Դիզակի մելիքությունների ընդհանուր սահմանները Գանձակի մատույցներից հասնում էին մինչև Արաքս գետը: Հարկ է նշել, որ արևմտյան սահմանի գրեթե ողջ երկարությամբ միմյանց հաջորդելով ձգվում էր Խամսային սահմանակցող նույնպես հայկական իշխանապետությունների շղթան՝ սկսած Ոսկանապատից մինչև Գեղարքունիքի և Քաշաթաղի մելիքությունները: Այս իրողությունը մեծապես նպաստում էր, որ գոնե արևմտյան կողմից Խամսան փաստացի զերծ մնար օտար ցեղերի ավարառու արշավանքներից: Սակայն, եթե այդ կացությունը պաշտպանության առումով համեմատաբար հուսալի էր հարևան մանր իշխողների ոտնձգություններին դիմակայելու առումով, ապա հետևանքները բոլորովին այլ էին պատերազմական խոշորածավալ հակամարտությունների ժամանակ: Մասնավորապես` 1720-ական թթ. երկրորդ կեսին Խամսայի մելիքությունն ահեղ փորձության է ենթարկվում երկրամաս ներխուժած օսմանյան բանակների ծավալած ավերիչ գործողությունների հետևանքով: Օսմանցիների անօրինակ հալածանքներից (կացությունը բարդացնում և մղձավանջի են վերածում հարևան մահմեդական խանություններն ու սուլթանությունները և թալանի հարմար առիթով ոտքի ելած լեզգիական հորդաները) հենց այդ տարիներին պարպվում են Հայաստանի բազմաթիվ գավառներ (գրեթե ամբողջությամբ կամ իսպառ հայաթափ են լինում Զակամ, Միափոր, Ծար կամ Վերին Խաչեն, Քաշաթաղ, Քաշունիք, Կովսական, մասնակի՝ Շամքոր, Գարդման, Վայոց ձոր, Ծղուկ, Ձորք և Արևիք գավառները): Մի շարք գավառների հայաբնակ հարյուրավոր գյուղերն էլ մահվան սպառնալիքի ներքո դավանափոխ են լինում (այդ ժամանակ է մահմեդականացել Կապաղակ, Շաքե, Դասան, Խաչմաս և հարակից գավառների հայ բնակիչների մեծագույն հատվածը): Արցախում կրոնափոխ են լինում Տող գյուղում բնակվող Դիզակի մելիքական տան մի ճյուղի ներկայացուցիչները՝ Մելիք-Եգանյանների շառավիղները, որոնք արդեն խորհրդային տարիներին կրում էին Եգանով ազգանունը և համարվում էին ադրբեջանցիներ:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 1-2:

Ինչ վերաբերում է Արցախի սիրտը ներկայացնող Խամսայի մելիքությանը, ապա, ճիշտ է, հայկական կիսանկախ այս իշխանությանը հիմնականում հաջողվում է կազմակերպված պաշտպանության շնորհիվ վերապրել արհավիրքը, սակայն զանգվածային սպանությունների, գերեվարությունների և արտագաղթերի հետևանքով երկրամասն արձանագրում է բնակչության թվաքանակի կտրուկ նվազում, ընդ որում, Խամսան կորցնում է իր կենսական գավառներից մեկը` Ծարը կամ Վերին Խաչենը:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

Ավելի ուշ հայ մելիքների հարաբերություններում ծայր առած փոխադարձ անհանդուրժողականությունը, գլուխ բարձրացրած եսականությունը և ազգային գերակա շահի անտեսումը հանգեցնում են ողբերգական հետևանքների: Ստեղծված իրավիճակից անմիջապես օգտվում են թյուրքական ծագմամբ խաշնարած ցեղերը և մասնավորապես ջվանշիրլու ցեղախմբի առաջնորդ Փանահը: Վերջինս, օգտվելով Վարանդա գավառի մելիք Շահնազարի անխոհեմ թողտվությունից, տեր է դառնում Արցախի սրտում գտնվող Շուշի բերդավանին, հիմքը դնում Ղարաբաղի խանության (1747 թ.) և ասպատակություններով կամաց-կամաց ի հաշիվ ավելի ու ավելի թուլացող հայկական մելիքություններից խլվող նորանոր հողատարածքների՝ սկսում է ամրացնել և ընդարձակել խանության սահմանները:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

1805 թ., երբ երկրամասում իշխում էին Փանահի որդի Իբրահիմ խանի ժառանգորդ բեկերը, վարչական այս նոր միավորը միացվում է Ռուսական կայսրությանը, իսկ 1822 թ. լուծարվում և կարճ ժամանակ անց մտնում է Ելիզավետպոլի նորաստեղծ նահանգի կազմում:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

Ռուսական տիրապետության շրջանում, բնիկներից և թյուրքական ծագմամբ եկվոր ցեղերից զատ, երկրամասում սկսում են հաստատվել նաև այլ ազգությունների պատկանող վերաբնակիչներ: Նշանակալի էին հատկապես 1818 թ. մի քանի գաղթավայրեր հիմնած գերմանացիներն ու 1840-ական թթ.-ից ի վեր շուրջ երկու տասնյակ գյուղեր հիմնադրած ռուսները (գաղթականների երկու խմբերն էլ իրենց երկրներից արտաքսվել էին որպես աղանդավորներ):

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

Ռուսական իշխանությունների համար հենց առաջին տարիներից անլուծելի խնդրի էր վերածվել կովկասյան թաթարներին (ընդհանրական այդ անվամբ սկսեցին կոչել թյուրքական ծագմամբ զանազան ցեղերին) նստակեցության պարտադրելով իրենց վայրենի բարքերից հեռու պահելու ծրագիրը: Բանն այն էր, որ, եթե դաղստանյան լեզգիները ԺԸ դարում պարբերաբար ասպատակում և թալանում էին Արցախի գյուղերն ու ամեն անգամ մեծ ավարով և նույնիսկ գերիներով հեռանում իրենց հայրենիքը, ապա երկրամաս սողոսկած թյուրքական ցեղերը նույն զբաղմունքով գոյատևում էին առանց լքելու իրենց թալանատեղիները:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

Ուշագրավ է, որ եկվոր տարրի (գերմանացիներ և ռուսներ) առկայությամբ ուրախ էին թե՛ երկրի բնիկները, թե՛ արդեն տեղացի համարվող կովկասյան թաթարները: Ընդ որում, եթե առաջիններն ուրախ էին երկրագործական նոր գործիքներին և հողագործական որոշ հմտությունների (ռուսների միջոցով), ինչպես նաև տնաշինության, գինեգործության և արհեստների բնագավառի նորույթներին (գերմանացիների միջոցով) ծանոթանալու և նրանցից սովորելու ընձեռված աննախադեպ հնարավորությունների համար, ապա կովկասյան թաթարները՝ գաղթականների չարքաշ աշխատանքով ստեղծվող վաստակը որպես թալանի նոր աղբյուր ընկալելու համար:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

Իհարկե, ռուսական իշխանությունները գաղթականների (հատկապես ռուսներին) տեղավորման գործընթացում բնիկների հանդեպ բավական կոպիտ և անգամ բռնի միջոցներ էին կիրառում (հայկական գյուղերից ոչ միայն հողատարածքներ էին խլվում և տրամադրվում ռուսական նորահիմն գյուղերին, այլև երբեմն նույնիսկ բռնագրավում էին դարերից ի վեր հայաբնակ գյուղը, արտաքսում բնակչությանը և այն տրամադրում ռուս վերաբնակիչներին: 1865 թ. այդպես եղավ զուտ հայաբնակ ու հնամենի Պարիս գյուղի հետ): Նրանց խտրական վերաբերմունքը, իհարկե, անվստահության տեղիք էր տալիս և բացասաբար էր անդրադառնում ազգերի փոխհարաբերությունների վրա, սակայն, դրանով հանդերձ, ի տարբերություն խանական ժամանակաշրջանների, անհամեմատ ավելի օրինական էր (հաճախ ձերբակալվում և աքսորվում էին հատկապես հայկական գյուղերն ավարառող ավազակախմբերի առաջնորդ «ղաչաղները»):

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

Գոյությունը թալանով պահպանելուն վարժված կովկասյան թաթարներից երկրի օրինապահ քաղաքացիներ ձևավորելը ցարական կառավարության համար բավականաչափ բարդ էր: Այնուամենայնիվ, իշխանությունները ձեռնամուխ են լինում անուղղելի թվացող իրենց հպատակ ազգաբնակչության «վերադաստիարակման» բարդ գործին, և այդ բնագավառում իրականացրած առաջին քայլը լինում է կովկասյան թաթարներին նստակեցություն պարտադրելը (հակառակ դեպքում նրանց սպառնում էր արտաքսում երկրի սահմաններից): Այդ գործընթացն իրականում տևում է մի քանի տասնամյակ և գրեթե ամբողջանում միայն 1910-ական թթ.:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

Այս ամենի հետևանքով Արցախում ձևավորվում է ազգաբաշխական միանգամայն նոր իրավիճակ: Բանն այն է, որ դեռևս մոնղոլական արշավանքներից ի վեր, դարերի ընթացքում երկրամասի բնիկներն օտար ցեղերի ասպատակությունների դեմ ավելի հուսալի պաշտպանություն իրականացնելու թելադրանքով հեռացել էին առավել խոցելի՝ դաշտավայրային շրջաններից, իսկ 1720-ական թվականներին օսմանյան ներխուժման հետևանքով կորցրել էին նաև երկրի բարձրլեռնային որոշ հատվածներ և ի վերջո կղզիացել երկրամասի միջինլեռնային, գլխավորապես՝ անտառապատ գոտում (այն, որպես բնության պարգև, ինքնին հասկանալի է, պաշտպանության տեսանկյունից հավելյալ հարմարություն ունի): Ի վերջո, թյուրքական խաշնարած ցեղերի նստակեցության անցնելու հետևանքով երկրամասում ստեղծվում է մի իրավիճակ, երբ հայաբնակ գյուղերի՝ նախալեռնային գոտիով ձգվող երկար շղթան երկու կողմից կարծես հայտնվում է կովկասյան թաթարների աքցանի մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

1886 և 1914 թթ. ըստ բնակավայրերի իրականացված մարդահամարի տվյալները, կապված խաշնարածների նստակեցության անցնելու իրողության հետ, խիստ ուշագրավ են: 28 տարվա ընթացքում բնական վերարտադրողունակության պայմաններում բնակչության թվաքանակի համատարած և որոշակի միջին աճ էին գրանցել առավելապես ռուսները, ապա հայերն ու գերմանացիները, մինչդեռ կովկասյան թաթարներով բնակեցված գրեթե բոլոր գյուղերում, հակառակ բնական աճի նկատելի ավելի բարձր ցուցանիշների, արձանագրվել էր բնակչության թվաքանակի կտրուկ նվազում: Առաջին հայացքից անբացատրելի թվացող այս երևույթի պատճառը, ինչպես նշել են ժամանակի հետազոտողները, հետևյալն էր. ինչքան մեծ թվով կովկասյան թաթարներ էին նստակեցության անցնում, այնքան մարդահամարներն ավելի ստույգ էին իրականացվում (գնալով պակասում էին նույն ցեղախմբին մերթ ամառանոցում, մերթ ձմեռոցներում և կամ քոչի ժամանակ բազմակի արձանագրելու փաստերը):

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

1905-1907 թթ. արցախահայությունը մարդկային զգալի կորուստներ է կրում ցարական իշխանությունների կողմից հրահրված հայ-թաթարական ընդհարումների հետևանքով, որի ժամանակ ավերվում և թալանվում են հայաբնակ բազմաթիվ գյուղեր: Սակայն, հակառակ ցարական իշխանությունների` ի պաշտպանություն կովկասյան թաթարների բացահայտ կողմնակալ վերաբերմունքի, հայ վրիժառուներին հաջողվում է պատժել առավել գազանաբարո վարքագիծ ցուցաբերած թաթարաբնակ գյուղերը:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2:

1918 թ. մայիսի 27-ին Թուրքիայի նախագծով Ադրբեջան անվամբ պետության ի հայտ գալուց և մայիսի 28-ին Հայաստանի անկախացումից հետո Արցախը հայտնվում է Ադրբեջանի մուսավաթական իշխանության տարածքային հավակնությունների շրջանակում: Սակայն Ղարաբաղի ազգային խորհուրդը նույն տարվա ընթացքում Շուշիում գումարած երեք համագումարների (հուլիսի 22, սեպտեմբերի 6 և 17), ինչպես նաև 1919 թ. փետրվարի 19-ի և ապրիլի 23-ի որոշումներով կտրականապես մերժում է այդ պահանջը: Ի պատասխան նաև 1920 թ. մարտի 4-ին կայացած Ազգային խորհրդի 8-րդ համագումարի մերժողական որոշմանը՝ մուսավաթական ավազակախմբերը թուրքական զորքերի մասնակցությամբ փորձում են արցախահայերին ուժով ծնկի բերել և նույն ամսվա 23-ին հարձակվում են Շուշի քաղաքի հայոց թաղերի և հայկական բազմաթիվ գյուղերի վրա:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 2-3:

Ի վերջո, 1923 թ. բառիս բուն իմաստով անդամահատված (առանց Հյուսիսային Արցախի և նույնիսկ առանց Շահումյանի շրջանի) Արցախից խորհրդային իշխանությունները ձևում են Խորհրդային Հայաստանի հետ ընդհանուր սահմանից միտումնավոր զրկված Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզն ու Ստալինի կամքով այն հաստատում խորհրդայնացած Ադրբեջանի կազմում:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 3:

Հակառակ ստեղծված կացության՝ հայերը, այնուամենայնիվ, շարունակում են հուսալ, թե խորհրդային երկրում կարելի է հասնել արդարության հաղթանակին: ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի Հանրապետությունից անջատելու և Հայաստանի հետ միավորելու խնդրին փորձում է հետամուտ լինել Խորհրդային Հայաստանի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանը, սակայն այդ իսկ պատճառով 1935 թ. գնդակահարվում է, իսկ Անդրֆեդերացիայի լուծարումից (1936 թ.) հետո էլ ավելի են սահմանափակվում ԼՂԻՄ հայ ազգաբնակչության՝ առանց այդ էլ խիստ չափավոր իրավունքները:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 3:

Այնուհետև մինչև 1988 թ. խնդիրը ծխում, բայց երբեք չի մարում: Նշյալ թվականի փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհրդի արտահերթ նստաշրջանը որոշում է ընդունում՝ դիմում հղելով Ադրբեջանի գերագույն խորհրդին՝ նրա կազմից դուրս գալու և Հայաստանի գերագույն խորհրդին՝ նրա կազմի մեջ մտնելու խնդրանքով, ինչպես նաև ԽՍՀՄ գերագույն խորհրդին՝ նշյալ դիմումը բավարարելու ակնկալությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 3:

Այս ամենին ադրբեջանական իշխանությունները պատասխանում են Արցախի սահմաններից դուրս գտնվող Ադրբեջանի զանազան քաղաքներում և մոտ 100 գյուղական բնակավայրերում ապրող անմեղ հայերի նկատմամբ դաժան հաշվեհարդարով (եղեռնագործություններն առանձնապես արյունալի բնույթ են ստանում Սումգայիթ, Բաքու, Կիրովաբադ և մի շարք այլ քաղաքներում): Ողջ հանրապետությունով մեկ սանձազերծված հակահայկական հիստերիայի հետևանքով իրենց ծննդավայրերը հարկադրված լքում է ավելի քան 450,000 հայ:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 3:

1991 թ. սեպտեմբերի 2-ին ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների մարզային և Շահումյանի շրջանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջանն Արցախը (Լեռնային Ղարաբաղ) հռչակում է անկախ հանրապետություն: Սրանից էլ առավել գազազած ադրբեջանական իշխանություններն ազատատենչ արցախցիների նկատմամբ սանձազերծում են իսկական պատերազմ, որը տևում է մինչև 1994 թ. մայիս ամիսը և ավարտվում հայկական կողմի փայլուն հաղթանակով:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 3:

Այսպիսով՝ Արցախի ազատության համար դեռևս 1722 թ. սկիզբ առած, 1918 թ. ընդհատված, 1923 թ. խեղված, 1935 թ. Խորհրդային Հայաստանի առաջին քարտուղարի սպանությամբ զսպված և 1988 թ. վերարթնացած հայոց պայքարը պսակվեց փառավոր հաղթանակով: Այն ձեռք բերվեց բազում հայորդիների խիզախության, օրնիբուն աշխատանքի և անօրինակ զոհողությունների գնով: Նրանցից 7000-ն անմահացան հաղթանակը կերտելու ճանապարհին:

Սամվել Կարապետյան, Արցախ քարտեզագիրք, Երևան, 2016, էջ 3:

Չնայած 1994 թ. փառահեղ հաղթանակով ձեռք բերված անկախ գոյընթացի քառորդդարյա ժամանակաշրջանին, ադրբեջանական իշխանություններն իրենց թշնամական գործողություններով պարբերաբար ցույց են տալիս, որ չեն հաշտվել երբևէ իրենց չպատկանած Արցախ հայաշխարհի կորստյան փաստի հետ. վկա՝ 2016 թ. քառօրյա ռազմական ագրեսիան և 2020 թ. աշնանը սանձազերծած 44-օրյա արյունալի և կորստաբեր պատերազմը: Վերջինիս հետևանքով բզկտվեց Արցախը. նրանից պոկվեց 8490 քառ. կմ տարածք (Նոր Շահումյան /Քարվաճառ/, Հադրութ /ներառյալ Ջրական, Վարանդա/, Քաշաթաղ, Մարտակերտի, Ասկերանի, Մարտունու, Շուշիի շրջանները մասամբ և հայոց քաղաքակրթության օրրան Շուշի քաղաքը): Արդյունքում` հազարամյակներ մշտապես հայաբնակ Արցախի բռնազավթված բնակավայրերում պատմության մեջ առաջին անգամ մարեց հայ կյանքը: Որբացան և ջարդարարության կամ յուրացման վտանգի առջև հայտնվեցին հայ մշակույթի անքակտելի մաս կազմող հուշարձանները, առավելապես հայերեն արձանագրությունները:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տրտու և Ջերմաջուր գետերի միախառնման վայրը, որտեղ 1950-ականներին քանդված Գետամիջո Սբ. Աստվածածին վանքի շուրջ գոյացել էր Վանք գյուղը

Տեսակը Քարտեզ

Հատված Էդվարդ Վելլերի՝ 1858 թ. հրատարակած քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Հատված Կարլ ֆոն Սպրուների՝ 1865 թ. հրատարակած քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Հատված Իգնատիուս Խաչատուրյանի՝ 1751 թ. Վենետիկում հրատարակած քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Հատված Կովկասյան զինվորական օկրուգի քարտեզագրության բաժնի՝ 1900-ական թթ. սկզբներին հրատարակած քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Հատված Կովկասյան զինվորական օկրուգի քարտեզագրության բաժնի՝ 1903 թ. Թիֆլիսում հրատարակած քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Հատված Մակար եպիսկոպոս Բարխուտարյանցի՝ 1893 թ. Թիֆլիսում հրատարակած «Աղվանից երկիր և դրացիք» գրքի ներդիր քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Հատված Կովկասյան զինվորական օկրուգի քարտեզագրության բաժնի՝ 1900-ական թթ. սկզբներին հրատարակած քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Հատված 1921 թ. հրատարակված քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Հատված 1920-ական թթ. հրատարակված քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Հատված Երեմիա Կոստանդնուպոլսեցու՝ 1691 թ. կազմած քարտեզից

Տեսակը Քարտեզ

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Արցախ	12 — 18 դդ․
Ղարաբաղ	1744 — 1800 թթ․	Ավանդության համաձայն