ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Նախիջևան 385 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Նախիջևան (Նահանգ)

Տեղադրություն

Նախիջևանը տարածվում է Արաքսի միջին հոսանքում` գետի և Զանգեզուրի լեռնաշղթայի միջև: Ներկայումս սահմանակից է Հայաստանի Հանրապետությանը, Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը, իսկ 1931 թ.-ից Թուրքիայի և Իրանի միջև փոխանակված տարածքի արդյունքում` նաև Թուրքիային:

Փափազյան Հ., Ինչպես գոյացավ Թուրքիա-Նախիջևան տասը կիլոմետրանոց սահմանը, «Իրան Նամե», 1995-1996, N 16-17, էջ 6: Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

Պատմություն

Հայտնաբերված հնագիտական հուշարձանները (Մոխրաբլուր [Քյուլթափա], Շորբլուր [Շորթափա]) վկայում են, որ մարդը երկրամասի տարածքում բնակվել է առնվազն նոր քարե դարի (նեոլիթ, մ. թ. ա. Է-Ե հազ.) ժամանակաշրջանից:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

7 — 9 դդ․

Է-Թ-րդ դարերում ողջ Հայաստանի հետ արաբները նվաճում են նաև Նախիջևանը: Արաբներից ազատագրվելուց հետո այն մտնում է հայ Բագրատունիների թագավորության կազմի մեջ (885-1045):

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

ԺԱ դարից մինչև ԺԳ դարի սկիզբը երկրամասին տիրում են սելջուկ-թուրքերը, ԺԳ-ԺԴ դարերում` թաթար-մոնղոլները, ԺԵ-ԺԶ դդ.` սև-ոչխարավորները (կարա-կոյունլուներ) և սպիտակ-ոչխարավորները (ակ-կոյունլուներ), իսկ ԺԶ-ԺԸ դդ.` պարսից Սեֆյանները:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

Հակառակ իրարահաջորդ նվաճողների առաջ բերած ծանր պայմանների` երկրամասի բնիկ հայ ազգաբնակչությունը, այնուամենայնիվ, կարողանում է զարգացնել տնտեսությունը. կառուցվում են ջրանցքներ, ջրանցույցներ, քարաշեն բազմաթիվ կամուրջներ: Բարեկարգվում են ճանապարհները: Արդեն ԺԵ դարի երկրորդ կեսին այն աստիճան են բարգավաճում արհեստներն ու առևտուրը, որ այդ միջավայրում ծնունդ են առնում նոր և աճում են քաղաքային հին բնակավայրերը` Նախիջևան, Որդվատ, Ջուղա և այլն: Սրանցից, օրինակ, զուտ հայաբնակ Ջուղայի բնակչությունը հասնում է մինչև 50.000-ի:

“Брокгауз-Ефрон”: Энциклопедический словарь, т. X/а, СПБ, 1894, с. 557. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

Նախիջևանի բնիկ ազգաբնակչության համար աննախադեպ կորստաբեր է լինում 1605 թ. օսմանյան զորքերի հարվածների ներքո նահանջող Շահ Աբասի կազմակերպած բռնագաղթը: Արհավիրքից հետո հայաթափ բնակավայրերի մի մասը բնակեցվում է Օսմանյան կայսրության և Իրանի այլևայլ վայրերից փոխադրված թյուրքական ծագմամբ մահմեդական զանազան ցեղերով:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

Գերմանացի արևելագետ Ադամ Օլեարիուսի վկայության համաձայն` 1636 թ. պարսից Շահ Սեֆիի հրամանով Շահ Աբասի բռնագաղթեցրած բնակչության մի մասին թույլ է տրվում վերադառնալ իրենց հայրենի բնակավայրերը, որի շնորհիվ արագորեն վերականգնվում է Նախիջևանի տնտեսությունը, վերստին զարթոնք է ապրում մշակույթը:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

1639 թ․

1639 թ. մայիսի 17-ին Ղասրե Շիրինում Իրանի և Թուրքիայի միջև կնքվում է հաշտության պայմանագիր, որով Հայաստանը բաժանվում է այդ երկու պետությունների միջև: Պարսկաստանին է անցնում Արևելյան Հայաստանը, որի տարածքում էլ ստեղծվում են Երևանի և Նախիջևանի խանությունները:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

Նադիր շահի մահից (1747) հետո Նախիջևանի խանությունը ձեռք է բերում կիսանկախ վիճակ: Իրարահաջորդ խաներն ավար ձեռք բերելու նպատակով ոչ միայն պարբերաբար արշավում էին հարևան խանությունների և փաշայությունների վրա, այլև ծանրագույն հարկերով կեղեքում իրենց իսկ հպատակության ներքո գտնվող և մասնավորապես քրիստոնյա, այսինքն` հայ բնակչությանը: Նախիջևանի հայաբնակ գյուղերը հաճախակի թալանում և ավերում էին նաև խանության սահմաններ թափանցող հարևան թուրք, քուրդ և պարսիկ տիրակալներն ու ցեղապետները:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, էջ 1:

Ռուս-պարսկական պատերազմի ավարտից հետո` 1828 թ. փետրվարի 10-ին կնքված Թուրքմենչայի դաշնագրով Նախիջևանի կիսանկախ խանության տարածքը Երևանի խանության հետ մեկտեղ անցնում է Ռուսաստանին: Ուշագրավ է ռուս կայսր Նիկոլայ Ա-ի` նույն թվականի մարտի 21-ի հայտարարագիրը, որտեղ մասնավորապես նշվել է. «Մեր քաջամարտիկ զորքերը ...գրավեցին Երևանի խանությունը` Արաքսի երկու կողմերում, և Նախիջևանի խանությունը` հին Հայաստանի մի մասը, ընկավ հաղթողի իշխանության տակ»:

Собрание актов, относящихся к образованию истории армянского народа, часть 1, Москва, 1833, с. 266. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

1849 թ․

1849 թվականից մինչև 1918 թ. մայիս ամիսը Նախիջևանը մտնում է Երևանի նահանգի մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, էջ 1:

1905 թ․

1905 թ.` հայ-թաթարական ընդհարումների օրերին, ավերվում և թալանվում են Նախիջևանի գրեթե բոլոր հայաբնակ գյուղերը:

1936 թ.-ից Այսրկովկասի թաթարներն անվանակոչվեցին ադրբեջանցիներ (տե՛ս Алекперов А., Исследования по археологии и этнографии Азербайджана, Баку, 1960, ст. 71): Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

Առաջին աշխարհամարտից հետո` 1918 թ., թուրքական բանակը ներխուժում է նաև Նախիջևան և տեղացի մահմեդական տարրերի հետ համատեղ շարունակում 1915 թ.-ից ի վեր գործադրած հայերի ցեղասպանությունը:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

1918 թ․

1918 թ. դեկտեմբերի 14-ին Երևանի փոխթեմակալ Խորեն եպիսկոպոսը Գևորգ Ե կաթողիկոսին զեկուցում է, որ Նախիջևանի շրջանի գյուղերում ավերվել են 62 եկեղեցի և 18 դպրոց:

Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության. Խորեն Ա Մուրադբեկյան, կազմ.՝ Բեհբուդյան Ս., գիրք Բ, Երևան, 1996, էջ 59: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

1919 թ․

1919 թ. սկզբներից Նախիջևանը նահանգի կարգավիճակով մտնում է Հայաստանի Հանրապետության կազմի մեջ, սակայն այդ իրողությունից դժգոհ` նույն թվականի ամռանը մուսավաթականներն ապստամբություն են բարձրացնում, որի հետևանքով էլ սեպտեմբերին ծագում է հայ-թուրքական պատերազմը:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

1920 թ․

1920 թ. նոյեմբերի 30-ին Ադրբեջանի հեղկոմը Հայաստանում խորհրդային կարգեր հաստատվելու առթիվ գրված հայտարարության մեջ Նախիջևանը համարում է Հայաստանի անբաժանելի մաս. «...այսուհետև ոչ մի տերիտորիալ հարց չի կարող երկու դարավոր հարևան ժողովուրդների` հայերի և մուսուլմանների փոխադարձ արյունահեղության պատճառ դառնալ. Զանգեզուրի և Նախիջևանի գավառների տերիտորիաները Խորհրդային Հայաստանի անբաժանելի մասն են...»:

Նախիջևանի հիմնահարցը Մոսկվայի 1921 թ. մարտի 16-ի ռուս-թուրքական պայմանագրում, Երևան, 2001, էջ 116: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

1921 թ․

1921 թ. մարտի 16-ին, սակայն, Թուրքիան և Ռուսաստանն առանց Հայաստանի մասնակցության Մոսկվայում կնքում են ապօրինի մի պայմանագիր, որով Նախիջևանը դրվում է Ադրբեջանի խնամատարության ներքո:

Նախիջևան-Շարուրը 1918-1921 թթ., փաստաթղթեր և նյութեր, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1993, N 1-2, էջ 342: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

1923 թ․

1923 թ. արդեն Ադրբեջանի կազմում ստեղծվում է Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը, որի տարածքում էլ 1924 թ. փետրվարի 9-ին 5,5 հազ. կմ քառ. մակերեսով կազմավորվում է վարչական 5 շրջան (Բաբեկ, Իլյիչևսկ, Շահբուզ, Ջուլֆա և Օրդուբադ):

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

Նախիջևանը եղել է Ուրարտական (Այրարատյան) Հայաստանի (մ.թ.ա. Թ-Է դդ.), ապա Երվանդունիների (Ք. ծ. ա. Զ-Բ դդ.), Արտաշեսյանների (մ. թ. ա. 189 - մ. թ. Ա դարասկիզբ), Արշակունիների (66-428 թթ.) հայկական թագավորական հարստությունների կազմի մեջ և դարեր շարունակ վարչականորեն պատկանել է հայ նախարարական երկու` արևմտյան մասում` Արծրունյաց, արևելքում` Սյունյաց տներին: Հին և միջին դարերում ընդգրկել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շարուր, Սյունիքի` Երնջակ, Ճահուկ, Վասպուրականի` Նախճավան և Գողթն գավառները: Հայ գրերի ստեղծող և հայ ինքնուրույն թարգմանական գրականության հիմնադիր Մեսրոպ Մաշտոցը (405-406 թթ.) Գողթն գավառում է բացել առաջին դպրոցները, տարածել հայ գիրն ու դպրությունը:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 1:

Աշխարհագրական դիրքի և տարանցիկ առևտրական ուղու վրա գտնվելու պատճառով ինչպես ողջ Հայաստանում, այնպես էլ բնականաբար նրա մի հատվածը հանդիսացող Նախիջևանում տարբեր դարաշրջաններում ավեր, թալան և գերեվարություն են կատարել արաբները, սելջուկ-թուրքերը, թաթար-մոնղոլները, սև ու սպիտակ ոչխարավորները (կարա և աղ-կոյունլուներ), պարսիկներն ու թուրքերը:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

1828 թ․

1828 թվականին, ռուս-պարսկական պատերազմից հետո` Թուրքմենչայի դաշնագրով Հյուսիսարևելյան Հայաստանը, ներառյալ Նախիջևանը անցել է Ռուսաստանի տիրապետության ներքո: Մինչև 1840 թ. երկրամասը մտել է Հայկական մարզի մեջ, 1840-1846 թթ. լուծված է եղել Երևանի գավառին, իսկ 1849 թվականից մինչև 1918 թ. մայիս ամիսը` Երևանի նահանգին:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

Առաջին Աշխարհամարտից հետո մինչև 1921 թ. Նախիջևանի տարածքը գտնվել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության կազմում:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

1919 — 1920 թթ․

Հակառակ այն իրողության, որ Թուրքիան իր հերթին ստորագրել էր Աշխարհամարտի ավարտն ազդարարող պայմանագրերը, իր դաշնակիցների անմիջական հովանավորությամբ 1919-1920 թվականներին երկրամասում կազմակերպեց հազարավոր հայ բնակչության կոտորածը. ցեղասպանություն, որը շարունակությունն էր Թուրքիայում իրագործված Մեծ Եղեռնի, որի նպատակն էր վերացնել հայկական «խոչընդոտը»` Ադրբեջանը միացնել Թուրքիային և մուտք գործել Կենտրոնական Ասիա:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

1921 թ․

Խորհրդային Ռուսաստանը Թուրքիայի շարունակական ճնշմանը տեղի տալով 1921 թ. մարտի 16-ին առանց Հայաստանի մասնակցության և այդ իսկ պատճառով ապօրինի պայմանագրով Նախիջևանի մարզը` որպես ինքնավար տարածք հանձնեց Ադրբեջանի խնամակալության ներքո: Այդպիսով, Պատմական Հայաստանի անքակտելի մաս կազմող Նախիջևանը բռնակցվեց Ադրբեջանին ի հետևանք լենին-ստալինյան քաղաքականության, որի հիմնական սկզբունքն էր ազգերին բաժանել հեշտությամբ իշխելու համար:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

Խորհրդային շուրջ 70 տարիների ընթացքում Ադրբեջանը Նախիջևանի, ինչպես և Արցախի հայ բնակչության հանդեպ վարել է մարդկային ու ազգային իրավունքները ոտնահարելու, բնիկներին իրենց բնօրրաններից դուրս մղելու հետևողական քաղաքականություն:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

Խորհրդային Միության փլուզման տարիներին սկսվեց արցախահայության ինքնորոշման խաղաղ շարժումը, որն Ադրբեջանն աշխատեց իր սաղմի մեջ խեղդել՝ կազմակերպելով Սումգայիթ, Գանձակ և Բաքու քաղաքների հայ բնակչության ջարդը: Դրանով ադրբեջանական իշխանությունները ցանկանում էին 1915-1921 թվականների եղեռնի օրինակով հայաթափել Արցախն ու Նախիջևանը: Ադրբեջան-Արցախ ընդհարումների տարիներին տեղահանվեց ամբողջ Հյուսիսային Արցախի, ինչպես նաև Նախիջևանի բնիկ հայությունը: Նախիջևանից վերջին 2000 հայերը ստիպված եղան հեռանալ 1989 թ.: Դրանով հայկական բազմադարյան մշակույթով ներծծված Նախիջևանի տարածքը իսպառ զրկվեց բնիկ հայ բնակչությունից և, դարերի ընթացքում հայերի կողմից կերտված մշակութային արժեքները միաժամանակ հայտնվեցին նախ գերության մեջ, ապա շատ չանցած` սկիզբ դրվեց դրանց ծրագրված ոչնչացմանը:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

Բնակչություն
1829 թ․

Համաձայն 1829 թ. կազմված տեղեկագրի` երկրամասն ունեցել է 5510 տուն բնակիչ, որից բնիկ և եկվոր հայերը միասին` 2719 տուն, իսկ նստակյաց և քոչվոր մահմեդական զանազան ցեղերը միասին` 2791 ընտանիք: Չնայած Նախիջևանի ԻՀ տարածքում բնակչության արձանագրված անընդհատ աճին` երկրամասի բնիկների` հայերի թվաքանակը 1918-1920 թթ. տեղի ունեցած կոտորածների, իսկ խորհրդային տարիներին էլ գործադրված խտրական քաղաքականության արդյունքում անընդմեջ նվազել է:

Статистическое описание Нахичеванской провинции, составитель В. Г., 1833, СПБ, с. 31. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

1918 թ․

1918 թ. նշվել է, որ «Հին Նախիջևանի գավառը իր մեծ տարածության մեջ ունի մոտ 35 հազար հայություն, 48 հազար թրքություն: Հին Նախիջևան քաղաքի ազգաբնակության մեկ երրորդ մասն է հայություն կազմում, մնացածը թուրքեր են»:

Նախիջևան-Շարուրը 1918-1921 թթ., փաստաթղթեր և նյութեր, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1993, N 1-2, էջ 30-31: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

Ազգային, քաղաքական և տնտեսական ճնշումներն արդեն խորհրդային առաջին իսկ տարիներին այն աստիճան էին սրվել, որ, օրինակ, 1923 թ. օգոստոսի 3-ին Նախիջևանի շրջանի հայաբնակ 15 վայրերի (Նախիջևան, Շխմահմուդ, Խալիլու, Քյուլթափա, Ուզուն-օբա, Նազարաբադ, Ղուլիբեկ-դիզա, Քյարիմբեկ-դիզա, Նազարի, Խալխալի, Յարմջա, Այլապատ, Ջահրի, Հաջիվար և Ղարախանբեկլու) հասարակությունն իր կազմած համախոսականում նշել է. «...ընտրում ենք Շխմահմուդ գիւղի բնակիչներ ընկ.ընկ. Գրիքոր Կյուրեղյանին և Գեղամ Ավետիսյանին իբրև ներկայացուցիչներ և լիազորում նրանց ուղարկելով Երեվան և Տփխիս, որպեսզի յիշեալ ընկերները համապատասխան օրգանների առաջ հարց բարձրացնեն մեր Նախիջեւանի տարաբախտ ու բազմաշխատ ժողովրդի հալածական դրության, ընդմիշտ վերջ դրվի ու կատարելապես ապահովի նրանց ընտանեկան, իրավաբանական և քաղաքացիական իրավունքները: Ավելորդ չենք համարում արձանագրել հենց այս համախոսականի մեջ, որ մեր բոլորի միաձայն որոշումն է հիմնովին թողնել այդ շրջանը: Գաղթել և տեղափոխվել մի ուրիշ վայր...»:

Համախոսական և լիազորման թերթ, «Նախիջեւան», 1999, N 1-2, էջ 10: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

Նախիջևանի զուտ հայաբնակ և տակավին հայ բնակչություն ունեցող վերջին գյուղերն ամբողջությամբ հայաթափ եղան 1988 թ. նոյեմբերի 22-ին, բացի Ցղնայից, որը դատարկվեց 1989 թ. հունիսի 13-ին: Այսպիսով` հազարամյակներ մշտապես հայաբնակ երկրամասում պատմության մեջ առաջին անգամ մարեց հայ կյանքը:

Վարդանյան Ա., Նախիջեւանի հայաթափումը, «Նախիջեւան», 1999, N 1-2, էջ 12: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, էջ 2:

Ինչ վերաբերում է ներկայումս ադրբեջանցի կոչվող բնակչության ծագմանը, ապա սրանք հիմնականում սերում են թյուրքական և քրդական զանազան, գլխավորապես քենգերլի և ղարաջալար ցեղախմբերից: Ամիդից (Դիարբեքիր) գաղթած քենգերլիները, որոնք 1829 թ. գավառում կազմում էին 920 ընտանիք, բնակվում էին Նախիջևան քաղաքում, Ջահրի (Ճահուկ), Գյավուրարխ (Կռուակք), Խոք, Շահթախթ, Գերդասար, Վայխր, Նահաջիր, Քյոլք, Մահմուդովա, Քյուլթափա, Կախափ, Բուլղան, Թրքեշ, Սելեսյուզ, Ղարաբաղլար և Քերիմբեյ-դիզա գյուղերում, իսկ կիսաքոչվոր կյանք վարող ղարաջալարները, որոնք նույն թվականին 660 ընտանիք էին, հիմնականում բնակվում էին Վայոց Ձորի (Դարալագյազ) շրջանում: Ցարական տիրապետության շրջանում հիշյալ ցեղախմբերը ստանում են մեկ ընդհանրական անվանում` թաթարներ, իսկ խորհրդային կարգերի հաստատման հետ հերթական անգամ անվանափոխվելով` հորջորջվում ադրբեջանցիներ, որն էլ հորինվում է պատմության մեջ առաջին անգամ արդեն այդ անունով ստեղծված հանրապետության անունով: Սկզբնական շրջանում, ըստ էության, ադրբեջանցի էին համարվում Ադրբեջան անվանակոչված Հանրապետության բոլոր ազգությունների քաղաքացիները` թաթարները, հայերը, ռուսները, լեզգիները, թալիշները և այլք (ինչպես ամերիկացիներ են ԱՄՆ-ի բոլոր ազգությունների քաղաքացիները), սակայն ժամանակի ընթացքում ազգության ադրբեջանցի անվանումն առանձնաշնորհվեց սոսկ նախկին թաթարներին:

Статистическое описание Нахичеванской провинции, с. 31-32. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, էջ 2:

Հուշարձաններ

Վերջին տարիներին երկրամասի հայապատկանությունը փաստող հայկական բազմահազար հուշարձաններից ձերբազատվելու համար Նախիջևանի ադրբեջանական կառավարությունը ծրագրված ու հետևողականորեն և արդեն նաև իր բանակի անմիջական մասնակցությամբ դրանք նախ կործանում, ապա անխտիր վերացնում է, տարածքը հարթեցնում, իսպառ անհետացնում` հետքը «անգտանելի» դարձնելու նպատակով, դրանով իսկ ի դերև հանում միջազգային հանրության Արցախի խնդրի ողջամիտ լուծելու բոլոր հնարավորությունները: Հայկական հուշարձանների ավերումն ու ոչնչացումն է փաստել նաև 2005 թ. օգոստոսին Նախիջևան այցելած եվրոպացի արվեստաբան-ականատես Սթիվեն Սիմը:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների հակամշակութային այդ քաղաքականության գագաթնակետն է Երնջակ գավառի հայկական Ջուղա քաղաքատեղիի պատմական այն գերեզմանատան եղեռնը, որն իր ուրույն տեղն ուներ համաշխարհային մշակութային գանձարանում և, որը դարեր շարունակ հիացմունքով են նկարագրել հայ և օտարազգի բազմաթիվ ճանապարհորդներ, արվեստաբաններ, պատմաբաններ:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

Որոշված սկզբունքներն ու օրենքներն ընդունելու և կիրառելու դեպքում միայն կարող է պատկան երկիրն ընդգրկվել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի և ԻԿՈՄՈՍ-ի համաշխարհային ցանկում: Եթե նույն երկիրը հետագայում շրջանցում է պայմանավորություններն ու դրանք գործնականորեն խախտում, ըստ օրենքի` վտարվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի և ԻԿՈՄՈՍ-ի կազմից: Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունները խաղաղ պայմաններում սեփական բանակի մասնակցությամբ ոչնչացրել են հազարավոր հայկական հուշարձաններ (եկեղեցի, վանք, գերեզմանատուն և այլն)՝ խախտելով 1948 թվականին ընդունված ՄԱԿ-ի պատմամշակութային ժառանգության հռչակագիրը: Ադրբեջանը 1990-ական թվականների սկզբներից մինչև այսօր Թալեբանի գործողություններին համարժեք վայրենությամբ աշխատում է վերացնել հազարամյակներից մեզ հասած պատմական փաստերը՝ հուսալով ստեղծել այն խաբկանքը, թե Նախիջևանը հայկական տարածք երբևէ չի եղել... Դեռ ավելին, քանդում-ոչնչացնում է դարավոր այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսին Ջուղայի գերեզմանատունն էր, ինչը ազգային մշակութային արժեքների սրբապղծություն է ցանկացած կրոնի բարոյական արժեքային տեսանկյունից: Կատարվածը ոճիր է ոչ միայն հայ ժողովրդի, այլև համայն քաղաքակիրթ մարդկության նկատմամբ, ուստի անհանդուրժելի է, որ պետական մակարդակով նման հանցագործություն կատարած երկիրը շարունակի մնալ Եվրոպայի Խորհրդի անդամ:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

Նախիջևանի ԻՀ տարածքը Պատմական Հայաստանի նյութական մշակույթի բազմաբնույթ հուշարձաններով առավել հարուստ երկրամասերից է: Ցավոք, խորհրդային տարիներին երկրամասի մշակութային ժառանգության գերակշիռ մաս կազմող հայկական հուշարձանների հաշվառման ամբողջական աշխատանքներն իրականացնելն այդպես էլ հնարավոր չեղավ ադրբեջանական իշխանությունների` արհեստածին և միտումնավոր խոչընդոտներ առաջացնելու պատճառով: Նախիջևանի ԻՀ տարածքում, որքան էլ ոչ ամբողջական, այնուհանդերձ, հաշվառվել են մինչև Ի դարը ստեղծված հայկական քրիստոնեական պաշտամունքային 218 կառույցներ (վանք, եկեղեցի, մատուռ), 41 բերդ, 26 կամուրջ, 86 քաղաքատեղի և գյուղատեղի, շուրջ 4500 խաչքար և 23000 տապանաքար, ինչպես նաև մահմեդական ծագում ունեցող (պարսկական, սելջուկյան, թուրք-թաթարա-ադրբեջանական) շուրջ 3 տասնյակ հուշարձաններ: Վերջիններս, սակայն, թե՛ քանակապես ավելի սակավաթիվ են, և թե՛ մանավանդ ժամանակագրորեն դրանց մեծ մասը վերաբերում է նոր և մինչև իսկ նորագույն շրջանին:

Այվազյան Ա., Նախիջևանի ԻՍՍՀ հայկական հուշարձանները, Երևան, 1986, էջ 11: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

1990-ական թվականների կեսերից ողջ Ադրբեջանում, ներառյալ և մասնավորապես վերջինիս «խնամատարության» ներքո գտնվող Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության տարածքում պետական մակարդակով գործադրվող հակահայ քաղաքականության արդյունքում հայկական հուշարձաններն օրավուր ահագնացող անհանդուրժողական և խտրական վերաբերմունքի հետևանքով ավերվում են շարունակաբար և ծրագրված կերպով:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

1998 — 2006 թթ․

1998-2006 թթ. ընթացքում նախիջևանյան իշխանությունները, հանցավոր ծրագրի իրականացմանը գործակից դարձնելով երկրի զինված ուժերին, հիմնահատակ ոչնչացրին 5-17-րդ դարերով թվագրվող Ջուղայի աշխարհահռչակ գերեզմանոցի` շուրջ 3000 գեղաքանդակ և արձանագիր խաչքարերն ու ավելի քան 5000 տապանաքարերը: Պայթեցումներով և բուլդոզերներով հողի երեսից ջնջեցին Ագուլիսի, Ապրակունիսի, Շոռոթի, Քռնայի, Ցղնայի վանքերն ու եկեղեցիները, հայ մշակույթի բազում այլ հուշարձաններ:

Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:

Թե Նախիջևանում, թե Պատմական Հայաստանի այլ վայրերում հայ ժողովրդի ստեղծած հազարամյա մշակութային ժառանգությունն ունի համամարդկային նշանակություն, որի ուսումնասիրությամբ զբաղվել են նաև բազմաթիվ օտարերկրյա գիտնականներ:

Արմեն Հախնազարյան, Ջուղա. Հայկական գերեզմանատան ոչնչացումը Նախիջևանի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից:

Բնակչություն.

Թվական	Բնակիչ	Հայեր	Ադրբեջանցիներ	Հայեր %	Ադրբեջանցիներ %	Նշումներ	Աղբյուր
1897	87370	34672		34,4			Кавказский календарь на 1908 г., Тифлис, 1907, с. 330. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:
1913	135000						10 Avakian Sh., Nakhichevan. Legal Aspects, Yerevan, 2007, p. 7. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:
1924	90000						Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան, հատոր 7, Բաքու, 1983, էջ 173: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:
1926	104900	11276		14,9	81,4		Большая советская энциклопедия, том 41, Москва, 1939, с. 333. Տե՛ս նաև Большая советская энциклопедия, третье издание, том 17, Москва, 1974, с. 351. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:
1931	111600			10,8	84,5		Малая советская энциклопедия, том 1, Москва, 1933, с. 174. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:
1939	126700						Большая советская энциклопедия, третье издание, том 17, Москва, 1974, с. 351. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:
1959	141400						Большая советская энциклопедия, третье издание, том 17, Москва, 1974, с. 351. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:
1970	202200	6000	190000	2,9	93,9		Большая советская энциклопедия, третье издание, том 17, Москва, 1974, с. 351. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:
1979	230000	3406		1,4			Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան, հատոր 7, Բաքու, 1983, էջ 173: Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2:
1991	306000						Avakian Sh., Nakhichevan. Legal Aspects, Yerevan, 2007, p. 7. Սամվել Կարապետյան, Նախիջևան քարտեզագիրք, Երևան, 2012, էջ 2: