ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Մուսկավ Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Մուսկավ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Շատախ գավառի սահմանին կից և հաճախ հենց նրա վարչական շրջանին վերագրված գյուղը գտնվում է գավառանիստ Կղզուց 21 կմ հարավ-արևմուտք, իսկ Շատախից` 25 կմ հյուսիս-արևելք:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 176:

Պատմություն

Գավառի թերևս նույնպես հնագույն բնակավայրերից է, սակայն նրա մասին գրավոր հին հիշատակություններ չեն պահպանվել, իսկ նոր ժամանակների լրատվական հաղորդումներն էլ գյուղը հիշում են միմիայն քրդական ոտնձգությունների առիթով: Այսպես` «Միր Մհէն երեւալով Գարըսանից լեռ, կը բռնէ Մուսկավա գիւղի ռէս Յակօն, որ կուզէ սպանել, միայն Կոթաս անուն քիւրդի մը խնդրանքով կազատւի պայմանաւ, որ մինչեւ քանի մը օր իրեն յանձնէ 100 ոչխար եւ զէնք մը...»: Այնուհետև` «...Աւտօն եւ Սմայէլ կառավարական զէնքերով զինւած յարձակում կընեն Խարզանից դաշտի քէօչարներու վրայ, կռւէն, յետոյ Մուսկավա հայ գիւղը կը մտնեն, եւ բռնի կը գանձեն 120 ղրշ...»: «...Միր Մհէն...անցած էր Շատախ, հանդիպելով Մուսկավա գիւղ, ուր սպաննած է նաեւ նոյն գիւղէն Յովու տղան Սղօն...», կամ «...Միր Մհէն ...Մուսկավա գիւղին մէջ կը գրաւէ ռէս Յակոբի տասնոց ատրճանակը, ինչպէս նաեւ կառավարութեան կողմէ գիւղին տրուած երկու մարթենի հրացանները...»:

«Աշխատանք», 1913, N 32, 22 յունիս, էջ 7: «Աշխատանք», 1913, N 40, 17 օգոստոս, էջ 7: Հ., Գրավցի Շաքիրի սպանութիւնը (Շաքիրի հօրեղբօր որդին սպաննուած եւ երկու որդիները վիրաւոր), «Աշխատանք», 1913, N 44, 14 սեպտեմբեր, էջ 4: «Աշխատանք», 1913, N 44, 14 սեպտեմբեր, էջ 6: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 176-177:

Բնակչություն

Ինչպես երևում է վիճակագրական տվյալների համադրումից, Մուսկավը զուտ հայաբնակ նկարագիրը կարողացել է պահպանել մինչև 1900-ական թթ. վերջերը, որից հետո գյուղում միանգամից զգալի թվով քրդեր են հաստատվում: Այն փաստը, որ ցեղասպանությունից հետո զանազան տեղեկագրերում հաշվառված փրկված հայերի թվում մուսկավցիներ չեն հանդիպում, անուղղակի կերպով փաստում է, որ այս գյուղի հայերի բնաջնջումն իրականացվել է առանց «թերացումների»:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Հուշարձաններ

Մուսկավում պատմական հուշարձաններ չեն վկայվել, ընդ որում, գյուղը 1858 թ. նույնիսկ եկեղեցի չի ունեցել:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Մուսկավա, Մուսկավեն, Մուսկանեն անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 176:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Դերեբաշը (Derebaşı):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 176:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մուսկավա
Մուսկավեն
Մուսկանեն
Դերեբաշը

Բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1858	5	33			5	33		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:
1873	6				6			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 224: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:
1909	12				12			Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 64: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177:
1914	10	67	7	41	17	108		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 91: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 24 (տրված է միայն հայերի վիճակագրությունը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 177: