ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խոսրովա 156 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ) / Խոսրովա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Սալմաստ քաղաքից 4,4 կմ հարավ-արևմուտք, իսկ Հաֆթվան գյուղից՝ 1,8 կմ արևմուտք՝ ծովի մակերևույթից 1402 մ միջին բարձրությամբ հարթավայրում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Խոսրովավանք, Խոսրովիա, Հոսրովավանք անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151:

Գյուղն ավանդաբար այդպես է կոչվել նրա հիմնադրի` հայոց Խոսրով թագավորի անունով: Հավանական է, որ Խոսրով և ավա՝ «աւադ, աբադ-շեն» բառերից լինի:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 46:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151:

Մեկ այլ հեղինակ նշել է. «Անունը հնարավոր է ստուգաբանել միայն այնքանով, որ ովա արմատը թուրքերեն նշանակում է վայր»:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151:

Պատմություն

Երբեմնի զուտ հայաբնակ գյուղում նյութական մշակույթի պահպանված թվագրված հուշարձանները (գերեզմանական) սկիզբ են առնում միայն ԺԶ դարից (անշուշտ, սա չի նշանակում, թե Խոսրովայում հայ կյանքն էլ այդ դարաշրջանից է սկսվում):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151:

Գյուղը նաև գրչօջախ է եղել, սակայն հայտնի է միայն 1783 թ. ստեղծված «Ամիրդովլաթ Ամասիացի. օգուտ բժշկութեան» ձեռագիրը:

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան մատենադարանի, հ. Բ, Երևան, 1970, ձեռ. N 7731, էջ 599:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151:

Հայտնի է, որ 1904 թ. աշնանը և 1905 թ. ձմռանը խոլերայի համաճարակից մահանում է 14 անձ, իսկ ևս 150-ը վարակված էին:

Մկրտչեանց Ա., Խոլերան Սալմաստում, «Առողջապահիկ թերթ», 1905, N 9-10, 15 փետրւարի, էջ 226:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151:

1911 թ. օգոստոսի 18-ին նշվել է. «Ատրպատականի ինչ-ինչ վայրերում արտայայտվում է կառավարականների մի նորօրինակ քաղաքականութիւնը, այն է՝ թշնամացնել տարբեր ցեղերը միմեանց հետ: Սալմաստի Խոսրովա գիւղում այս տարի սպանվեց մի հայ կին հայերի ձեռքով. գիւղացի ասորիները՝ վերագրելով սպանութիւնը հայ ֆէդայիներին՝ բողոքել են կառավարութեան և պահանջել, որ օտարերկրեայ հայերը դուրս գան գիւղից, և այսպիսով գիւղի հայերն ու ասորիները խառնվել են միմեանց հետ և թշնամացել, իսկ Դիլմանի կառավարութիւնը փոխանակ սիրաշահելու և հաշտութիւն սերմանելու՝ ընդհակառակը պաշտպանում է ասորիների բողոքը և թշնամութիւնը բորբոքում»:

Հայկազուն, Հայերի դրութիւնը Ատրպատականում, «Մշակ», 1911, N 185, 26 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151:

Խոսրովան մեծապես տուժում է 1915 թ. թուրքական հրոսակների ներխուժման ժամանակ: Ընդ որում, նրանք ոչ միայն թալանում են գյուղը, այլև իրականացնում են բնակչության զանգվածային սպանդ: Դեպքերին անդրադարձած օրվա մամուլն այսպես է նկարագրում առկա կացությունը. «...բազմաթիւ հայեր կը ջարդեն, եւ անոնց դիակները կը լեցնեն ջրհորները»: Նույնն է վկայում նաև մարտի 2-ին գյուղ այցելած Մ. Մ.-Հակոբյանցը. «Անցանք Խօսրովա գիւղ, այստեղ էլ նորից գտանք ջրհոր լի դիակներով և այդպէս, ուր էլ գնում ենք դիակներ, դիակներ և անվերջ դիակներ»:

«Կոչնակ», 1915, N 20, էջ 375:
«Հորիզոն», 1915, N 63, 22 մարտի, էջ 5:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151:

Ի դեպ, այդ օրհասական օրերը նշանավորվում են նաև հերոսական դրվագներով, օրինակ՝ գյուղաբնակ 15-ամյա Եղիսաբեթը մեծ քրոջ և հարևանի տղայի` փոքրիկ Դավթի հետ մնում է գյուղում և «հրացան ի ձեռին, յարմար տեղ մը դիրք բռնած է, կռուելու համար վրայ հասնող թուրքերուն ու քիւրտերուն դէմ». նրանք սպանում են 8 հոգու, վիրավորում մեկին:

«Կոչնակ», 1915, N 19, էջ 352:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 151-152:

1915 թ. օգոստոսի դրությամբ Խոսրովան գավառի ավերված գյուղերից մեկն էր:

«Հնչակ», 1915, N 3, օգոստոս, էջ 19:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:

Առանձին զոհեր գյուղը տալիս է նաև հետագա տարիներին (1917 թ. սեպտեմբերի 4-ին Ուլա գյուղի մոտ սպանվում է խոսրովացի կոշկակար Հովսեփը):

Իհարկե, վերապրած հայ գյուղացիները 1920-ական թթ.-ից հետո վերստին համախմբվում են գլխավորապես ասորաբնակ Խոսրովայում, սակայն նույնիսկ անցած մեկ դարն ի զորու չի լինում ապաքինելու գյուղի վերքերը:

«Այգ», 1917, N 36, 17 սեպտեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:

Բնակչություն

Ինչպես գրավոր հիշատակություններն ու տեղացիների վկայությունները, այնպես էլ գյուղի գերեզմանոցում պահպանված ուշմիջնադարյան խաչքարերն ու տապանաքարերը փաստում են, որ նախքան 1828 թ. Վանի նահանգի Ջուլամերիկ գավառից փոխադրված ասորի գաղթականության՝ Խոսրովայում հաստատվելը գյուղը եղել է զուտ հայաբնակ: Համենայն դեպս, դեռևս ԺԹ դարի սկզբին նշվել է. «Խոսրովա: Գեօղ հայոց...»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 46:
Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, հ. Ա, Վէնէտիկ, 1806, էջ 250:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:

Գավառաբնակ հայության՝ 1828 թ. ծայր առած արտագաղթին մասնակից են լինում նաև խոսրովացիները, որից հետո տեղաբնակ հայերի թվաքանակը կտրուկ նվազում է:
Խոսրովայում ասորիների մեծագույն մասի՝ կաթոլիկ եկեղեցու հետևորդ լինելու հանգամանքը, որքան էլ տարօրինակ է, կյանքի ապահովության երաշխիքներ էր ընձեռում ոչ միայն իրենց՝ ասորիներին, այլև երբեմն հայերին: Այդպիսին էր կացությունը, օրինակ, 1878 թ.: Հոկտեմբերի 12-ին Համզա գյուղի տաճիկները գողանում են աղբյուրը գնացած հայ աղջկա: Ղալասար գյուղի տանուտեր Բադալ Արզումանյանի ջանքերով հազիվ ետ բերելուց հետո նրան որպես մի ապահով վայր տանում են կաթոլիկ ասորիների Խոսրովա գյուղ, քանի որ թուրքերը չէին համարձակվի «...մօտենալ կաթոլիկներին, որոնք ֆրանսիական հիւպատոսի հովանաւորութեան ներքոյ անմատչելի են համարվում տաճիկների համար»:

«Մեղու Հայաստանի», 1878, N 45, 18 նոյեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:

Ինչպես երևում է, գոնե ԺԹ դարավերջին տիրող կացության պայմաններում առավելապես կրոնական անհանդուրժողականության պատճառով դրացի և բախտակից երկու ազգերը ցավալիորեն չէին կարողանում փոխադարձ ջերմ հարաբերություններ ստեղծել: Այս առիթով 1893 թ. նշվել է. «...հազիւ 10-15 տուն հայ գտայ. մնացածները մի քանի հարիւր տուն կաթոլիկացած ասորիներ են, որոնք սարսափելի ատելութեամբ են վերաբերւում դէպի փոքրաթիւ հայերը»:

Ճանապարհորդ, նշվ. հոդվ., «Նոր-Դար», 1894, N 14, 27 յունուարի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:

ԺԹ-Ի դարերի սահմանագլխին Խոսրովան ասորի, հայ և քուրդ բնակչությամբ գյուղ էր: Ճնշող մեծամասնություն էին կազմում ասորիները (մոտ 400 տուն), հետո՝ հայերը (36 տուն, 3-ը՝ կաթողիկե) և քրդերը (10 տուն):

1900-ական թթ. սկզբներին միևնույն՝ 400 տուն ասորիների առկայությունն է մատնանշել նաև Իրանում Ֆրանսիայի դեսպան Օժեն Օբենը (Eugene Aubin, La Perse d’aujourd’hui: Iran, Mesopotamie, Paris, 1908, p. 62):
1904 թ. հիշվում է 400-500 տուն ասորի (Մկրտչեանց Ա., Խոլերան Սալմաստում, «Առողջապահիկ թերթ», 1905, N 9-10, 15 փետրւարի, էջ 226):
Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 46 և ներդիր:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:

1930 թ. Խոսրովան արդեն 280 շնչով զուտ ասորաբնակ գյուղ էր: Նույն թվականի մայիսի 6-ի երկրաշարժից զոհվում է 34 հոգի:

Մասիս, Լրացուցիչ տեղեկութիւններ Սալմաստի աղէտի մասին. Կորուստներուն առաջին տեղեկագիրը, «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1: Ի դեպ, երկրաշարժից սատկել էր 150 գլուխ անասուն:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:

1953 թ. բնակվում էր 500 հոգի, իսկ «Երբեմնի 800 ընտանիք» ունեցող գյուղում 1960 թ.՝ միայն 40 տուն ասորի:

Խան, Իրանը ինչպէս որ է, «Յառաջ», 1953, N 2556, 20 օգոստոսի, էջ 2:
Բոլատեան Մ., Տպաւորութիւններ Իրանի պատմական վայրերից, «Ալիք», 1960, դ 180, 22 օգոստոսի, էջ 2: Ի դեպ 1890 թ. գյուղն ավելի քան 2000 շունչ բնակիչ է ունեցել. «...բնակչաց թիւը 2000-է աւելի է, որոնց ամենամեծ մասն կաթոլիկ ասորիներ են, որք գլխավորապէս այգեգործութիւն կընեն» (Գորոյեանց Ն., նշվ. աշխ., էջ 175):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:

2011 թ. գյուղն ուներ 50 տուն (30-ը՝ ասորի, 20-ը` քուրդ և իրանցի թուրք):

2017 թ. ասորիները (կաթոլիկ) 25 տուն (60 շունչ) էին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:

Ասորիները Խոսրովայում. ըստ դավանաբանական պատկանելության՝ Խոսրովան արդեն 1828 թ.-ից ի վեր փաստորեն կաթոլիկ դավանանքի հետևորդ բնակչության կենտրոնատեղին էր: Վերջիններիս հաստատման և գործունեության մասին ուշագրավ տեղեկություններ կան հենց միսիոներների կազմած զեկուցագրերում: 1831 թ. Է. Սմիթը գրում է, որ խալդիական քրիստոնյաներ կան Դիլմանից մոտ 2 մղոն հեռավորության վրա գտնվող Խոսրովա գյուղում: Խալդիական եկեղեցին միավորում էր նախկինում նեստորական և հակոբիկների եկեղեցիներին պատկանող մարդկանց, ովքեր հետագայում ընդունել էին կաթոլիկ հավատքը: Խոսրովան քրդաբնակ լեռներում ապրող խալդիականների եպիսկոպոս մար Յուհաննայի նստավայրն էր: Ըստ գյուղում բնակվող մի քահանայի՝ բոլոր բնակիչները՝ ընդամենը 150 տուն, խալդիականներ էին (ըստ մեկ այլ անձի՝ 170 ընտանիք): Նրանք բոլորն էլ բնիկներ էին և մոտ մեկ դար առաջ նեստորական եկեղեցուց դարձել էին դեպի կաթոլիկ եկեղեցին:

Smith, Eli, Dwight, H. G. O., Missionary Researches in Armenia: Including a Journey through Asia Minor, and into Georgia and Persia, with a Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas (London, 1834), pp. 351-352.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152-153:

Ասորիները Խոսրովայում. Խոսրովան «...քաղդեացիների կենտրոնն է: Սալմաստի կաթոլիկ եպիսկոպոսի լազարիստ առաքելության նստավայրն է: Թեմը, որը տարածվում է մինչև Ուրմիայի դաշտավայրը, ընդգրկում է 5-6 հազար հավատացյալ»:
Ինչպես երևում է, Խոսրովայում հաստատված միսիոներներն իրենց աշխույժ գործունեությունը բավական հաջող ծավալել էին նաև այլուր. «Ֆրանսացի լազարիստներն 1836-է ի վեր աստ հաստատւեր են և Սալմաստի ասորիներէն մէկ մեծ մասը կաթոլիկութեան դարձուցեր: Լազարիստներն ունին կոփածոյ քարէ մի փոքրիկ, բայց գեղեցիկ եկեղեցի. ասոր կից կայ մի գիշերօթիկ վարժարան, ուր կը պատրաստւին քահանայացու կաթոլիկ ասորիներն: Կան և ուրիշ շէնքեր միսիոնարաց և ուսանողաց բնակութեան համար և ընդարձակ ու լաւ խնամւած պարտէզ մը: Այս շէնքերին մօտ կայ ևս մի կուսանոց, ընդ տեսչութեամբ ֆրանսացի քոյրերի»:

Eugène Aubin, La Perse d’aujourd’hui: Iran, Mésopotamie, Paris, 1908, էջ 62:
Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 175:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 153:

Ասորիները Խոսրովայում. 1879 թ. բողոքական քարոզիչը նույնպես նկատել է միսիոներների արդյունավետ գործունեությունը և այդ առթիվ նշել. «...շատ տարիներէ հետէ պապական միսիոնարք այս դաշտին Խոսրովա կոչուած գիւղը նստած են, եւ ժրութեամբ կաշխատին»:

Վ. Գ. Գ., Սալմաստու մէջ Աւետարանին գործը, «Աւետաբեր», 1880, N 4, 27 յունուարի, էջ 15:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 153:

Ասորիները Խոսրովայում. Ինչ վերաբերում է տեղի կաթոլիկ միսիոներներին, ապա ըստ գերմանացի մի միսիոների վկայության՝ տեղի էր ունեցել հետևյալը. «40 սիրիացիներ կաղախան էին բարձրացվել Ֆաթ-Ալի-Խան-Գյոլի կաթոլիկ միսիոներական կենտրոնում։ Միանձնուհիները դուրս էին եկել փողոցներ և աղոթում էին գթասրտության համար, սակայն ապարդյուն։ Սալմաստի Խոսրովայում նրանց ողջ կենտրոնը ոչնչացվել էր, միանձնուհիները դիմել էին փախուստի»:

Germany, Turkey and Armenia: A Selection of Documentary Evidence Relating to the Armenian Atrocities from German and Other Sources (London, 1917), p. 19 (բնագրում՝ “Forty Syrians were hanged on the gallows erected in the Catholic Mission Station at Fath-Ali-Han-Göl. The nuns had run into the street and prayed for pity, but in vain. In Salmas in Khosrova their whole station has been destroyed; the nuns have fled”).
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 153:

Խոսրովացիներն այլուր. 1876 թ. Տփղիսում գտնվող խոսրովացիների մասին Րաֆֆին նշել է. «Ահա այս գյուղի ժողովուրդն է, որ կազմում է Թիֆլիս քաղաքի թուլուղչիների ամբողջ հասարակությունը, որից հարցնելու ժամանակ, թե ի՞նչ ազգից ես, բերանումը միշտ պատրաստ ունի «փռանկ» կամ «կաթոլիկ» բառերը. - թշվառականը մինչև անգամ մոռացել է յուր ազգությունը...»: Րաֆֆին նաև նշել է, որ «Թիֆլիսի մշակների մեջ մի ավելի հետաքրքիր մաս ներկայացնում են թուլուղչիները (ջրկիրներ). դրանք ունեն մի տեսակ համայնք, որ ունի իր կանոնները և սովորությունները...: Թուլուղչիները Պարսկաստանի Սալմաստ գավառից եկած կաթոլիկ և լուսավորչական հայեր են, նրանց մեջ գտնվում են ասորիներ...»:

Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հ. 9, Երևան, 1964, էջ 166, 466-467:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 180:

Տնտեսություն

Գյուղաբնակ հայերը թերևս գրեթե հող չունենալու պատճառով հիմնականում զբաղվում էին օղեվաճառությամբ: Հողազրկությունը նաև մեծ արտագաղթի պատճառ էր դարձել այն աստիճան, որ 1903 թ. «...բոլորը կանայք և երեխաներ, տասը տարեկանից վեր հասակ ունեցող տղաներ և տղամարդիկ չը կան, բացի մի հատիկ ծերունուց, որը երևի դարձեալ պանդխտութեան կը դիմէր, եթէ անդամալոյծ չը լինէր»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 47:
Ազատեան, Թաւրիզի հայ կեանքից, «Լումայ», 1903, N 5, սեպ.-հոկ., էջ 216:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 153:

Ի դարի սկզբներին գյուղի հողերը գրեթե ամբողջությամբ պատկանում էին ֆրանսիացի միսիոներներին, որոնց վճարվում էր բերքի 1/8 մասը: Ի դեպ, մեկին` 4-10 բերքատվություն ունեցող հողերը հատկացվել էին այգեստանների համար:

Ազատեան, Թաւրիզի հայ կեանքից, «Լումայ», 1903, N 5, սեպ.-հոկ., էջ 216:
Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 47:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 153:

Հայտնի է, որ Թադեոս առաքյալի վանքն այստեղ մի այգի ուներ, որը մոտ 100 տարվա նվեր էր: Թերևս հենց սա էլ նկատի ունենալով՝ 1957 թ. նշվել է, որ գյուղում միայն մեկ հայապատկան հողակտոր կար:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 47:
Թղթակից, Ամփոփ տեղեկանք Սալմաստի հայ համայնքի մասին, «Ալիք», 1957, N 103, 15 մայիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 153:

Ինչ վերաբերում է գյուղաբնակ ասորիների հողօգտագործման իրավունքներին և պետական տուրքերի չափերին, ապա 1900-ական թթ. սկզբներին կացությունն այսպիսին էր. «Քաղդեացի լազարիստ մի միսիոներ գնել է Խոսրովա գյուղը և հարկի համար տարեկան 1448 թուման կանխիկ գումար, 72 բեռ ցորեն կամ գարի ու 80 բեռ ծղոտ է հանձնում»:

Eugène Aubin, La Perse d’aujourd’hui: Iran, Mésopotamie, Paris, 1908, p. 63 (բնագրում՝ “Un missionnaire chaldéen lazariste a racheté Khosrova, qui paye, comme impôts, 1,448 tomans d’argent, 72 kharvars de blé ou d’orge et 80 batmans de paille hachée”).
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 153:

Տեսարան գյուղից (լուս.՝ 1900-ական թթ.)

Տեսարան գյուղից (լուս.՝ 1950-ական թթ.)

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Խոսրովավանք
Խոսրովիա
Հոսրովավանք

Խոսրովայի միայն հայ բնակչության թվաքանակն արտացոլած վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր

1860	17	41	40	81		Մխիթարեանց Ա., Ցուցակ որքանութեան ազգի հայոց ի վիճակին Ատրպատականի ի Պարսկաստան, ըստ տանց նոցին, ըստ արական և իգական սեռից յիւրաքանչիւր գաւառս, «Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 30, 20 սեպտեմբերի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1864	11					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1875	15	34	25	59		«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1890	18					Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 175: Հեղինակը, փաստացի արձանագրելով 18 տունը, նշում է. «Խոսրաւա գիւղի մէջ, հայերը, ըստ առաջնորդական վիճակագրութեան՝ 13 տուն են (34 արական և 26 իգական), բայց 1890-ին, երբ այս գիւղը հանդիպեցայ, ինձ ըսին, որ 18 տուն հայ կայ»: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1895	23			117		«Արարատ», 1896, Բ, էջ 94: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1896	23	65	54	119		Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3 (ուներ նաև 487 տուն բողոքական ասորի բնակիչ): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1898	23	65	52	117		«Արարատ», 1898, ԺԱ-ԺԲ, էջ 505: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1903	30					Ազատեան, Թաւրիզի հայ կեանքից, «Լումայ», 1903, դ 5, սեպ.-հոկ., էջ 216: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1905	36	74	66	140	Այլ տեղեկագրի համաձայն՝ նշյալ թվականին 148 հայերից 21-ը պանդուխտ էին. 13 ընտանիք բնիկ էր (29-ը՝ ար., 21-ը՝ իգ.), իսկ 23-ը՝ եկվոր (Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, ներդիր: Տե՛ս նաև Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան..., հ. Դ, էջ 267):	Մատենադարան, Գ. Հովսեփյանի արխիվ, թղթ. 91, վավ. 14, թ. 11: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1914	20					Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում..., հ. 3, էջ 376: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152:
1927	4			10		Իրանեան Վ. /Վաղինակ Սարգսյան/ Քիչ մը պատմութիւն Սալմաստի աղէտին առթիւ, «Յառաջ», 1930, N 1283, 7 յունիսի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 152: