ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Գուլիզան 5 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ) / Գուլիզան (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Սալմաստ քաղաքից 7 կմ հարավ-արևմուտք՝ այգեվետ հարթավայրում՝ Զոլա գետի ձախ ափից շուրջ 600 մ հեռու: Ծովի մակերևույթից բարձրությունը 1410 մ է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

Բնակչություն

Դատելով գերեզմանոցին տրված վկայություններից (տե՛ս տեղում)՝ դարեր ի վեր մինչև 1828 թ. եղել է գավառի զուտ հայաբնակ գյուղերից մեկը: Ապա բնակեցվել է ասորիներով, ընդ որում, գյուղն էլ 1876 թ. գնել են Խոսրովայի կաթոլիկ լազարիստները. «...Խոսրովիա կաթոլիկ միաբանությունը գնել է նույն գյուղից ոչ այնքան հեռու մի ամբողջ գյուղ Գուլիզան անունով: Ես զարմանում եմ, պարսից կառավարությունը, որ արգելած է օտար պետությանց հպատակներին Պարսկաստանում կալվածատեր լինել, ինչպե՞ս է թույլ տալիս հռոմեական լազարիստ աբեղաներին գյուղեր ու ագարակներ գնել...»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 9: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հ. 9, Երևան, 1964, էջ 165: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

ԺԹ-Ի դարերի սահմանագլխին և ի մասնավորի՝ 1905 թ. Գուլիզանն արդեն խառն ազգային կազմ ունեցող մի գյուղ էր (36 տուն իրանցի թուրք, 27 տուն ասորի, 3-ական տուն քուրդ և հայ (մեկը՝ ասորիների հետ խառը և բողոքական): Հայերն աննշան թիվ էին կազմում:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 56: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

2011 թ. ուներ 250 տուն (2-ը` քուրդ, մնացածը` իրանցի թուրք):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

Անվան ծագում

Վկայվել է նաև Գյուլիզան, Գուլուզան, Կյուլիզան անվանաձևերով: Գուլիզան պարսկերեն նշանակում է վարդ կին, ծաղիկ կին:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 56: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

Ենթադրվում է, որ անունն առաջացել է Գիլիզան (Gilizan) բառի ձևափոխությունից: Այն պահպանվել է մթա. II-I հազարամյակների արձանագրություններում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

Մեկ այլ հեղինակի մեկնաբանությամբ անունը բաղկացած է գուլ և ուզան արմատներից, որոնցից վերջինը Սեֆյան շրջանում աշուղների անունն է եղել: Անշուշտ, դարեր առաջ այս գյուղն Ատրպատականի աշուղների կենտրոնն էր, որից այժմ ոչ մի հետք չկա: Ուրարտական շրջանից հանդիպում է Գիլզան բառը, որը շատ մոտ է գյուղանվանը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

Տնտեսություն

Ի դարի սկզբին հողը կալվածատիրական էր (աղալղ), բերքի 1/3-ն աղայինն էր: Ոռոգումն իրականացվում էր Զոլա գետից դուրս բերված ջրանցքով:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 56: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

Ինչպես այլուր, նույնպես և Գուլիզանում տնտեսության գլխավոր վնասատուն ոչ թե մորեխն էր կամ թրթուրը, այլ վերջ չունեցող քրդական հափշտակությունները: Դրանցից մեկի մասին (ի դեպ, շնորհիվ հայերի ուշիմության, քրդերի համար ավարտվել է անհաջողությամբ) նշվել է հետևյալը. 1908 թ. ապրիլի 6-ին քրդերը շրջափակում են գյուղը, որպեսզի դաշտերից անասուններին քշեին-տանեին, սակայն «...հայերը, նախօրօք իմանալով քիւրդերի դիտաւորութիւնը, դիրք էին մտել Մահլամի լեռներում, իսկ երբ հօտերը այդ լեռներից անցկացնելու ժամանակ հանդիպում են հայերին, առանց որևէ հրացանաձգութեան քիւրդերը թողնում են հօտերը և հեռանում են»:

Ցոլակ, Վերջին դէպքերը Պարսկաստանում, «Մշակ», 1908, N 89, 26 ապրիլի, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

Կրթություն

Հակառակ այն հանգամանքին, որ գյուղը զուրկ է եղել հայոց դպրոցից, այնուամենայնիվ, օրինակ, 1905 թ. հայերի կեսը գրագետ էր:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 56: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:

Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Գյուղը հարավ-արևմուտքից՝ Ղառնիյարուխ բերդասարից

Մեզ հասած վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1898	3	12	10	22		«Արարատ», 1898, ԺԱ-ԺԲ, էջ 505: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:
1905	2	9	10	19	Նույն թվականի համար նշվել է, թե Գուլիզանն ուներ 24 հայ բնակիչ (9-ը` ար., 15-ը` իգ.): Նրանցից պանդուխտ էր 2 հոգի: Բոլորն էլ բնիկներ էին (Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 56 և ներդիր):	Մատենադարան, Գ. Հովսեփյանի արխիվ, թղթ. 91, վավ. 14, թ. 11: Տե՛ս նաև Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութեան համար, հ. Դ, Պէյրութ, 1982, էջ 267): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117:
1914	1				Վկայվել է նաև 30-40 տուն ասորիների մասին: Այլ տեղեկության համաձայն՝ հիշյալ թվականին գյուղն ուներ 4 տուն հայ բնակիչ (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ. փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Երևան, 2012, էջ 376):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1960, թ. 4-5: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 117: