ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Հայ Պարիս 5 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան) / Հայ Պարիս (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոն Շահումյան (Ներքիշեն) ավանից 2,9 կմ հյուսիս՝ ծովի մակերևույթից 960-1010 մ բարձրության վրա՝ համանուն Հին կամ Ռուս Պարիս գյուղից 4,4 կմ հյուսիս-արևելք:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 120:

Անվան ծագում

Հին կամ պատմական Պարիսից զանազանելու համար կոչվել է կա՛մ Նոր Պարիս, կա՛մ Հայի Պարիս (քանի որ հինը դարձել էր ռուսաբնակ): Առավելապես ռուսական տեղեկագրերում վկայվել է նաև Նիժնի Բորիս կամ Բարիս անվանաձևով: Ավանդաբար վկայվել է, որ գյուղն իր անունն իբրև թե առել էր Եպրաքսիա կույսից. «...Պարիս գեղի անունը առված է Պրաքսիա կուսի անունից»:
Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Բորու:

Մատենադարան, ֆ. 40, թղթ. 72, վավ. 8գ, թ. 136:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 120:

Պատմություն

Հայտնի է, որ 1839 թ. Թեմուրազ բեկ Մելիք-Բեգլարյանը Հին Պարիսի բնակչությանը բռնությամբ փոխադրում է գրեթե 6 կմ դեպի արևելք` գյուղի գոմերի տարածքը և հիմնում նույնանուն նոր գյուղ. «... հողատէր իշխան Թէմուրազ-բէկն Բէկլարով մեր սեպհական գիւղիցն մեզ զոռով դուրս արաւ, մեր գիւղն տուաւ մալականների..., այժմ յիշեալ Բարիս գիւղին գոմերումն շէն քցած մնացինք...» (գրվել է 1864 թ.):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4504, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 120:

Ավելի ուշ խնդրո առթիվ բանահավաք Ս. Քամալյանը նշում է. «1840 թվերին սրա տեղը բռնել են մալականները, իսկ հայերը տեղափոխվել են ներքև՝ դաշտավայրը երեք վերստ հեռու...: ...այժմեան՝ հայոց, թէ՛ մալականների Պարիս գեղերը գտնվում են Մելիք-Բեգլարանց կալվածում»:

Մատենադարան, նշվ. վավ., թ. 136-137:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 120:

1870 թ. Սբ. Էջմիածնում շինարարական աշխատանքներին օժանդակելու նպատակով գյուղի հասարակությունը հատկացնում է 15, իսկ տեր Մովսեսը` 3 ռուբլի:

«Արարատ», 1870, Դ, էջ 138:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 120:

ԺԹ դարի վերջերին կալվածատերն էր Ալեքսանդր Մելիք-Բեգլարյանցը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 21-22: Տե՛ս նաև «Նոր-Դար», 1894, N 109, 28 յունիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 120:

Հայ-թաթարական ընդհարումների դժնդակ օրերին Պարիսը կրում է ոչ միայն նյութական, այլև մարդկային կորուստներ: Մասնավորապես 1905 թ. սեպտեմբերի 29-ին «...մօտ 100 զինուած թուրքեր Բորիսի գիւղի ճանապարհին յարձակւում են մի քանի ֆուրգոններով գնացող նոյն գիւղացի մալականների վրա, որոնց հետ եղել են և 4 հայ: Թուրքերը մալականներից պահանջում են, որ յիշեալ հայերին իրենց ձեռքը յանձնեն: Մալականները մերժում են: Այն ժամանակ թուրքերը գնդակահար են անում հայերին, որոնք թաքնւած են լինում ֆուրգունների ետևը, և սպանում են նրանցից երեքին»:

Արեան եւ կրակի վայրերից, թղթակցություն, «Նոր-Դար», 1905, N 31, 13 հոկտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 120-121:

1905 թ. հոկտեմբերի կեսերին թուրքերը գյուղի հանդերից հափշտակում են 72 տավար, իսկ նույն ամսվա 18-ին «...տանում են Պարիս հայկական գիւղից 50 գլուխ տաւար և ձի»: Դեպքի մասին հոկտեմբերի 26-ին նշվել է. «Անցեալներն օրը ցերեկով գիւզարլուեցի Հասան-Ալի-Թաթ-Իբրահիմ-օղլին և Մամեդ-Մուստաֆա-օղլին, իրենց մի քանի համագիւղացիներով, յարձակւում են հայ Պարիս գիւղի հասարակաց տաւարի վրայ, քշում տանում են 40 գլուխ տաւար և ձի: Գիւղացիք, փոքրաթիւ լինելով, չեն համարձակւում հետամուտ լինելու: Գիւղացիք այս մասին գանգատուել են այդ մասի պրիստաւին, վերջինս պատուիրել է գիւղացիներին ուրիշի ոչինչ չասել, ինքն 10 օրից յետոյ գնալու է Պարիս և խօսք է տալիս ապրանքները վերադարձնելու»:
Սակայն ոչ միայն գողոնը չի վերադարձվում, այլև դրան հետևում է հափշտակության նոր դեպք: Վերջինիս մասին պատմում է 1906 թ. հունվարի 31-ի թղթակցությունը. «Թուրքերը Հայ-Բօրիս գիւղի տաւարները քշել են տաւարածների հետ միասին: Գիւղացիները վրայ են հասել և ազատել են գերւած հայերից մէկին և տաւարի մի մասը»:
Արտաքին ոտնձգություններից զատ՝ գյուղացիներին օր ու արև չէին տալիս նաև ներքին ցեցերը: Այդ մասին 1906 թ. նշվել է. «...Նիժնի-Բօրիս (հայկական) գիւղի բնակիչները խնդրել են գեներալ-նահանգապետին ազատել իրենց «Խումբերի» քայքայիչ ազդեցութիւնից: Բողոքում անւանւած էր մի քանի անձնաւորութիւնների անուններ, որոնք և ձերբակալւեցին յատուկ ուղարկւած պահակախմբի կողմից: Ներկայումս բողոքի հեղինակները թողել են գիւղը և հեռացել, վախենալով իրենց վերաբերմամբ տէրրօրից «խումբի» կողմից...»:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 328:
Յովասափեան Ա., Տեղեկութիւններ գաւառից, «Մշակ», 1905, N 221, 8 նոյեմբերի, էջ 1:
Երկաթաքարեան Ա., Դէպքերը Գանձակի գաւառում, «Նոր-Դար», 1905, N 42, 6 նոյեմբերի, էջ 3:
«Յառաջ», Թիֆլիս, 1906, N 15, 2 փետրւարի, էջ 3:
«Ալիք», Թիֆլիս, 1906, N 6, 4 մայիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:

1918-1920 թթ. գյուղն իսպառ քայքայվում է և ամայանում: Միայն խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո աստանդական դարձած պարիսցիները հնարավորություն են ունենում վերադառնալու հայրենի գյուղ և շենացնելու այն:
Հայ Պարիսի նկատմամբ ոտնձգություններն ու լարվածությունն աճում են նաև Արցախյան ազատամարտի հենց սկզբներից, որն ավարտվում է 1992 թ. հունիսի 13-ի գյուղի ողբերգական անկմամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:

Բնակչություն

1840-ական թթ. սկզբներին ծնունդ առած Նոր կամ Հայի Պարիս գյուղի բնակչության տվյալների շարքում կա մեկը, որը մատնանշում է պարիսցիների թվաքանակն այն ժամանակ, երբ նրանք դեռևս բնակվում էին իրենց բուն՝ հինավուրց գյուղում. դա 1832 թ. վիճակագրությունն է, իսկ ընդհանրապես տվյալների ժամանակագրական համադրումը ցույց է տալիս, որ գյուղի բնակչությունը մինչև 1970-ական թթ. վերջերն անընդհատ աճ է արձանագրել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:

Ըստ 1832 թ. կազմած վերոնշյալ վիճակագրության՝ պարիսաբնակներն էին 33-ամյա Ավագ Օհանյան Սահակյանցը, կինը` 29-ամյա Մարիամը, որդին` 8-ամյա Աբրահամը; 50-ամյա Ազարիա Սարգսյան Խաչատուրյանցը, կինը` 46-ամյա Հռիփսիմեն, դուստրերը` 8-ամյա Խաթունը, 6-ամյա Թագուհին, 4-ամյա Սոնան, Ազարիայի եղբայրը` 47-ամյա Սիմեոնը, կինը` 32-ամյա Եղիսաբեթը; 49-ամյա Դանիել Գրիգորյան Հակոբյանցը, կինը` 44-ամյա Թամամը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 388-390:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:

Ի դեպ, 1916 թ. գյուղում հանգրվան էր գտել ցեղասպանությունից մազապուրծ 17 հայ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 426, թ. 47-48:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:

Արցախյան ազատամարտի տարիներին և հատկապես բռնագաղթի ընթացքում ամեն բան թշնամուն թողած պարիսցիները կրում են նաև մարդկային կորուստներ (23 հոգի):
Ահա նրանք՝ Աշոտ Դանիելի Ամիրյան (1992 թ. մարտի 9-ին), Արշակ Թևանի Մարության (1992 թ. մարտի 3-ին՝ գյուղում ռմբակոծության ժամանակ), Իսկուհի Պողոսի Մարության (1992 թ. մարտի 13-ին՝ գյուղում գրադից), Նիկոլայ Հովսեփի Առուշանյան (1992 թ.՝ գյուղում), Ամալյա Քեսիի Առուշանյան, Աբրահամ Գրիգորի Գրիգորյան (մնացել են գյուղում), Մարալ Գրիգորի Գրիգորյան (մնացել է նահանջի ճանապարհին), Շաքար Մալխասի Առուշանյան (նահանջի ճանապարհին), Ջումի Աղաբաբյան (մնացել է Գյուլիստանում), Հայկանուշ Ջումշուդի Ավագյան, Շամիր Բեգլարի Ավագյան (մնացել են Նապատում), Ջումի Աղաջանի Ասրյան (մնացել է Վերիշենում), Էմմա Շիրինի Գրիգորյան (1988 թ. փետրվարին Սումգայիթում՝ իր տանը), ռուսպարիսաբնակ Փաշա Ավագյան (ճակատագիրն անհայտ է), աշխարհազորայիններ Սերոժ Սերգեյի Սառաջյան (1992 թ. մարտի 13-ին՝ գյուղում), Սերժիկ Նազարի Մարության (1992 թ. ապրիլի 24-ին՝ գյուղում ինֆարկտից), Միքայել Հայրապետի Հայրապետյան (փախուստի օրը՝ գյուղում գրադից), Յաշա Պատվականի Հովսեփյան (1991 թ. մարտի 29-ին՝ գյուղում), Արտաշ Սարգսի Առուշանյան (1991 թ. մարտի 29-ին՝ գյուղում), Վալեր Ջումշուդի Առուշանյան (մնացել է գյուղում), Բենիկ Հայկազի Հայրապետյան (1992 թ.՝ դիրքերում կաթվածից), Նորիկ Ջամալի Գրիգորյան (դիրքերում), Կիմ Ֆյոդորի Առուշանյան (մահացել է նահանջի ճանապարհին կաթվածից, 1992 թ. հուլիսի 5-ին դիակը բերվել է Թալին):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 673-674:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 122:

Գյուղի պաշտպանության համար զոհվածների թվում են նաև հինգ ազատամարտիկներ ՀՀ-ից՝ Ներսես Բերբերյան, Աշոտ Համլետի Խաչատրյան, Մայիս Աշոտի Հովհաննիսյան, Սարգիս Խաչատուրի Մաթևոսյան, Ատոմ (Աշո՞տ) Մեյրոյան, որոնք զոհվել են 1991 թ. մայիսի 24-ին:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 674:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 122:

2005 թ. դրությամբ հայպարիսցիների մի մեծ խումբ՝ 26 տուն, բնակվում էր Ռուսաստանի Դաշնության Ստավրոպոլի երկրամասի Յուցա գյուղում:

Չալյան Ն., Յուցան մի փոքրիկ Հայ Պարիս է, «Մռավի ղողանջներ», 2005, N 5, մայիս, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 122:

Հայ Պարիսի տնատերերի և կարևոր շինությունների ցանկը (կազմող՝ Սլավիկ Առուշանյան).

Արտուշ Առուշանյան
Մեխակ Սալախյան
Գուրգեն Սալախյան
Ֆրոնա Առուշանյան
Էռնեստ Հովհաննիսյան
Միշա Ամիրյան
Գենրիխ Առուշանյան
Օկտար Առուշանյան
Սերժիկ Մարության
Գուրգեն Հովհաննիսյան
Մուխի Սալախյան
Խորեն Հովսեփյան
Իսրայել Առուշանյան
Լևոն Հովհաննիսյան
Սերոժ Սալախյան
Յաշա Սալախյան
Բորիկ Հովհաննիսյան
Իսա Միրաբյան
Վալեյ Առուշանյան
Լյովիկ Առուշանյան
Լյովիկ Սալախյան
Դոնարա Ծատուրյան
Գյուղխորհրդի շենք
Զոհվածների հուշարձան
Զարմիկ Հովհաննիսյան
Դպրոց
Շիրին Հովսեփյան
Վալերիկ Մարության
Բենիկ Հովսեփյան
Շուրիկ Առուշանյան
Գրիշա Ասրյան
Յաշա Ամիրյան
Ջիվան Ամիրյան
Աշոտ Ամիրյան
Զավեն Սառաջյան
Ջումի Աղաբաբյան
Լևոն Աղաբաբյան
Խորեն Առուշանյան
Մաղաքել Առուշանյան
Վոլոդյա Ավագյան
Բեգլար Չալյան
Դավիթ Չալյան
Կարո Սառաջյան
Վալոդ Սառաջյան
Նազար Մարության
Միշիկ Սառաջյան
Սիմոն Սառաջյան
Էդիկ Հայրապետյան
Շուրիկ Ազարյան
Առուշան Առուշանյան
Աղասի Առուշանյան
Հակոբ Առուշանյան
Կիմա Առուշանյան
Իվան Ազարյան
Վալոդ Մարության
Սարգիս (Ամի) Միրաբյան
Վանիկ Միրաբյան
Փաշա Ավագյան
Խորեն Ավագյան
Սերոժ Առուշանյան
Յուրիկ Մարության
Մամիկոն Մարության
Աշոտ Հովսեփյան
Սարգիս Ծատուրյան
Շուրիկ (Շաբան) Առուշանյան
Կարո Հայրապետյան
Արժան Ծատուրյան
Դիմո Ծատուրյան
Սերոժ Ավագյան
Ռաֆիկ Գրիգորյան
Ղահրաման Առուշանյան
Բենիկ Սալախյան
Խորեն Հովհաննիսյան
Բենիկ Հովհաննիսյան
Սեդրակ Ավագյան
Ֆրիդոն Ավագյան
Բենիկ Առուշանյան
Վազգեն Հովսեփյան
Արամ Չալյան
Յաշա Գրիգորյան
Վանո Առուշանյան
Յուրիկ Սալախյան
Սաշիկ Սալախյան
Սամսոն Բաբայան
Սարգիս Առուշանյան
Անիկ Ներսիսյան
Էդիկ Առուշանյան
Յաշա Հովսեփյան
Հակոբ Ասրյան
Ջումի Ասրյան
Արկադյա Սալախյան
Սերգի Մռավի Առուշանյան
Վանիկ Առուշանյան
Ռոմա Առուշանյան
Աբգար Միրաբյան
Շիրին Միրաբյան
Հայկազ Հայրապետյան
Զարմիկ Լալայան
Բենիկ Լալայան
Աբգար Ծատուրյան
Դիմո Առուշանյան
Իսակ Ավագյան
Սմբատ Գրիգորյան
Արմիկ Սալախյան
Միշա Սալախյան
Սաշիկ Ասրյան
Բենիկ Ծատուրյան
Սանթրի Հովսեփյան
Շիրին Հովսեփյան
Շամիր Հովսեփյան
Վալոդ Միրաբյան
Մադաթ Գրիգորյան
Եվա Առուշանյան
Սաշիկ Միրաբյան
Էդիկ Խաչատրյան
Ջումի Չալյան
Հայկազ Ծատուրյան
Լուսիկ Բաբայան
Օբիկ Բաբայան
Նիկալ Բաբայան
Ժորիկ Բաբայան
Բորիկ Բաբայան
Բենիկ Ավագյան
Ժորիկ Չալյան
Շուրիկ Չալյան
Ռուբեն Չալյան
Շաշոկ Չալյան
Ավետիս Սառաջյան
Բեգլար Սառաջյան
Ասատուր Հովհաննիսյան
Վալոդ Ասրյան
Իվան Ասրյան
Արշակ Ամիրյան
Մարտիրոս Առուշանյան
Նազար Մովսեսյան
Օսեփ Առուշանյան
Բեգլար Հայրապետյան
Մովսես Միրաբյան
Շուրիկ Հայրապետյան
Մարտիկ Հովհաննիսյան
Զարմիկ Հովհաննիսյան
Կոլի Չալյան
Սաշիկ Սառաջյան
Լորա Աբրահամյան
Արտո Աբրահամյան
Գուրգեն Աբրահամյան
Գուրգեն Հովսեփյան
Սաշիկ Չալյան
Մայիս Բաբայան
Մարգարիտ Բաբայան
Ժորիկ Առուշանյան
Զինավոր Ասրյան
Սաշա Լալայան
Մուխի Միրաբյան
Իվան Սարգսյան
Գարեգին Հովսեփյան
Խաչո Միրաբյան
Սիմոն (Սիկո) Առուշանյան
Սոկրատ Սարգսյան
Սուրեն Միրաբյան
Բագրատ Միրաբյան
Իլյաս Միրաբյան
Խորեն Ծատուրյան
Գուրգեն Ծատուրյան
Ամիրխան Հովհաննիսյան
Շահեն Առուշանյան
Նիկալ Առուշանյան
Սերգի Առուշանյան
Մուխի Հովհաննիսյան
Իսակ Վ. Ավագյան
Շամիր Ավագյան
Ամիրխան Միրաբյան
Ցոլակ Առուշանյան
Մանաս Սալախյան
Սուրեն Ավագյան
Աշոտ Ավագյան
Բագրատ Ավագյան
Սերգի Ավագյան
Ամիրխան Ավագյան
Բորիկ Ասրյան
Սբ. Մինաս եկեղեցի
Դարբնոց
Աղբյուր
Չինարին տակ աղբյուր

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. կարոտի հասցեներ, հ. Գ, Երևան, 2011, էջ 88-92:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 123-124:

Կառուցապատում

Հայ Պարիսը բաղկացած էր Շենի, Գյունե, Ղուզե և Բբանց թաղերից:

Սալահյան Է., Մեր գյուղը, «Մռավի ղողանջներ», 2011, N 1, հունվար, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 124:

1912 թ. գյուղն ուներ 1 եկեղեցի, 89 բնակելի տուն, 108 տնտեսական կառույց և 1 խանութ:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 124:

Տնտեսություն

Հայպարիսցիները հիմնականում զբաղվում էին հողագործությամբ և անասնապահությամբ:

Սալահյան Է., Մեր գյուղը, «Մռավի ղողանջներ», 2011, N 1, հունվար, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 124:

1912 թ. գյուղացիներն ունեին 18 ձի, 260 խոշոր և 300 մանր եղջերավոր անասուն, 50 խոզ, իսկ 1915 թ.՝ 150 դեսյատին ջրովի և 400 դեսյատին անջուր հող:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 13 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 124:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

Տարեթիվ 2018 թ․

Գյուղի գլխավոր հատակագիծն ըստ GOOGLE EARTH-ի՝ 2009 թ. արբանյակային լուսանկարի (գրաֆիկական մշակումը՝ Ա. Հակոբյանի, 2018 թ.)

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Նոր Պարիս
Հայի Պարիս
Նիժնի Բորիս
Նիժնի Բարիս
Բորու

Հին և Նոր Պարիսների՝ միայն հայ բնակչության թվաքանակն արձանագրած վիճակագրական տվյալների համադրումը, որը պարզում է շուրջ 160 տարիների ընթացքում ընդհանուր առմամբ բնակչության շարունակական աճը, ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր

1832		5	7	12		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 388-390: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1851	16	54	47	101		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 92: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1864	23					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4504, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1886	36	190	172	362	Բացի հայերից՝ գյուղում բնակվում էր նաև 1 տուն թաթար (1 անձ):	Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 82-83. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1889	38	191	165	356	Ի դեպ, ըստ արխիվային մի վավերագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 46-47)՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 240 (140-ը՝ ար., 100-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 250: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1893	37	176	135	311	Այլ վկայությամբ (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 193) նույն թվականին ուներ 36 տուն:	Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք ԺԹ, հ. Բ, էջ 336: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1894	35					Մելիք-Շահնազարեան Գրիգոր-բէգ, Թղթակցություն, «Նոր-Դար», 1894, N 81, 17 մայիսի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1898	37	191	172	363		Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 331: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1901		214	158	372		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 205, թ. 241-242: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 409: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1902		216	162	378		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10044, թ. 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1905	49	235	170	405		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10403, թ. 140-141: Նաև Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 325, սակայն ըստ մատաղատների՝ 80 տուն հայ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1908		352	277	629	Ի դեպ, մի տեղեկության համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 390 բնակիչ (Кавказский календарь на 1910 г., с. 207), ըստ այլ տվյալի՝ 89 տուն՝ 526 (268-ը՝ ար., 258-ը՝ իգ.) բնակիչ (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1910 год, с. 22):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10837, թ. 224-225: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1909		461	283	744		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 764, թ. 243-244: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1910		468	289	757		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1912	89	233	245	478	Մեկ այլ տեղեկագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 330) համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 787 (478-ը՝ ար., 309-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 52. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1914				502		Кавказский календарь на 1915 г., Тифлис, 1914, с. 101. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1915				530		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 13 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1918	120	497	322	819		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1925				1533		Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի տարածքային կորուստները 1920-1930-ական թվականներին, Երևան, 2015, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1970	179	419	460	879		Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, էջ 33: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1978				841		Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան, հ. 4, Բաքու, 1980, էջ 81: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121:
1992				870		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 63, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 121: