ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Զևաջուկ 2 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ) / Զևաջուկ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Սալմաստ քաղաքից 9 կմ հարավ. «Այս փոքրիկ գիւղը գտնւում է Դիլիմանից 9 1/2 վերստ հեռու, հարաւային բլուրների համարեա ծայրին, մի գեղեցիկ, զով տեղ»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 54:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:

Անվան ծագում

Գյուղանունը կազմված է քրդերեն զևա (արծաթ) արմատից և ջուկ տեղանվանական վերջածանցից, որ կարող է համապատասխանել հայերեն արծաթուտ բառիմաստին. «...թէև տեղացիները բացատրում են նրանով, որ այդ գյուղը մի ժամանակ իբր թէ Սալմաստի առևտրական կենտրոնն է եղել, արծաթ փողը շատ է եղել, բայց դժւար թէ սալմաստեցիներն առևտրական կենտրոն դարձնէին լեռների, բլուրների ծերպերն, այն էլ սահմանի վրա»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 55: Ըստ մեկ այլ հեղինակի ստուգաբանության՝ գյուղանունը բաղկացած է երկու մասից: Զևե (Zeve) մասնիկը ժամանակակից թուրքերենում ոչ մի նշանակություն չունի, սակայն թրքաբնակ որոշ վայրերում իբր այս բառը կապվում է էլսաղի լեզուների հետ, որոնք պատկանում են մաննա ցեղին: Ասոր ական արձանագրություններում պահպանվել է Զեիրբիհե ձևը ¥42-43 £ ,íÛDWÛpçC íÛDØdo kCkpè×¤:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:

Պատմություն

Գրավոր աղբյուրներում գյուղի առաջին հիշատակություններից մեկը 1806 թ.-ից է. «Ես՝ Գրիգոր վրդպտ. հանդիպեցայ ի գուղն, որ կոչի Զէվաճուկ, այս գիրս գրեցի»:

Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի, կազմ.՝ Աճառեան Հր., Վիեննա, 1910, էջ 25:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:

Աշխարհագրական դիրքի պատճառով (ավելի մոտ էր լեռնաբնակ քրդերի բնակավայրերին) արդեն իսկ տնտեսական ծանր կացության մեջ գտնվող կալվածապատկան գյուղը զգալի վնաս էր կրում ավարառու քրդերի ասպատակություններից: Թալանչիական հարձակումներից մեկը տեղի է ունենում 1914 թ. նոյեմբերի սկզբին:

«Մշակ», 1914, դ 252, 7 նոյեմբերի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:

Բնակչություն

Գյուղաբնակների և մասնավորապես հայ ազգաբնակչության վերաբերյալ հիշատակությունները սկիզբ են առնում միայն 1875 թ.-ից: Հայտնի է, որ հայերը 1905 թ. զգալի փոքրամասնություն էին կազմում և զիջում էին թե՛ 20 տուն քրդերին, թե՛ 15 տուն թուրքերին, բայց փոքր-ինչ գերազանցում էին 4 տուն ասորիներին:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 54:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:

Տնտեսություն

1900-ական թթ. սկզբներին հողերը կալվածապատկան (աղալղ) էին, ուստի բերքի 1/3 մասը գյուղատեր աղայինն էր:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 54:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 144:

Օգտվում էին քյահրիզի և անուշահամ մի աղբյուրի վարար ջրերից (այժմ՝ նաև գյուղի հյուսիսային եզրով ձգվող ջրանցքից):

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 54:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 144:

Տակավին Ի դարի սկզբին «Շատ հողեր մնում են չցանւած քիւրդերի ահից: Գիւղացի քիւրդերը հողագործութեամբ չեն զբաղւում, գերադասում են հայերի մօտ ծառա լինելը»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 55 և ներդիր:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 144:

Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Միայն հայ բնակչության թվաքանակն արտացոլած տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1875	8	34	26	60		«Արարատ», 1876, Գ, էջ 109: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:
1890	6					Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 182: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:
1893	6					Ուղեւոր, Սալմաստ, «Արմէնիա», 1894, N 31, 3 յունվարի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:
1895	9			72		«Արարատ», 1896, Բ, էջ 94: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:
1896	8	32	34	66		Պալունի, Վիճակագրական տեղեկութիւն Սալմաստ գաւառի հայ ազգաբնակութեան [Palouny, “Statistical Data Regarding the Armenian Population in Salmast District”], «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:
1898	9	38	34	72		«Արարատ», 1898, ԺԱ-ԺԲ, էջ 505: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143:
1905	6	28	13	41	Այլ տեղեկագրի համաձայն՝ նշյալ թվականին գյուղն ուներ 6 տուն՝ 33 (16-ը՝ ար., 17-ը՝ իգ.) հայ բնակիչ. 1 հոգի գտնվում էր պանդխտության մեջ (Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, ներդիր: Տե՛ս նաև Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան..., հ. Դ, էջ 267):	Մատենադարան, Գ. Հովսեփյանի արխիվ, թղթ. 91, վավ. 14, թ. 11: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 143: