ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խեք 14 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Խեք (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գավառի կենտրոնական մասի գյուղերից է: Գտնվում է Անգղ գետի աջ ափին` Կղզուց 5 կմ արևելք: Ծովի մակերևույթից ունի 1785 մ միջին բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

Պատմություն

Բազում դարեր գոյությունը պահպանած Խեքի համար առանձնապես դժվար էր ԺԹ դարը, որի` հատկապես երկրորդ կեսը հիշվում է տարատեսակ հալածանքներով և սպանություններով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

1852 թ․

1852 թ. գյուղավագն էր «...Խէքա ըռէս Եղօ»-ն:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

1872 թ․

Հայտնի է, որ 1872 թ. արդեն անտանելի դարձած ազգային-քաղաքական կացությունը բարվոքելու հույսով խեքցիներ Պետրոս Վարդանյանը, Ասպատուր Դավթյանը, Ամիրխան Վարդանյանը և Ղազար Աբգարյանը նույնպես միանում են Վանում հիմնված «Միութիւն ի փրկութիւն» գաղտնի ընկերությանը:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 272: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

1879 թ․

1879 թ. խեքցի «Կիւլօի փեսայն Հնդստան գիւղի քովեր սպաննեցին քիւրդերն անդամ անդամ կտրելով»:

Մ., Նամակ Թուրքիայից, «Մշակ», 1879, N 7, 24 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

1894 թ․

1894 թ. հոկտեմբերի սկզբներին քրդերը հափշտակում են Խեքի նախիրը:

«Դրօշակ», 1894, N 6, էջ 8: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

1895 թ․

1895 թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին գյուղը թալանվում է ոստանցի քրդերի կողմից. «Խէք գիւղի 100-ի մօտ ոչխարը կը տարուի. շնորհիւ կուսակալին կը վերադարձուի»:

«Հնչակ», 1896, N 8, 15 ապրիլ, էջ 63: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

1911 թ․

1911 թ. «Խէգի (Հ. ձոր) մէջ հայեր կռւելով, մէկը կը վիրաւորւի...»:

«Աշխատանք», 1911, N 30, 27 օգոստոս, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

1915 թ․

1915 թ. ապրիլի 7-ին հարձակման ենթարկվելուց հետո գյուղի բնակիչները գիշերով փախչում են և ապաստանում նախ Վարագ լեռան վրա, ապա Այգեստանում:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:

Բնակչություն

Ճիշտ է, 1880-1890-ական թթ. փոքրաթիվ քրդեր, այնուամենայնիվ, կարողացել էին հաստատվել Խեքում, սակայն, ինչպես երևում է վիճակագրական տվյալներից, ավելի ուշ նրանք հեռացել էին: Նախքան Մեծ եղեռնը Խեքը շարունակում էր գոյատևել որպես զուտ հայաբնակ գյուղ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

Մեծ եղեռնից հետո ցիրուցան եղած խեքցի 2 ընտանիք` 10 անձ, 1915 թ. հոկտեմբերի 1-ից առ 1916 թ. մարտի կեսերը հանգրվան էր գտել Ջարխեչ գյուղում (այժմ` Տավուշի մարզ, Հաղարծին գ.):

«Աշխատանք», 1916, N 28, 6 օգոստոս, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:

Անվանի մարդիկ

Տնտեսագետ Ներսես Ռաֆայելի Թովմասյան (3.1.1910, գ. Խեք-17.11.1989, Երևան): Տնտեսագիտության դ-ր (1969):

Ով ով է. հայեր, հ. 1, Երևան, 2005, էջ 439: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:

Անվան ծագում

Գյուղանվան ծագման առնչությամբ առկա են տարբեր ավանդազրույցներ: Դրանցից մեկի համաձայն` «Հայկ երբ որ Բելայ գունդ յաղթելով հեգնեց, այս տեղն էր, ուստի գիւղիս անուն Հէգ կամ Խէգ կըսեն»: Ըստ մեկ այլ ավանդության` «Հաւուց կամ Հայոց կոչուած վայրը, ուր ըստ աւանդութեան Հայկ նահապետ սպանեց զԲել, եւ ուր շինեց Հայք անուամբ աւանը: ...Հայոց Հայկ նահապետին ձեռամբ հիմնուած, հին դարերուն հայաբնակ շէն վայր մը»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 19: Ծոցիկեան Ս., Արեւմտահայ աշխարհ, Նիւ Յորք, 1947, էջ 682, 684: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

Կարծիք կա, որ նույնիսկ Հայկաբերդն իր անունն առել է Խեք գյուղից. «...յիշեալ բերդին մօտեր գեղ մը ալ կայ, որ յատկանշօրէն կը կոչուի Խէք, եւ անոր անունովն ալ նոյն բերդը կանուանուի Խէքայ կամ Հայկայ բերդ»:

Լեւոնեան Խ., Հայկայ բերդ եւ յարակից հնավայրերը, «Կոչնակ», 1914, N 4, էջ 80: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Խեգ, Հայկ, Հայկաշեն, Հայք անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Յաթաղան (Yatağan):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 97:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Խեգ
Հայկ
Հայկաշեն
Հայք
Յաթաղան

Ստորև ներկայացնում ենք շուրջ 60 տարիների ընթացքում (1855-1916 թթ.) Խեքի բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական առկա տվյալների մեկտեղմամբ կազմված աղյուսակը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	11	73			11	73		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1860-ական	20				20			Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 19: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1873	10				10			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1883	20		3		23			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 163: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1895	25				25			«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1897	35		2		37			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1909	23	157			23	157		«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ուներ 29 տուն (148 շունչ` 78 ար., 70 իգ.) հայ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1914	34	219			34	219		Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: Տե՛ս նաև Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1916 հոկտ.		17						«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1985				577		577		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264112 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
1990				655		655		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264112 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
2000				707		707		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264112 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
2011				961		961		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264112 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98:
2012				988		988		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264112 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 98: