ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Բարսում 31 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Շամխոր (Շրջան) / Բարսում (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 20 կմ հարավ՝ Շամքոր գետի ձախակողմյան հարավահայաց ձորալանջին, ծովի մակերևույթից 770-850 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 467:

Պատմություն

Ավանդության համաձայն՝ Բարսումը հիմնադրել են Մելիք-Առուստամի առաջնորդությամբ Անիից գաղթած 35 տուն հայերը. «Այս գիւղն առաջ ունեցել է 35 տուն հայ բնակիչ, որոնք գաղթել են Անի քաղաքից Բագրատունի Մելիք-Առստամի առաջնորդութեամբ...»:

«Նոր-Դար», 1893, N 47, էջ 3:
Նաև՝ Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 318:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 467:

Հայտնի է եղել նաև Պաստուն անվանաձևով:

«Նոր-Դար», 1893, N 47, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 467:

17 թ․

Բարսումի մելիքությունը. Բարսումը հայտնի էր որպես մելիքանիստ բնակավայր, որտեղ ԺԷ դարասկզբին նստում էին Շահ-Աբասից մելիքության իրավունք և տիտղոս ստացած Մելիք-Առուստամյանցները: Նրանց ենթակայության տակ էին գտնվում նաև Քարատակը, Վերին և Ներքին Ղոթյուլները, Մածնաբերդը և մերձակա այլ գյուղեր: Տոհմի ամենանշանավոր դեմքը Մելիք-Առուստամն էր (1722-1794), որը գործուն մասնակցություն էր ունեցել Այսրկովկասի հասարակական-քաղաքական կյանքում: Մելիք-Առուստամը հիշվում է որպես ԺԸ դարում ստեղծված մի ձեռագիր «Վիճակացոյցի» ստացող: 1794 թ. դավադրաբար սպանվել է Գանձակում և թաղվել տեղի Սբ. Հովհաննես եկեղեցու գավթի հարավային պատի մոտ:

Մելիք-Առուստամյանցների մանրամասն տե՛ս Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 319-320:
«Ցուցակ ձեռագրաց» հ. Բ, Երևան, 1970, ձեռ. N 9153, էջ 882:
Չափածո տապանագիրը հետևյալն է. «Անմոռաց յայս տապան քաջ անուանի | հանգչի մարմին Մէլիք-Առստամի, | յազգէն Բագրատունի Հայկազանց տոհմի, | տիրող Բարսում, Գանձակ նահանգի, | ծնեալ 1722, վախճանեալ 1794 ամի» (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, էջ 320-321: Նաև՝ Լալայան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 268:
«Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 228:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 461.

19 դ․

Հայտնի է, որ Մելիք-Առուստամի մահից հետո, ԺԹ դարասկզբին բարսումցիների մի մասը գաղթում է Թիֆլիս և հիմնում Հավլաբար թաղամասը: Որոշ ժամանակ անց, սակայն, Մելիք Առուստամի ժառանգները վերադառնում են հայրենի գյուղ և վերահաստատվում իրենց տոհմի սեփական կալվածքներում: Դարավերջին Մելիք-Առուստամյանցներին էին պատկանում Վերին և Ներքին Ղոթյուլները, Քարատակը և Անջիկոպոր տեղամասը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 33-34:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 468:

Հաղորդակցության ուղիներ
1884 թ․

Հայտնի է, որ 1884 թ. գյուղի քահանա Եփրեմ Մելիք-Առուստամյանցի նախաձեռնությամբ և տեղական պրիստավ Ջավադ-բեկ Մելիք-Շահնազարյանցի նյութական օժանդակությամբ բարեկարգվել են Բարսումից «...դէպի մօտակայ սարերը տանող ճանապարհները՝ 1500 րուբլի ծախսելով...»:

«Նոր-Դար», 1893, N 47, էջ 3, նաև՝ 1884, N 121, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 468:

Բնակչություն
1839 թ․

Ուշագրավ է բարսումեցի 28 ազգատոհմերին վերաբերող վավերագիրը, որ մեզ է հասել 1839 թ.

«Աւագ Գալուստեան. կին սորա` Ազիզ, ուստր` Աւէտ, դուստր` Մագթաղ, եղբայր` Սարգիս, կինն` Զանի, ուստերք` 1-ն` Գրիգոր, կինն` Ղումաշ, ուստր` Մարգար, դուստր` Սառայ, 2-ն` Դաւիթ:
Յարութիւն Ծատուրեան. կինն` Սիրուննան, ուստր` Աղաջան, կին սորա` Գիւլվարդ, հարսն` Վառվառա, ուստերք` Կարապէտ և Մկրտիչ, դուստր` Գայինէ, կին Կարապէտի` Թագուհի:
Բաբաջան Ծատուրեան. կին սորա` Մարիամ:
Մինաս Գալուստեան. կինն` Խաթայի, ուստր` Մովսէս, դուստր` Զարի:
Ապրէս Մէլիքով. կինն` Մարիամ, ուստերք՝ Գրիգոր և Աւագ, կին Գրիգորի` Խանում:
Գաբրիէլ Օհանով. կինն` Հոռոմսիմ, ուստերք` 1-ն` Երեմիայ, կին` Հոռոմսիմ, դուստր` Մարիամ, 2-ն` Մինաս:
Գաբրիէլ Սարգսեան. կինն` Խաթուն, ուստերք` 1-ն` Խաչատուր, կինն` Թէլլու, 2-ն` Գրիգոր, կինն` Թագուհի»:
Հայրապէտ Անանեան. կինն` Անաքիր, ուստր` Աւէտիս, մայրն` Եղիսաբէթ:
Յարութիւն Կիրակոսեան. կինն՝ Եղիսաբէթ, ուստերք` 1-ն` Սարգիս, կինն` Աննայ, 2-ն` Յօհաննէս:
Խաչատուր Օհաննէսով. կինն` Սանդուխտ, ուստերք` Գրիգոր, Յօհաննէս, եղբայրն` Յարութիւն, կին սորա` Եղիսաբէթ, ուստր` Մարգար, մայրն` Գիւլփարայ:
Յօհաննէս Մկրտչեան. կին սորա` Խաթուն, ուստերք` 1-ն` Առաքէլ, կինն` Վարդի, ուստր` Ղահրաման, դուստր` Թագուհի, 2-ն` Գրիգոր, կինն` Ռէհան:
Խաչատուր Ծատուրեան. կին սորա` Նազլուխան, դստերք` Ազիզխանում և Հոռոմսիմ, եղբարք` Պետրոս և Դաւիթ, կին 1-ն` Սաբէթ, ուստր` Օհանէս, կին 2-ն` Մագթաղ, դուստր` Ոսկի, մայրն` Մարիամ:
Մակի Մկրտչեան. կին սորա` Ղումաշ, ուստր` Վարդան, դուստր՝ Վարդի, եղբայրն` Բաբի, կինն` Մարիամ, ուստր` Խէչատուր, դուստր` Շողակաթ:
Հայրապէտ Աղաբէգով. ուստերք` 1-ն` Յովակիմ, կինն` Մարիամ, ուստր` Խաչատուր, դուստր` Շողակաթ, 2-ն` Յովսէփ, կինն` Ռէհան, դուստր` Թէլլու:
Մարտիրոս Յարութիւնեան. կինն` Մարիամ, ուստր` Յովակիմ, կին սորա` Ջավահիր, դստերք` Մանուշակ և Ազիզ:
Առաքէլ Շահնազարեան. կինն` Նազլուխան, ուստր` Մաղաքիայ:
Ներսէս Մարտիրոսով. կինն` Անթառամ, ուստր` Գալուստ, դուստր` Գիւլլու, մայրն` Խանում:
Յովհաննէս Աղաբէգով. կինն` Մարիամ, ուստր` Բաբայ, դուստր` Հոռոմ, մայրն` Վարդուհի:
Յարութիւն Յակոբեան. կինն` Շահգուլ, ուստր` Աւէտիք, դուստր` Զարի:
Յարութիւն Աղամալով. կինն` Նազլուղան, ուստերք` 1-ն` Յօհաննէս, կինն` Փարի, ուստր` Անդրէաս, 2-ն` Աւէտիք, կինն` Մարգարիտ:
Յարութիւն Չէրքէզով. կինն` Շամամ, ուստր` Յօհան, եղբայր` Բաբի, կինն` Սառայ, դուստր` Մարիամ:
Առաքել Ոսկանով. կինն` Շողակաթ, ուստր` Աւէտիս, դուստր` Խանում, մայրն` Խաթուն:
Սարգիս Ադամեան. կինն` Աննայ, ուստր` Եսայ, դուստր` Թամամ, եղբայրն` Գալուստ, կինն` Հէրիք, մայրն` Շամամ:
Խաչատուր Նազարեան. կինն` Շողակաթ, ուստր` Յովակիմ, դուստր` Ազիզ:
Յարութիւն Ղարագոզեան. կինն` Մարիամ, ուստր` Սահակ, դուստր` Ազիզ, հարսն` Վարդուհի:
Օհաննէս Գաբրիէլով. կինն` Սաբէտ, ուստերք` 1-ն` Մկրտիչ, կինն` Մագթաղ, դուստր` Նազլուխան, 2-ն` Խաչատուր, կինն` Ազիզ:
Բաբի Սարգիսեան. կինն` Վառի, դուստր` Սաբէտ, եղբայրն` Ազայ, կինն` Սաբէտ:
Ղահրաման Թայիրեան. կինն` Մարիամ, ուստր` Կարապետ, եղբայրն` Ստեփան, կինն` Շամամ, ուստերք` Մնացական և Վարդազար»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 28:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 468-469:

Վիճակագրական տվյալները ցույց են տալիս, որ Բարսումի բնակչությունը ԺԹ դարի սկզբներից՝ 1914 թ., ընդհանուր առմամբ, գրանցել է անընդմեջ աճ: Որոշ տարիների բնակչության թվաքանակի նվազումներ են արձանագրվել՝ կապված արտագաղթերի կամ վարակիչ հիվանդությունների հետ: Հարկ է նկատել, որ բնակչության թվի աննախադեպ անկում է նկատվել 1920-ական թվականներին, երբ Շամքոր գետի ձախափնյա սարահարթում բարսումցիները հիմնել են նոր գյուղ՝ Բարսում-Սար անվամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 470:

1988 թ․

Բարսումը հայաթափ է եղել 1988 թ.: Բռնագաղթից հետո նրանք հաստատվել են ՀՀ Կարմիրի շրջանում (այժմ` Գեղարքունիքի մարզ):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 470:

Կառուցապատում
1878 թ․

Հայտնի է, որ տակավին 1878 թ. շուրջ 120 տուն ունեցող Բարսում գյուղում բացի մեկ տնից մյուսները գլխատներ էին. «...դպրոցի սենեակը անյարմար գտայ դասարանի համար, գլխաւորապէս լուսոյ պակասութեան պատճառաւ. լոյսը ընկնում է տան երդիկից, վերևից: ...գիւղի մէջ բոլոր տները այդ ձևն ունին բացի մէկից, որի տէրը համաձայն չեղաւ ուսումնարանին վարձով տալու...»:

«Մանկավարժական թերթ», (ամսագիր), Թիֆլիս 1878-1879, էջ 15:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:

19 դ․

ԺԹ դարավերջին ականատեսը նշել է, որ «Գիւղը բաժանւում է երկու մասի. առաջնում, որ գտնւում է ձորի մէջ, բնակւում են ձմեռը, իսկ երկրորդում, որ տարածւում է ձախակողմեան լեռան գագաթին, առաջնից 4 վերստ հեռաւորութեան վրայ, ապրում են ամառը, որովհետև այդ միջոցին առաջին մասում սաստիկ շոգ է լինում: Գիւղում չկան կանոնաւոր փողոցներ. տներն էլ մինը միւսին կից շինուած լինելով, շատ անգամ մինի կտուրը ծառայում է միւսին որպէս բակ: Կալերը և մարագները գտնւում են երկրորդ մասում. այստեղին մօտ են նաև գոմերը»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 323:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:

Զբաղմունք

Բնակիչները զբաղվել են երկրագործությամբ, այգեգործությամբ, անասնապահությամբ և շերամապահությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 470:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Հայտնի է, որ 1905 թ. նոյեմբերի վերջին թուրքերը «...պաշարեցին Բարսումը, որը շնորհիւ իր ամուր դիրքերի ուժեղ դիմադրութիւն ցոյց տւեց և յետ քշեց յարձակումը: Սակայն թուրքերը չը խրատւած այդ բանից, դեկտեմբերի 5-ին յարձակւեցին Բարսումի վրա և հանդից քշեցին նախիրը, որի ժամանակ պատահաբար Չարդախլուից եկող զինւած մի խումբ երիտասարդներ օգնութեան հասնելով, ոչ միայն նախիրը յետ խլեցին, այլ և հետևելով թուրքերին մինչև Մալաքլու գյուղը, կրակի կապեցին նրանց»:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երեւան, 1907, էջ 341:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:

Անվանի մարդիկ

Եփրեմ խան (Եփրեմ Դավթյան). զոհվել է 1912 թ. մայիսի 6-ին, զոհվել Սուրջիեի ճակատամարտում և ամփոփվել Թեհրանում՝ Հայկազյան (այժմ՝ Դավթյան) դպրոցի բակում: 1880-ական թվականների վերջերին անցել է Արևմտյան Հայաստան և միացել հայդուկային խմբերին: Սարգիս Կուկունյանի կազմակերպած արշավանքին (1890) մասնակցելու համար 1892 թ. աքսորվել է Սիբիր, որտեղից 4 տարի անց փախել է Իրան: 1899 թ. դասավանդել է Ղարադաղի Աղաղան գյուղում: 1905-1911 թթ. եղել է Իրանական հեղափոխության կազմակերպիչներից ու ղեկավարներից մեկը: 1909 թ. հուլիսի 10-ին՝ Թեհրանի առումից հետո, նշանակվել է իրանական ժամանակավոր կառավարության ղեկավար: Շնորհվել է սարդարի (թարգմ.՝ գերագույն հրամանատար) աստիճան:

«Հայկական Սովետական Հանրագիտարան», հ. 3, Երևան, 1977, էջ 646:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 475-476:

Բարսումցի ազատամարտիկ. ծնունդով բարսումեցի էր արցախյան ազատամարտի մասնակից Մարտիրոս Արշակի Շահնազարյանը (ծնվ. 1960 թ.): Զոհվել է 1991 թ. ապրիլի 5-ին:

«Ազատամարտ», 12. 04. 1991, էջ 15:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470.

Հուշարձաններ

Բարսում գյուղն ու շրջակայքը հարուստ է պատմական բազմապիսի հուշարձաններով, որոնց զգալի մասը ոչնչացվել է խորհրդային տարիներին: Բարեբախտաբար, դրանք ժամանակին հաշվառել է բարսումցի Նիկոլայ Ղազարյանը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 472:

Պատմություն

Գյուղի տարածքում պահպանվել են նաև բրոնզեդարյա ամրոցներ, դամբարաններ և հնագիտական այլ հուշարձաններ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 475:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Բարսումաշեն
Պաստուն

Ստորև ներկայացնում ենք բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական առկա տվյալներ.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	29	65	66	131		“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1839	28	90	90	180		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1845		247	230	477		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 4-5: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1847		156	125	281		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 97-98: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1849		230	191	421		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1850	48	230	229	459		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 110: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1852		236	217	453		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 106-107: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1853		238	221	459		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 18: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1854		250	230	480		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 69-70: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1858		262	245	507		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3831, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1860		268	247	515		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 109-110: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1861	47					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 148-149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1863		350	322	672		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 15-16: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1864		385	331	716		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1865		375	340	715		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 50: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1866	86	458	391	849		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1872		629	420	1049		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 63-64: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1874				956		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1875				1000		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 45-46: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1876				986		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1877		627	409	1036		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 55-56: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1878		616	400	1016		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1880		629	420	1049		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 31-32: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1881		640	433	1073		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1882		652	460	1112		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1883		666	482	1148		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1885		510	380	890		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1886	155	617	556	1173	Այլ վկայության համաձայն՝ ունեցել է 120 տուն («Արձագանք», 1886, N 21, էջ 307):	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 76-77. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1887		565	424	989		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1888		580	438	1018		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 132: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1889		585	446	1031		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 228-229: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1890		596	464	1060		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 151: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1891		614	472	1086		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 150: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1892		653	502	1155		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 122: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1893		650	504	1154		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 78-79: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1894		672	551	1223		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 175-176: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1897		735	608	1343		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 148-149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1898		755	616	1371		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 170: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1899		759	619	1378		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 128-129: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1900		768	628	1396		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 94-95: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1901		779	644	1423		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 100-101: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1902		789	661	1450		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 24-25: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 469:
1905		794	667	1461		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 267-268: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1906		831	725	1556		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1907				1708		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1908	238	925	900	1825		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 12: Տե՛ս նաև՝ “Кавказский календарь на 1910”, Тифлис, 1909, с. 199. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1909		828	682	1510		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 118: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1910		971	944	1915		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 60-61: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1912		842	685	1527		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 63-64: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1914				2000		“Кавказский календарь на 1915”, Тифлис, 1914, с. 96. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1917	185			2258		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1976				777		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 2, Բաքու, 1978, էջ 35: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470:
1985	40			134		Կարապետյան Ս., Հայաթափ բնակավայրեր Ադրբեջանում, «Հայրենիքի ձայն», 13.01.1993: 9.02.1993, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 470: