ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Հաֆթվան 57 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ) / Հաֆթվան (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գավառի ամենից ընդարձակ, իսկ ժամանակին նաև հայաշատ բնակավայրն էր: Գտնվում է Սալմաստ քաղաքից 3 կմ հարավ՝ ծովի մակերևույթից 1375-1390 մ բարձրության վրա. «...Դիլիման կամ Դիլ-մաքան (պարս. և արաբերէն՝ տեղի սիրտ – գաւառի կենտրոն) աւանից 3 1/3 վերստ հեռաւորութեան վրա (մէկի կենտրոնից մինչև միւսի կենտրոնը) դէպի հարաւ-արևմուտք և Սալմաստի հովտի համարեա մէջտեղը»: Հյուսիս-հարավ ուղղությամբ ունի 1,5, իսկ արևելք-արևմուտք ուղղությամբ՝ 1,3 կմ երկարություն:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 23:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 183:

Այլ անվանումներ

Հայ պատմագրության մեջ գյուղանունը հիշվում է ԺԶ դարի վերջերից (1538 թ.՝ «ի գիւղաքաղաքս Հաւթւան», 1646 թ.՝ «յԱւթուան», 1649 թ.` «Յաւթըւան» անվանաձևերով):

Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. 10, կազմ.՝ Պողարեան Ն., Երուսաղէմ, 1990, էջ 93, ձեռ. 3285:
ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 205, 375:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 183:

Վկայվել է նաև Հավտվան, Հավտավան, Հաֆթան տարբերակներով. «Գիւղացիները գիւղի անունը ծագած են համարում պարսկերէն հաֆթ (եօթ) և «դիւան» (դատարան, դատաստան) բառերից. գուցէ և բաղկացած է «հաֆթ» և «աւան» (եօթ շէն) բառերից, մանաւանդ որ շատ մեծ է եղել մի ժամանակ»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 23-24: Տեղանունը ստուգաբանած մեկ այլ հեղինակ, իր առջև ոչ այնքան գիտական, որքան քաղաքական խնդիր դնելով, նշել է. «Տեղացիների կողմից անվանվել է Հաֆթվան Թափելարի, Թամ Թափե (Tam Tape), Թափեթիյան (Tapetiyan): Այս բլրի մոտ գոյություն է ունեցել նույնանուն գյուղ, որի անունը բաղկացած է երկու մասից՝ Հաֆթ (Haft. իմաստը պարզաբանված չէ, կարող է լինել որևէ ցեղի, ազգի անուն կամ ածական) և Վան (Van), որը վայր ցույց տվող վերջածանց է՝ շատ տարածված էլսաղի թուրքերենում: Ինչևէ, շատ հստակ է, որ Հաֆթվան անունը թուրքերեն է և կապ չունի պարսկերեն Հաֆթ (յոթ) բառի հետ, ինչը ևս մեկ ապացույց է, որ Ադրբեջանում հնդեվրոպական ցեղեր չեն ապրել»: (Ahrenjani, p. 240).
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 183:

Պատմություն

Թեև բնակավայրի սկզբնավորման ժամանակաշրջանի վերաբերյալ որոշակի տեղեկություններ չկան, սակայն գյուղամերձ (3,2 կմ արևելք) բլրի պեղումների շնորհիվ ի հայտ եկած հնագիտական հուշարձանները վկայում են դեռևս նախապատմական ժամանակներից այս վայրում մարդու ներկայության մասին: Հայտնաբերվել են նաև Վանի թագավորության շրջանի նյութական և հնագիտական հուշարձանների մնացորդներ:

Ahrenjani, p. 140.
Dilmaghani, pp. 51-58.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 183:

Գյուղի սահմաններում պահպանված պատմական հուշարձանների հաջորդ նշանակալի խումբը վերաբերում է ուշ միջնադարին և ի մասնավորի՝ ԺԷ դարին, երբ բնակավայրը հասել էր ծաղկման գագաթնակետին: Ասվածի վկայությունն են այդ շրջանում ստեղծված գերեզմանական մեծաթիվ հուշարձաններն ու ճարտարապետական կառույցները (հատկապես՝ գրչօջախի վերածված Սբ. Գևորգ եկեղեցին):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 183:

Հաֆթվանն իրավամբ համարվում էր սալմաստահայության կենտրոնը ոչ միայն գավառի բոլոր մյուս հայաբնակ գյուղերին բնակչության թվաքանակով գերազանցելու, այլև վարչական նշանակության (եղել է մելիքանիստ, առաջնորդանիստ) և ընդհանուր զարգացման համեմատական չափանիշներով:

Ուղեւոր, Սալմաստ, «Արմէնիա», 1894, N 31, 3 յունվարի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 183:

Բնակավայրի համար համեմատաբար բավականաչափ արգասաբեր են եղել նաև ԺԸ դարն ու ԺԹ դարի առաջին քառորդը, երբ որմնանկարազարդվել է վերոհիշյալ եկեղեցին: Սակայն այս ամենն անցյալի գիրկն է անցնում ռուս-պարսկական պատերազմի ընթացքում և դրան հաջորդած տարիներին, երբ բնակչության մի ստվար հատված արտագաղթում է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 183:

Իհարկե, որոշ չափով Հաֆթվանում կյանքն աշխուժանում է նաև ԺԹ դարի վերջին և մինչև Առաջին աշխարհամարտի սկիզբը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 183:

1894 թ. նշանակալի տարեթիվ էր. գյուղը կարողանում է փոխել իր ավատատիրական կարգավիճակը, և հողը սկսում է պատկանել գյուղացիներին. «...ապրիլի 1-ին յետ գնեց գիւղի հողերը, բէգականից դարձնելով գիւղական սեփականութիւն: Գիւղի հողերը մի ժամանակ Ատրպատականի փոխարքայ և Պարսկաստանի գահաժառանգի անձնական գանձարանի հարկատու գիւղ էր, բայց աւելի քան կէս դարուց ի վեր բացի տարեկան որոշ տուրքից՝ գիւղը ազատ էր տասանորդի հարկից, տարապարհակ աշխատութեան հարկից և այլն, այնպէս որ Հաւթւանը աւատական գիւղերի դրութեան մէջ չէր: 1894-ին սակայն գահաժառանգը, գիւղը իւր սեփականութիւնը ճանաչելով, ծախու դրեց Հաւթւանի գիւղի հողերը, առաջարկելով հաւթւանցիներին գնել գիւղի տեղը, բայց գիւղացիք չուզեցին: Գիւղը գնեց Թաւրիզի քաղաքագլուխ, քաղաքի հայ թաղերի դատաւոր Ղալաբէգը 4200 թումանով (մօտ 20000 ֆրանկ), որը կամեցաւ Հաւթւանում մտցնել աւատական (ֆէօդալ) դրութիւնը: Դորանից սկսւեց խռով դրութիւն, որ առաջացրեց նաև բազմաթիւ բանտարկութիւններ: Գործը վերջացաւ նորանով, որ, միջնորդութեամբ հայոց առաջնորդի, գիւղը գնեց հողերը Ղալաբէգից 7000 թումանով (մօտ 35.000 ֆր.), որով և դարձաւ սեպհականատէր իւր հողերի, շարունակելով վճարել գանձարանին միայն նախկին որոշ տուրքը»:

«Մուրճ», 1895, N 7, յուլիս, էջ 1042:
Էական այս փոփոխությունն արձանագրվել է նաև 1896 թ. «Գիւղը պատկանում է գիւղացիներին 94 թուից, երբ գեր. Սուքիաս սրբազանի շնորհիւ առնուեց գիւղատիրոջից» (Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 2):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 183:

Այս ժամանակաշրջանում Հաֆթվանը բացառիկ կարևորություն է ձեռք բերում, քանի որ թե՛ Արևմտյան Հայաստան թափանցող զինատար (Հաֆթվան-Դերիկ-Աղբակ գծով), թե՛ տևական մարտերից հետո Արևմտյան Հայաստանից վերադարձող և պարսկական կողմում փոքր-ինչ դադար տվող ֆիդայական խմբերի և թե՛ Համիդյան ջարդերից մազապուրծ բազմահազար գաղթականների համար դարձել էր ժամանակավոր հանգրվան կամ ապաստանավայր:

Քիչ չեն դեպքերը, երբ Արևմտյան Հայաստան անցնող խմբերին միանում էին հենց հաֆթվանցի քաջ երիտասարդները: Նրանցից երեքը, օրինակ, 1895 թ. նոյեմբերին միացել էին արմենական Մկրտիչ Ավետիսյանին. «1895 թւի նոյեմբեր ամիսն է...: ...Հաֆթւանում լուր տարածւեց, որ Աւետիսեանի խումբը պատրաստւում է Երկիր անցնելու: Մկրտիչ Աւետիսեանը համարւել է աչքի ընկնող մտաւորական, Արմենական կուսակցութեան հիմնադիր...: Սալմաստում, յատկապէս Հաֆթւանում ապրած տարիներին եղել է ուսուցիչ, տեսուչ ու վայելել է բոլորի կողմից յարգանք ու պատիւ...: Կէսգիշերին, երբ Հաֆթւանը խոր քնի մէջ էր, Աւետիսեանի խումբը ճանապարհ ընկաւ դէպի Երկիր: Խումբը պիտի անցնէր Դերիկ-Ղոթուր-Սարայ-Արճակ-Վան գիծը...: Խմբին միացան հաֆթւանցի քաջառողջ երեք երիտասարդներ...: Այդ երիտասարդներն էին՝ Աւետիք, Զաքար եւ Մարտիրոս:
Աւետիք Իսաջանեան՝ արհեստով հիւսն: Նրա պատրաստած հոլերը գտնւում էին գիւղի բոլոր երեխաների գրպաններում: ...Աւետիքը սիրւած էր մեծ տղաների կողմից մի այլ բանում: Նրա մէջ կենտրոնացած էր երկու առանձնայատուկ կողմ՝ ուժ եւ ճարպկութիւն: Թէ՛ մէկը եւ թէ՛ միւսը գործ էր դնում հայերի եւ ասորիների միջեւ ծագած կռիւների դէպքում, որ յաճախ էր տեղի ունենում երկու գիւղերի միջեւ...:
Զաքար Բարխուդարեան՝ գիւղում անւանի հողագործութեամբ պարապող տոհմի ժառանգ: Այդ տոհմի աշխատաւորների լաւերից մէկը: Զաքարը գնահատւած էր եւ սիրւած իր այնքա՜ն քաղցր եւ դուրեկան ձայնի համար...:
Մարտիրոս Սոյբաթեան՝ իր կեանքը տարաւ այլ գծով: Նրան հետաքրքրեց մտաւոր կեանքը: Գիւղական դպրոցը փայլուն կերպով աւարտելուց յետոյ նշանակւեց ուսուցիչ նոյն դպրոցի աշխարհագրութեան առարկայի: Դպրոցի լայն բակի մի մասում հողը հարթել, փոսեր էր առաջացրել, թէ սրանք ծովեր, լճեր եւ գետեր են. հողի կոյտեր ստեղծել, թէ սրանք բլուրներ են, քարեր իրար վրայ կուտակել, թէ սրանք էլ լեռներ ու լեռնաշղթաներ են: Գիւղի 4-5 տարեկան երեխաները զինւած կժերով ու կուլիկներով արագ շարժումներով ջուր էին բերում, լցնում փոսերի մէջ, որ ստացւի համապատասխան վայր, իր յատուկ անունով: Գիւղի ուսուցիչը իր պարապմունքների որոշ մասը անց էր կացնում բացօդեայ, առարկայացւած պարապմունքով: Անգամ փոքրիկները իւրացրին շատ անուններ...: Կէսգիշերին... Աւետիսեանն անցաւ իր խմբի գլուխը ու բռնեց դէպի Երկիր տանող ճանապարհը: Առաւօտեան, երբ յայտնի է դառնում խմբի անյայտանալը եւ երեք երիտասարդների բացակայութիւնը, փնտռտուքի են դուրս գալիս դրանց հարազատները, բայց իզուր, խումբը արդէն անցել էր Ղոթուրից եւ ոտքը դրել հայրենի հողի վրայ: Այստեղից խմբի վիճակը դառնում է ե՛ւ ծանր ե՛ւ վտանգաւոր: Ցուրտը այդ շրջանում իր կատարեալ ուժի մէջ է: Սրա վրայ աւելանում է վխտացող քրդերից շրջապատւելու լուրջ մտահոգութիւնը: Թէեւ Ավետիսեանը այդ ամենի մասին նախօրոք մտածել էր, եւ նպատակայարմար գտել Դերիկ-Ղօթուր-Սարայ-Արճակ-Վան գիծը, որը աւելի երկար է, բայց համեմատաբար ապահով: Խումբը գիշերւայ ուշ պահին մօտենում է Խոշաբ գաւառի կենտրոնավայր Սարայ կոչւած աւանին...: Յաջողւում է մարագ գտնել, ուր տեղաւորւելով թագնւում են: Առաւօտեան շատ վաղ, նախքան լուսաբացը, խումբը հէնց ուզում է դուրս գալ շարունակելու իր ճանապարհը, նկատելի է դառնում քրդերից եւ անմիջապէս պաշարւում...: Քրդերը խմբին ոչնչացնելու նպատակով հրդեհում են մարագը: Խումբը զգալով իր վերջնական կորուստը, դուրս է գրոհում, աջ ու ձախ գնդակներ տեղացնելով պատռում շղթան ու հեռանում, տալով երկու զոհ եւ մի քանի վիրաւորներ: Վիրաւորներին օգնելով ազատում են վտանգից: Զոհւածներից մէկը լինում է հաֆթւանցի ջիւան-երիտասարդ Աւետիքը: Միւսը վանեցի յայտնի զինագործ ուստա Փանոսը» (Բաբլոյեան Առ., Հեռաւոր անցեալից (Յուշեր), «Ալիք», 1962, N 114, 4 յունիսի, էջ 2-3):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 184:

Համիդյան ջարդերի օրերին՝ 1896 թ. հունիսի 3-10-ը, Վանի ինքնապաշտպանությանը (կազմակերպիչներն էին Մկրտիչ Ավետիսյանը, Պետոն և Մարտիկը) մասնակցում են նաև հաֆթվանցիներ Զաքարն ու Մարտիրոսը: Հունիսի 11-ին Մկրտիչն իր մեծ խմբով ստիպված հեռանում է Վանից և Աղբակի Սբ. Բարդուղիմեոս վանքի մոտ կռվի բռնվում քրդերի ու թուրքերի հետ. «Մուշեղը տեսնելով խմբի անյուսալի վիճակը, իր խմբով ճեղքում է թշնամու շարքերը եւ շտապում Սալմաստ՝ օգնական ուժեր բերելու...: Աւետիսեանը մնացած ընկերներին կարգադրում է վանքը գրաւել: Բայց վանքի դռան չհասած, վանքում դարան մտած զինւորները կրակ են բաց անում ու տեղն ու տեղը խմբի մնացածներին գետին փռում...: Այդ կռիւ չէր, այլ մի կատաղի կոտորած...: Միւս օրը վանքի պատի մօտ փորւեց մի գերեզման եւ մի խրամատ: Գերեզմանի մէջ ամփոփւեց Աւետիսեանը միայնակ, որպէս յարգանքի նշան... խրամատի մէջ կողք-կողքի շարւեցին Վասպուրականի հերոս-նահատակները: Այդ նահատակների արանքում իրենց տեղը գտան հաֆթւանցի Զաքարն ու Մարտիրոսը: Վասպուրականցին չմոռացաւ իր քաջարի մարտիկներին: Նրանց անունները անմոռաց պահելու համար երգ հնարեց եւ երգի իւրաքանչիւր տան վերջում յիշելով նրանց...

Ահեղ կռւի մէջ երեք հատ հերոս՝

Աւետիք, Զաքար եւ քաջ Մարտիրոս:

...Մկրտիչ Աւետիսեանի խմբի ջարդւելու լուրը անմիջապէս հասնում է Սալմաստ: Հաֆթւանցի երեք մարտիկների երեք մայրերը ողբում են իրենց կորցրած զաւակների մահը: Անցնում են ամիսներ եւ տարի: Աւետիքի եւ Մարտիրոսի մայրերը հանգստանում են եւ խաղաղւում...: Իսկ Զաքարի մայրիկ Ռեհանը չի կարողանում մորմոքը մեղմել...: Այդ տանջանքից գէթ մասնաւոր չափով ազատւելու մտքով հնարում է իւրահատուկ մի միջոց: Պատւիրում է սարքել մի դագաղ: Այդ դագաղի մէջ տեղաւորում է իր Զաքարին պատկանող բոլոր իրերը. նրա հագուստները, զէնքի մասերը, գործիքները եւ գրքերը: Դագաղը տարւում է գերեզմանատուն: Փորւում է գերեզման, որի մէջ դրւում է դագաղը եւ հողով ծածկւում: Կանգնեցւում է համապատասխան տապանաքար եւ փորագրւում հետեւեալ մակագրութիւնը. Յիշատակ է արձանս Զաքարիա Մովսէսեանին, 1896»:

Բաբլոյեան Առ., Հեռաւոր անցեալից (Յուշեր), «Ալիք», 1962, դ 115, 5 յունիսի, էջ 2-3:
Տե՛ս նաև Մէն-Սէ /Միքայել Ստեփանյան/, Յիշատակութեան պարտք մը, «Արմէնիա», 1900, N 8, 24 հոկտեմբերի, էջ 2:
Ամանոր, Կարմիր օրեր, «Երիտասարդ Հայաստան», 1905, N 21, 11 հոկտ., էջ 167-168: Զ. Մովսիսյանի տապանագիրն ու գերեզմանաքարի լուսանկարը տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 261, յժե համարի ներքո:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 184-185:

1890-ական թթ. Հաֆթվանում հայտնի էր Սառա մայրիկի տունը, որը համարվում էր «Թավրիզից և “Էրգրից” եկող ընկերների ապահով կայան»: Հատկանշական է, որ երբ Սառայի դստերը՝ Երանուհի Զոհրաբյանին, ուսուցչության են հրավիրում Ղալասար, նա նույնպես փոխադրվում է դստեր մոտ՝ այնտեղ ևս շարունակելով պատսպարել և խնամել հեղափոխական գործիչներին:

Մինասյան Է., Հայ հերոսուհի կանայք, Երևան, 2016, էջ 98-99:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 185:

1897-1898 թթ. գավառաբնակների և մասնավորապես հաֆթվանցիների (նաև մահլամցիների) համար ստեղծվել էր չափազանց լարված իրավիճակ, քանի որ օսմանյան պետության պահանջով զինվորականությունը ֆիդայիներ գտնելու և գյուղացիներից զենքեր խլելու նպատակով իրականացնում էր ամենախիստ, անգամ գազանաբարո արարքներով ուղեկցվող խուզարկություններ. «Սալմաստի Հաւթւան և Մահլամ գիւղերում կատարւեցին խուզարկութիւններ, բայց շատ սոսկալի կերպով. նախ Հաւթւանը շրջապատեցին 500 զինւոր, ապա 200 ձիաւոր զինւորներ սարփարաստի առաջնորդութեամբ փչեցին պատերազմական շեփորը, գցելով բնակիչներին սարսափի մէջ: Խուզարկեցին բոլոր հայ տները. չգտան ո՛չ զէնք և ո՛չ ղաչաղներ, հակառակ տաճկաց կառավարութեան պնդումներին: Խուզարկութիւնները տևեցին երեք օր, որի միջոցին քանդեցին գիւղական մի քանի տներ, զինւորները կողոպտում էին և բռնաբարութիւններ կատարում: Տաճկահայ փախստականներից բռնեցին Մահլամում 90 հոգի, Հաւթւանում 30 հոգի, որոնց տարան Խոյ իբր «ղաչաղների». դոցանից ճանապարհին շատերը մեռան: Նոյնիսկ քննիչ ուղարկւած Ֆաթի Սուլթանին վկայեց, որ պարսիկների արածը «քաֆիրութիւն» էր: Խուզարկութիւններ կատարւեցին նաև անցեալ տարի, որից յետոյ 200 տուն հայեր գաղթեցին Ռուսիա. նոյն շարժումը սկսւած է այժմ ևս»:
Նմանատիպ դեպքեր կատարվում են նաև հետագա տարիներին: 1902 թ. նոյեմբերին Հաֆթվանում ծանր վիրավորվում է բժշկությամբ զբաղվող Հակոբ անունով մի մարդ, սակայն կառավարությունը ձերբակալում է ութ անմեղ գյուղացու (այդ թվում՝ նաև ուսուցիչը): Նրանց ազատելու համար հաֆթվանցիներին պարտադրվում է կա՛մ վճարել 400 թուման տուգանք, կա՛մ էլ մարդասպաններին հանձնել կառավարությանը. «Սալմաստեցի հայը այսօր բարոյապէս մեռած է, տնտեսապէս քայքայուած: ...կառավարութիւնն էլ, փոխանակ օգնելու խեղճ ժողովրդին, լրացնում է նրա սեւ օրերի պակասը, անվերջ տուգանքների ենթարկելով»:

«Մուրճ», 1898, N 2-3, փետրւար-մարտ, էջ 375:
Հրայր, Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1902, N 189, 14 դեկտեմբերի, էջ 3: Տե՛ս նաև «Իրաւունք», 1903, N 3, 11 յունուարի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 185:

Հերթական ցավալի միջադեպն արձանագրվում է 1904 թ. հուլիսին. «Հաֆթուան գիւղում գիշերվայ մօտ ժամը 11-ին անյայտ չարագործներ յարձակվեցին պտտող գիշերապահների վրա և սպանեցին տեղացի հարուստ Մարգար Ղազարեանցին, որ պատահմամբ անցնում էր գիշերապահների հետ միասին»:

Պետրոսեան Յ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1904, N 178, 20 օգոստ., էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 185:

Լարվածությունը սրվում է 1906 թ. «Հաֆթվանում, մի թիւրք մտնում է մի հայի այգի խաղող գողանալու, այգետէր հայ երիտասարդը մօսինի 3 գնդակ է արձակում, թուրքը վիրաւորւում է ու մէկ քանի օրից մեռնում: Կառավարութիւնը մօտ 1000 թուման տուգանք է ուզում»:

Ասօ, Նամակ թրքա-պարսկական սահմանագլխից, «Երիտասարդ Հայաստան», 1906, N 20, 7 նոյեմբերի, էջ 158:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 185:

Հաֆթվանը խուզարկելու նոր առիթ էր 1914 թ. ապրիլի 20-ի գիշերը Դիլմանի ռուսական զորանոցի վրա թուրքերի հարձակումը. «Ռուսների հետ ունեցած խառն ժողովում ...միաբերան պնդել են, որ հայերն են մեղաւորը, մի միայն հայերն են, որ վերջինների մօտ մեծ քանակութեամբ զէնք ու ռազմամթերք է պահւած. երևի դրանով պէտք է բացատրել մայիս 15-ի հինգշաբթի օրւան անսպասելի խիստ խուզարկութիւնը, որ տեղի ունեցաւ Հաֆթվան հայաբնակ գիւղի վերաբերմամբ ազգաբնակութեան բացակայութեան ժամանակ: Այդ օրը գիւղացիք 10 վերստ հեռաւորութեամբ ուխտատեղի էին գնացել Համբարձման տօնի պատճառով: Տնատերերի բացակայութիւնը արգելք չեղաւ տանիքից զինուորներին մուտք գործելու և խիստ խուզարկելու ամէն ծակ ու ծուկ: Ամբողջ գիւղից այդչափ խիստ խուզարկութիւնից յետոյ գտնւել է մի քանի հատ՝ 2-3 բերդաններ և այդչափ էլ ատրճանակ: Խուզարկութեան շփոթ ժամանակ պակասել է տներից հնչուն դրամ, արժէքաւոր իրեր և կանացի զարդեր: Մի խեղճ կնոջ տնից պակասում է 20 թմն., որ վերջին օրերում ստացել էր մի տարուց ի վեր ղարիբութիւն գնացած ամուսնուց...: Գիւղացիք մի խնդրագրով դիմել և խնդրել են իրենց կորուստները գտնելու մասին և մեծ հաւատով սպասում են արդարադատութեան»:

Փշուր, Սալմաստի վիճակից, «Ղարադաղ», 1914, N 9, 15 յունիսի, էջ 3: Միջադեպի մասին նշվել է, որ 1914 թ. «Մայիսի 15-ին, երբ գիւղի կէսից աւելին հեռու «Փրիշատ» ուխտատեղումն էր, գիւղը շրջապատւում, կտրւում է յարաբերութիւնից շրջակայ գիւղերի հետ ու ենթարկւում է մանրակրկիտ խուզարկութեան: Բազմաթիւ տներ, ուր տէրերը ներկայ չէին ու դռները փակ, կտուրներից իջնում, կամ դռները բացւում ու հարևանների հարկադրւած ներկայութեամբ խուզարկութեան էին ենթարկւում: Իրիկւան պահին հազիւ լուրը հասնում է ուխտատեղին և շտապով տուն դարձող ուխտաւորները գիւղ մտնելիս նոյնպիսի մանրակրկիտ խուզարկութեան են ենթարկւում: Միւս գիւղերը վախի մէջ են մնում, սպասելով նոյնպիսի խուզարկութեան: Սակայն դա տեղի չի ունենում, մի երկու փոքրիկ բացառութիւններով: Հաւթւանից համարեա ոչինչ դուրս չեկաւ, մի քանի հրացաններ ու ատրճանակներ միայն, չնայած ինչ որ զէնք էր, վերցնում էին, նոյնիսկ որսորդական հրացաններն ու թատրոնական սրերը» (Գուլօեան Աւ., Սալմաստ, «Հորիզոն», 1915, N 82, 17 ապրիլի, էջ 2): Ի դեպ, Հաֆթվանի գործակալության խորհրդի սենյակի խուզարկության ժամանակ «...պահարանի վրայից տարել են մի ժանգոտած դաշոյն: Գործ. խորհուրդը ստիպւած էր միառժամանակ իր նիստերը դադարեցնել» («Ղարադաղ», 1914, N 9, 15 յունիսի, էջ 7):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 185:

Երբ սկսվում է Առաջին աշխարհամարտը, հաֆթվանցիները ևս փորձում են հնարավորինս օգտակար լինել հայ կամավորներին: Հովհաննես Բաբայանցի որդու՝ Արտաշեսի հարսանյաց հանդեսի ժամանակ հանգանակվում է 52 ռ. և ուղարկվում «Հորիզոն»-ի խմբագրությանը:
Ինչպես երևում է, անվերջ խուզարկություններն ու նույնիսկ որսորդական զենքերը բնակիչներից խլելն անպաշտպան էին դարձրել տեղաբնակներին: Երբ թուրքական զորքերը, օգտվելով պատերազմական խառնակ իրավիճակից, հատում են Պարսկաստանի սահմանը և ներխուժում Սալմաստ գավառի տարածք (չգիտես ինչու, պատերազմական շեփորներով գյուղերը պաշարող և խուզարկություններով վերջին զենքերը գյուղացիներից խլող պարսկական զորքն այս դեպքում իսպառ բացակա էր), գյուղացիներն ինքնապաշտպանության ոչ մի հնարավորություն այլևս չունեին, և տեղի է ունենում այն, ինչն այդ օրերին թուրքն իրականացնում էր Արևմտյան Հայաստանի տարածքում. Հաֆթվանը գավառի բոլոր մյուս հայաբնակ գյուղերի նման ոչ միայն թալանվում և ավերվում է, այլև վերածվում սպանդանոցի:
Եղելության մասին պատմում է Հին Նախիջևանի Յարմջա գյուղում ապաստանած հաֆթվանցի Գևորգ Մկրտչյանը 1916 թ. օգոստոսին. «1914 թ. դեկտեմբերի 21-ի ռուսական նահանջի ատեն 500 տունէ բաղկացեալ զուտ հայաբնակ Հաւթվան գիւղէն 40-ի չափ ընտանիք տեղը մնացին ծերերու և երեխաներու հետ միասին: Այդտեղ էին հաւաքուած և շրջակայ գիւղերէն մնացած ընտանիքները կամ առանձին անհատները: Թիւրք հրամանատարը հրաւիրեց բոլոր պարսիկներու մօտ ապաստանած հայերը, որ գան նպաստ ստանան, որովհետև կառավարութիւնը կարգադրած է մնացողներուն, իբրև ռայահպատակի, ապրուստի միջոցներ հայթայթել: Հաւաքելէն յետոյ կը հրամայէ, որ հայերը խումբ-խումբ տանին` կոտորեն: Կանոնաւոր զօրքերը և քիւրտ խաժամուժը ժողովուրդը խումբերու կը բաժնեն և կը կոտորեն` որը զէնքով, որը կացինով, որը անդամահատութիւններու ենթարկելով: Ունեցածները բոլորը թալանի կու տան: Առևանգուածներ կան, բայց ցարդ չգիտենք, թէ այդպիսիներու թիւը քանիի կը հասնի: Անցեալ 1915 թ. տ[էր] Մկրտիչ քահանան Հաւթվան կերթայ և անձամբ տեսած է, որ Հաւթվանի հարաւային-արևելեան կողմը մօտ 30 արշին երկարութեամբ և 15 արշին լայնութեամբ մեծ փոսի մէջ դարսած են մեռեալները: Մեր գիւղացիները կրկին հոն կերթան, ռուս զօրապետները դէս-դէն թափթփուած դիակները հաւաքել կուտան և շարք-շարք կը թաղեն, յետոյ վրան քիչ մը հող կը լեցնեն և ապա նոր դիակներ մէջը կը լեցնեն մինչև որ դիակները կը սպառին»:

«Հորիզոն», 1914, N 276, 10 դեկտեմբերի, էջ 2:
Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում..., հ. 3, էջ 377:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 185-186:

1915 թ. փետրվարի վերջերին, երբ ռուսական զորքերը գրավում են Դիլմանը, բացահայտվում է, որ «Հաֆթուանի բոլոր տղամարդիկ սրի են անցուած. գիւղի ջրհորներէն մի օրուան մէջ հանուած են 200 դիակներ եւ թաղուած եղբայրական գերեզմանատան մէջ: Դիակները գազանային սպանութեան հետքեր կը կրեն. սպաննուած են գլխաւորապէս կացիններով, դաշոյններով եւ բութ զէնքերով եւ այլն»:

«Հայաստան», 1915, N 4, 21 մարտի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 186:

Նույն թվականի մարտի 3-ին հաղորդվում է. «Մեր զօրքերը Դիլման մտնելուց երեք օր առաջ առանձնապէս տուժեց Հաֆթվան գիւղը, ուր սրի է քաշված բոլոր մնացած տղամարդ ազգաբնակութիւնը: Այդ գիւղում ջրհորներից և փոսերից հանվել են 200 դիակ, որոնց թաղեց եղբայրական հանգստարանում մեր քահանան՝ տեղացի քահանայ չը լինելու պատճառով»:
Մի տեղեկության համաձայն՝ սպանվածներից հայտնի էին հաֆթվանցիներ Նազար Բաբլոյանը, Ալլահվերդի Ֆրանգուլյանը, Հարություն Հախնազարյանը, Խուդավերդի Մելքոնյանը, Խալաթ Ստեփանյանը կնոջ հետ, Թումա Սահակյանը, Նիկողոս Ղևոնդյանը, Վարդան Բաբլոյանը, Վարդան Փոխանյանը, Աբրո մահտեսի Բաբլոյանը, Սարգիս Սևոյանը մոր՝ Խոռոմի հետ, Թաթոսենց Մարիամը, Խաթուն Խանգալդյանցը, օղեգործ Գյահվարը, մահտեսի Շահբազ Թաթոսյանցը կնոջ՝ Լալա մահտեսի Սարգսյանի հետ, Հակոբ Խուդավերդյանը, Խաչատուր մահտեսի Ավագյանը, Կարապետ և Մկրտիչ Բաբայանները, Արամ և Վահրամ Բարոյանները, Պետրոս Մարտիրոսյանը, Պետրոս Թարոյանը (նրա տանն է սպանվել նաև 2 աղբակցի), Ամրան Այվազյանի որդին, Հարություն Ֆարմանյանը, Հովհաննես Փոխանյանը, աղբակցիներ Ավետ Ավետյանն ու Շալո Հարությանը, Մկրտիչ Մինասյանը, Աղագյուլ Մինասյանը, ինչպես նաև 14 աղբակցիներ:

«Մշակ», 1915, N 48, 5 մարտի, էջ 1 (խոսքը կաթողիկե քահանայի մասին է):
Աւագեանց Ս., Կոտորածը Սալմաստում, Թիֆլիս, 1915, էջ 22:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 186:

Հաֆթվանում տեղի ունեցած եղեռնագործության մասին նշվել է նաև. «...թիւրքերը հաւաքեր էին բազմաթիւ քրիստոնեաներ Հաֆտուան գիւղին մէջ և բոլորն ալ սուրէ անցուցեր էին: Շատ մը քրիստոնեաներ, որ բարեկամ մահմետականներու տուները ապաստաներ էին, ազատուեցան: Երբ ռուսերը գիւղ մտան, գտան 720 դիակներ, շատերը մերկ ու անդամահատուած: 300 մարդիկ երեք օր շարունակ ջրհորներու, խրամներու մէջէն դիակներ դուրս կը բերէին: Ամուսնազուրկ և որդեզուրկ կիներու վիճակը արգահատելի էր: Այս կոտորածի զոհերէն ոմանք գնդակահար եղած էին և ուրիշներու մարմինները աստիճաններու կապուած, գլուխները կտրտուած էին, ոմանց աչքերը փորուած և շատերուն թևերը ու ոտքերը կտրատուած»:

«Ասպարէզ», 1915, N 348, 9 ապրիլի, էջ 2: Նաև՝ «Կը ջարդեն, եւ անոնց դիակները կը լեցնեն ջրհորները» («Կոչնակ», 1915, N 20, էջ 375): «Եօթ հարիւր հայ տղամարդիկ սպաննուած ու Հաֆթվանի հորերն էին նետուած: Նոյնքան եւ աւելի ասորիներ գտնուեցան Խոսրովայի հորերու մէջ: Երկու հարիւր հայեր մէկ մէկու կապուած, Հաֆթվանէն-Խոսրովայ տանող ճամբուն վրայ, Դիլման առուէն քիչ մը հեռու, անտառի մը պատին տակ պառկեցուցած ու ահագին պատերը փլցնելով տակովն էին ըրած: Մարդկային գանկեր ճխլուած ու հողակոյտերու հետ խառնուած էին: Անոնց ուղեղներէն շատերը ցրուած էին դէս ու դէնը...: Ամիս մը տեւեց նահատակներու հաւաքման ու թաղման գործը: Ձերբակալուած քանի մը յանցագործներու յայտնութեանց համաձայն հնարաւոր եղաւ գտնել սպաննուածների դիակներու մեծագոյն մասը, բացի գետը (Զօլա) նետուածներէն, որոնց հետքերը գտնուեցան Ուրմիայի լճի ափերուն» (Վազգէն, Ատրպատականի գոյամարտը, «Հայրենիք», 1930, N 11, սեպտ., էջ 152):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 186:

1915 թ. օգոստոսի դրությամբ գյուղը դեռևս ավերակ էր:
Թուրքերին գավառի տարածքից դուրս շպրտելուց հետո եղեռնապուրծ հաֆթվանցիների մի մասը վերստին հաստատվում է հայրենի գյուղում և փորձում շենացնել այն (ըստ ամենայնի, կարողանում են բավական արագ իրականացնել): Համենայն դեպս, արդեն 1916 թ. հունիսին «...աւերածին հետքն իսկ չերևնար...»:

«Հնչակ», 1915, N 3, օգոստոս, էջ 19:
Սառաֆեան Յ., Հաւթւան, «Գաղափար», 1916, N 46, 8 յունիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 186:

1916 թ. օգոստոսին հաֆթվանցիների մի մասն արդեն վերադարձել էր Սալմաստ, իսկ մյուսները դեռևս ցրված էին Հին Նախիջևանում, Երևանում, Թիֆլիսում և այլուր:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում..., հ. 3, էջ 377:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 186:

Նշյալ թվականի վերջին ամիսներին ռուսական իշխանությունները որոշում են գյուղաբնակների դատարկ մնացած բազմաթիվ բնակարանները հատկացնել քուրդ գերիներին. «...ռուսերու կարգադրութեամբ Աղբակէն Սալմաստ տեղափոխուեցան 850 խաղաղ քրդեր, զորոնք Աղբակի մէջ պահել ինչ-ինչ նկատումներով անյարմար էին նկատեր ռուսական պատշաճ մարմինները: Տեղահան եղած մերկ ու անօթի քրդեր իրենց ընտանիքներով հանդերձ տեղաւորուեցան Հաֆթվան հայկական գիւղին մէջ, ուր անոնց կը տրուէր բաւարար սնունդ, բժշկական օգնութիւն, աշխատանք եւ ռուս պետական միջոցներէն նպաստ: Ի դէպ, ...այդ քիւրդ շինականները քանիցս դիմեցին Ն. եպ. Մելիք-Թանգեանին հայ-լուսաւորչական դառնալու համար...»:

Վազգէն, Ատրպատականի գոյամարտը, «Հայրենիք», 1930, N 11, սեպտեմբեր, էջ 154:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 186:

1918 թ. գարնանը սպասվող թուրքերի նոր ներխուժման վտանգին դիմակայելու հնարավորությունները քննելու նպատակով մարտի 31-ին Հաֆթվանում գումարվում է հայ-ասորական համատեղ խորհրդակցություն. «Ասորիները, որոնք մինչեւ այդ ապահով էին իրենց թիկունքը գտնուող Վանի հայ կառավարութեան շնորհիւ, այլեւս անապահով զգալով իրենց վիճակը, Աղա-Դաւութի (Մարշիմոնի եղբօր), դոքտոր Դաւութի եւ ուրիշ ներկայացուցիչներու հետ մասնակցեցան Հաֆթվանի ժողովին, ուր ներկայ էին տեղական բոլոր գործիչները, զինուորական մարմնի կազմը եւ ռուս գնդապետ Կուզմինսկին (Ուրմիոյ ռուսերու պետը): Մարտ 31-ին խորհրդակցութեան մասնակցողներու բոլոր կարծիքն ալ այն էր, որ վաղ թէ ուշ թրքական բանակը գալու է: Սակայն, տնտեսական կապերով երկրին կապուած կալուածատէրերը եւ բարեկեցիկ կեանք վարող ազդեցիկ անձերու բուռն ցանկութիւնն էր տեղահան չըլլալ, Կովկաս չանցնիլ, այլ սպասել ու դիմադրել, գուցէ մի կերպ՝ վերահաս վտանգէն ազատուիլը հնարաւոր դառնար: Վանի կառավարութեան ներկայացուցիչներէն Կոստի Համբարձումեան, Լեւոն Շաղօեան, Պուլկարացի Գրիգոր, Ա. Մաքսապետեան եւ ուրիշներ, սակայն, կը շեշտէին Կովկաս անցնելու անհրաժեշտութիւնը»:

Վազգէն, Ատրպատականի գոյամարտը, «Հայրենիք», 1931, N 3, յունուար, էջ 119:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 186-187:

1920-ական թթ.-ից ի վեր հաստատված անդորրը, իհարկե, աննախադեպ հնարավորություններ է ընձեռում խաղաղ կյանքին կարոտ մնացած հաֆթվանցիներին, սակայն պատերազմի տարիների կորուստներն այնքան ծանր էին (իհարկե, նախ և առաջ մարդկային), որ Հաֆթվանն այլևս երբեք ի զորու չեղավ վերականգնելու ո՛չ նախապատերազմյան ժամանակների տնտեսությունը և ո՛չ էլ բնակիչների թվաքանակը: Դրանով հանդերձ, այնուամենայնիվ, հայ կյանքն այստեղ շարունակվում է դեռևս մի քանի տասնամյակ: Այս կապակցությամբ ուշագրավ է 1931 թ. վերաբերող սույն վկայությունը. «Հայ ընտանիքների մի կարեւոր մասը Հիւսիսային Կովկասից վերադարձածներ էին, որոնք տէր կանգնելով իրենց լքած տներին ու կալւածներին, լծւել էին մի տեսակ վերաշինարարական աշխատանքների»:

Կոսոյեան Հ., Սալմաստում եւ Դերիկում, «Ալիք», 1964, N 201, 12 սեպտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Հաֆթվանը՝ մելիքանիստ. ԺԷ-ԺԸ դարերում գավառի՝ Հաֆթվանից ոչ հեռու գտնվող այլ գյուղեր ևս (օրինակ՝ Հին Քաղաք, Սառնա, Փայաջուկ) մելիքանիստ էին: Այս հանգամանքով պայմանավորված՝ կարծում ենք, որ Հաֆթվանի մելիքները տիրապետում էին ոչ թե գավառին կամ գավառամասին, այլ ընդամենը հենց միայն իրենց գյուղին և, ըստ այդմ, գավառում հիշվող մելիքները փաստացի ավելի գյուղավագներ (գյուղապետեր) էին և ոչ ավելին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Հաֆթվանը՝ մելիքանիստ. Մելիքի՝ հորից որդուն ժառանգաբար փոխանցվող տիտղոսակիր հաֆթվանցիների մասին մեզ հասած վկայությունների սկզբնաղբյուրները բացառապես վիմագրական են: Առաջինն այդ շարքից հիշվում է մելիք Ալեքսանը նախ՝ 1652 թ. Սբ. Գևորգ եկեղեցու շինարարական, ապա նույն եկեղեցու մեկ այլ՝ 1660 թ. արձանագրության մեջ (սպանվել է Սաֆի ղուլի խանի կողմից. ի դեպ, նույն խանի ձեռքով 1652 թ. սպանվել է նաև Հին Քաղաքի հայ մելիք Թաթոսը):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Հաֆթվանը՝ մելիքանիստ. Մելիք Ալեքսանին հաջորդում են նրա որդիները՝ Էվազ (վախճ. 1681 թ.) և Հակոբ մելիքները: Վերջինիս որդին էր երիտասարդ հասակում՝ 1656 թ. վախճանված մելիք Վարդանը (հայտնի է նաև մելիք Հակոբի դուստրը՝ Սառան): Մելիք Վարդանի որդիներն էին մելիք Օրդուխանը և Շահպարոն Մելիքյանը: Ի դեպ, հաֆթվանցի Մելիքյանների ազգատոհմը փաստորեն սերում է հենց այս մելիքական տոհմից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Հաֆթվանը՝ մելիքանիստ. դարձյալ տապանագրային տեղեկությունների շնորհիվ պարզվում է նաև եղբայրներ Հարություն և Պետրոս մելիքների ինքնությունը: Վերջինս ունեցել է մելիքի կոչումը պահած զույգ որդիներ՝ Սկանդար (վախճ. 1708 թ.) և Հարություն: Հարությունի որդին էր մահտեսի Սերանը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Հաֆթվանը՝ մելիքանիստ. 1706 թ.-ից էլ (Սբ. Գևորգ եկեղեցու նվիրատվական արձանագրություններից մեկում) հիշատակվում է մելիք Շահղուլին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Հաֆթվանը` առաջնորդանիստ. Աղբակ գավառի և նրա եպիսկոպոսանիստ Սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալի վանքի նախկին առաջնորդ Իսրայել եպիսկոպոսը (1828 թ.-ից հետո ստանձնել է զանգվածային արտագաղթի հետևանքով մեծապես ամայացած Ատրպատականի թեմակալի պաշտոնը: Վախճանվել է 1835 թ. և ամփոփվել Հաֆթվանի Սբ. Գևորգ եկեղեցու բակի գերեզմանոցում) այն եզակի հայ հոգևորականներից մեկն էր, որ ամենաջերմ հարաբերություններ ուներ Աբաս-Միրզայի (1789-1833 թթ.) հետ: Թերևս առնվազն սկսած հենց այդ տարիներից՝ Ատրպատականի առաջնորդարանը գտնվում էր Հաֆթվան գյուղում. «...Ատրպատականի առաջնորդ էր Իսրայէլ եպիսկոպոս: Այդ եպիսկոպոսն Աբաս-Միրզայի ամենալաւ բարեկամն էր և իշխանն յատկացուց նմա մեծագումար ռոճիկ: Չբաւականացաւ այդքանով, այլ ուզելով ապահովել առաջնորդարանի ծախքերն ընծայեց առաջնորդարանին ընդարձակ կալուածներ որոց եկամուտովն հանգիստ կերպով առաջնորդարանն կը հոգար իւր ծախքեր: Անցողաբար ըսենք որ այդ ժամանակ Ատրպատականի Հայոց հոգեւոր կառավարութեան առաջնորդարանը կը գտնուէր Սալմաստ գաւառի Հաւթէվան գիւղն, եւ շնորհուած կալուածներն այդ գիւղի մէջ էին. վերջէն թեմական առաջնորդները իրենց ագահութենէն դրդեալ վաճառեցին այդ կալուածներն»:

Հայք եւ ռուս-պարսկական պատերազմը, «Մասիս», 1887, N 3861, էջ 60:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Հաֆթվանը` առաջնորդանիստ. 1892 թ. արդեն անցյալ ժամանակով հիշվում է հետևյալը. «Նշանաւոր են Հաւթուան և Փայիաջուկ գիւղերը մի մի ծխական դպրոցով և առաջնորդարաններով (մի քանի տարի առաջ այդ գիւղերում առաջնորդներ էին նստում)»:

Երանեան, Ստեփանոս եպ. Մխիթարեան, «Արաքս», 1892, գիրք Բ, դեկտ., էջ 55:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Հաֆթվանը` առաջնորդանիստ. 1905 թ. շեշտվում է, որ «Իբրև Սալմաստի հայութեան կենտրոն` Հաֆթվանում է գտնւում առաջնորդարանն, ուր նստում է առաջնորդական փոխանորդը»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 24:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Հաֆթվանը` առաջնորդանիստ. 1916 թ. ամռանը ոչ միայն հիշվում է առաջնորդարանի առկայությունը, այլև նշվում է հետևյալը. «Սալմաստի Հաֆթվան գիւղը Ատրպատականի առաջնորդութեան փոխանորդական կենտրոնն էր և Մելիք-Թանգեան սրբազանը 1916-17 թթ. հաստատւեց այնտեղ, գաղթականների օգնութեան գործը ղեկավարելու համար»:

Սառաֆեան Յ., նշվ. հոդվ., «Գաղափար», 1916, N 46, 8 յունիսի, էջ 3:
Ժամհարեան Ռ., Մեր անզուգական բարեկամը, «Ալիք», 1953, N 168, 2 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187:

Բնակչություն

Առնվազն ուշ միջնադարից Հաֆթվանն արդեն գավառի ոչ միայն առավել հայաշատ (չհաշված Հին Քաղաքը), այլև ընդհանրապես մարդաշատ բնակավայրն է եղել: Իհարկե, «1828 թ. ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ այս գիւղից մի մեծ գաղթականութիւն դիմել է դէպի Երևանեան նահանգը, որպէս և միւս համարեա բոլոր գիւղերից», որով և էապես նվազել էր մեծահամբավ Հաֆթվանի բնակչության թվաքանակը: Սրանով հանդերձ՝ մինչև Առաջին աշխարհամարտի սկիզբը գյուղը համարվում էր գավառի առավել հայաշատ բնակավայրերից մեկը:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 23:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 187-188:

Առանց այն էլ սակավահայ Հաֆթվանը շատ արագ սկսում է հայությունից դատարկվել հատկապես 1970-1980-ական թթ. ընթացքում (1976 թ. «Այժմ այստեղ մնացել է ընդամենը մի քանի հայ ընտանիք»): Արդեն 1990-ական թթ. վերջերին գյուղը լքում են հայ մեծահասակ վերջին բնակիչները, և փաստորեն ակամա արձանագրվում է գուցեև հազարամյակների կտրվածքով պատմության մեջ առաջին անգամ հայաթափ Հաֆթվանի իրողությունը:

Ուլուհոջյան Գ., Հյուսիսային Իրանի հայկական ճարտարապետական հուշարձանների վիմագրությունը, «ՊԲՀ», 1979, N 1, էջ 144:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:

2011 թ. Հաֆթվանում ոչ մի հայ չկար: 2200 տուն բնակչից 2000-ը քուրդ էին, իսկ 200-ը՝ իրանցի թուրք:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:

Առողջապահություն

Ինչպես երևում է, առողջապահական խնդիրները, հակառակ նույնիսկ բնակավայրի բազմամարդության հանգամանքին, երբևէ պատշաճ ուշադրության չեն արժանացել: Այն ծանր հետևանքներ է ունեցել հատկապես վարակիչ հիվանդությունների ժամանակ: Ասվածի՝ որքան տխուր, նույնքան էլ վառ օրինակ է 1904 թ. աշնանը և 1905 թ. ձմռանը գյուղում բռնկված խոլերայի համաճարակը (խլում է 10 մարդու կյանք):

Մկրտչեանց Ա., նշվ. հոդվ., «Առողջապահիկ թերթ», 1905, N 9-10, 15 փետրւարի, էջ 226:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:

Առավել սոսկալի, պարզապես ողբերգական հետևանքներ է ունենում 1906/1907 թթ. ձմեռվա ընթացքում տարածված կարմրուկ հիվանդությունը: Ըստ մարտի 7-ի թղթակցության՝ «Կարմրուկ հիւանդութիւնը միայն Հաֆթվան գիւղում մօտ 150-160 երեխաներ զոհ տարաւ վերջին երեք ամսվայ ընթացքում...»:

M. S. Piran, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1907, N 68, 30 մարտի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:

1915 թ. դեկտեմբերի սկզբին, այն էլ կապված պատերազմի հետևանքով առողջական խնդիրներ ունեցող անձանց կտրուկ ավելացմամբ, Հաֆթվանի դպրոցի շենքը վերածվում է 100 մահճակալով հիվանդանոցի:
Հայտնի է, որ 1915 թ. դեկտեմբերի 20-ին Մեծ եղեռնից մազապուրծ գաղթականների համար Հաֆթվանում հիմնված հիվանդանոցը մինչև 1916 թ. մարտը պահվում էր Կ.Կ. ընկերության, այնուհետև Քաղաքների միության կողմից: Ուներ մեկ բժիշկ՝ Վ. Հովհաննիսյանը, բժշկի 2 օգնական, գթության 2 քույր, սանիտարներ և 2 ամբուլատորիա: Ի դեպ, կային նաև թռուցիկ խմբեր՝ մոտակա գյուղերը շրջելու և հիվանդներին բուժելու համար:

«Մշակ», 1915, N 273, 10 դեկտեմբերի, էջ 3:
Բազեան Ս., Թռուցիկ տպաւորութիւններ. դէպի Սալմաստ, «Այգ», 1916, N 62, 4 սեպտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:

1916 թ. նոյեմբերին Քաղաքների միության իրավասության ներքո գտնվող Հաֆթվանի հիվանդանոց է այցելում Պետական դումայի պատգամավոր Միքայել Պապաջանյանը:

Իրազեկ, թղթակցություն, «Հորիզոն», 1916, N 271, 3 դեկտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:

1917 թ. հունվարին հիվանդանոցի բուժանձնակազմը ծանր կորուստ է կրում. Խոյից Սալմաստ վերադառնալու ճանապարհին անհայտ ոճրագործները սպանում են գաղթականական հիվանդանոցի բժիշկ Վ. Հովհաննիսյանի օգնականին՝ կարնեցի Վարդան Լաչիկյանին և հափշտակում նրա մոտ գտնվող Քաղաքների միությանը պատկանող 10,000 ռուբլին:

«Հորիզոն», 1917, N 18, 26 յունւարի, էջ 3: Տե՛ս նաև «Այգ», 1917, N 4, 29 յունւարի, էջ 3; N 5, 5 փետրւարի, էջ 1: Ի դեպ, Վ. Լաչիկյանը «30 անդամէ բաղկացեալ ընտանիքի մը միակ մնացորդն էր. ընտանիքը ամբողջովին կոտորուած է եղեր վերջին տարագրութեան միջոցին, իսկ ինքը ազատուած էր, երեք օր պահուած ըլլալով իրեններուն դիակներուն մէջ» («Արեւ», 1917, N 5, 21 մայիսի, էջ 3):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:

1917 թ. ապրիլի սկզբին «Հաւթւանից Քաղաք. Միութ. գլխաւոր բժիշկը հեռագրում է, որ գաղթականների մէջ սովամահութեան դէպքեր են եղել, նպաստ չստացւելու պատճառով»:

«Այգ», 1917, N 14, 9 ապրիլի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:

1917 թ. նոյեմբերի դրությամբ նշվել է. «Մօսուլից եկած գաղթականներին մինչ այժմ կերակրում է Հաֆթւանի հիւանդանոցը: Իր գոյութեան ընթացքում բաւականին այդպիսի գաղթականներ է կերակրել: Բայց այժմ մութ ուժերը ամեն ջանք չեն խնայում, որ փակւի այդ հիմնարկութիւնը»:

Շաւան, Ապագայի մղձաւանջը, «Այգ», 1917, N 50, 24 դեկտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

Հիվանդանոցին առնչվող վերջին տեղեկություններից մեկը վերաբերում է 1917 թ. աշնանը: Նոյեմբերի 10-ին Մոսուլից 25 վերստ հեռու՝ Ամկավա բնակավայրում, գերության մեջ գտնվող 17 թուրքահայերն ազատվելով հասնում են Սալմաստ. նրանցից 6-ն առողջական ծանր վիճակի պատճառով տեղավորվում են գյուղի Քաղաք. միության հիվանդանոցում:

Պիծի, Նոր ազատ փախստականները, «Աշխատանք», 1917, N 59, 23 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

Կառուցապատում

Թերևս արդեն ուշ միջնադարում ավելի գյուղաքաղաքի նմանվող Հաֆթվանը կառուցապատման որոշակի առանձնահատկություններով ինքնաբերաբար տարբերվում էր զուտ գյուղական բնակավայրերից: Այդ են վկայում գոնե ԺԹ դարավերջին նկարագրական տեղեկություններ պարունակող փաստերը. «Տներն ամրաշէն են և շինութեան ձևերն աւելի քաղաքի, քան թէ գիւղի կնմանին», «Տները շրջապատած են բարձր, 2-3 սաժենի չափ, ցեխի պատերով. շատերը ունին ընդարձակ բակեր գիւղական կեանքի բոլոր յարմարութիւններով օժտուած. բակում մի փոքր տեղ է զատուած ծաղկանոցի համար»:

Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 174:
Ավէրօիս /Հովհաննես վարդ. Բաղչյան /, Ճանապարհորդական յիշողութիւններս Պարսկաստանից և Տաճկաստանից (Ջուղայից մինչև Մուշ), «Արաքս», 1893, գիրք Ա, էջ 24:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

Բավականաչափ խիտ կառուցապատված գյուղը շրջապատված էր մեծաթիվ ու խնամված այգիներով, իսկ հեռվում արոտներն էին. «...գիւղի միջովն անցնում է մի լայն մեծ փողոց. միւս փողոցները նեղ են, ծուռումուռ...: Գիւղի շրջակայքում զետեղուած են գիւղացոց այգիները, յետոյ տարածվում են արտերը, արօտատեղիները և ծառաստանները»:

Ավէրօիս /Հովհաննես վարդ. Բաղչյան /, Ճանապարհորդական յիշողութիւններս Պարսկաստանից և Տաճկաստանից (Ջուղայից մինչև Մուշ), «Արաքս», 1893, գիրք Ա, էջ 24:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

1931 թ. գյուղ այցելած վանեցի Հայկակ Կոսոյանը գրում է. «Հաֆթւանը Սալմաստի շրջանի ամենից մեծ, զուտ հայ բնակչութեամբ գիւղն է, լաւ բերքատու վարելահողերով, պտղատու այգիներով, ուռենիազարդ փողոցներով, գիւղը իր ամբողջ կալւածներով ժողովրդի սեփականութիւնն էր: Այդ գործում կարեւոր նպաստ բերել էր արմենական գործիչ Մկրտիչ Աւետիսեանը, որի մասին բարձր երախտագիտութիւն ունէր գիւղի համայնքը»:

Կոսոյեան Հ., Սալմաստում եւ Դերիկում, «Ալիք», 1964, N 201, 12 սեպտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

1943 թ. կրկին գյուղ այցելած (հեռացել էր 1914 թ.) հաֆթվանցիներից մեկը նշում է. «Նւիրական էր ինձ համար հին Հաֆթւանը իր ծուռ ու մուռ և նեղլիկ փողոցներով, առաւել ևս նւիրական է այսօրւայ ծառախիտ և ուղղաձիգ փողոցներով Հաֆթւանը...: 1930ի կործանիչ երկրաշարժից յետոյ կանոնաւոր յատակագծով շինւած նոր Հաֆթւանը, պատիւ է բերում ժամանակի նախաձեռնող հոգաբարձական կազմին: Գիւղական վարչութեան ներկայ կազմի անմիջական պարտաւորութիւնն է հսկել, որպէսզի գիւղի աճման դէպքում նոր տներ կառուցելիս փողոցների ուղղութիւնը և գիւղի ընդհանուր յատակագիծը չը խախտւի, այլապէս հետզհետէ գիւղը կարող է աստիճանաբար վերընդունել իր նախկին անփառունակ տեսքը»:

Ա. Թ., Սալմաստ, «Ալիք», 1943, N 198, 9 նոյեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

Տնտեսություն

Ինքնին հասկանալի է, որ այգեվետ Հաֆթվանում տնտեսության կարևոր ճյուղերից էր այգեգործությունը: Գյուղացիների համար կենսական նշանակություն ունեին նաև հողագործությունն ու անասնապահությունը: Եկամտի շոշափելի աղբյուր էր արհեստագործությունը: Այս ամենի շնորհիվ հաֆթվանցիները կարողացել էին ստեղծել բավականաչափ բարեկեցիկ կյանք, որի առթիվ, օրինակ, 1889 թ. նշվել է. «Սալմաստի ամենից աւելի բազմամարդ և ապահովեալ ...Հաւթւան գիւղը Սալմաստ գաւառի հայ գիւղերի կենտրօնն է, բաղկացած մոտաւորապէս 300 տուն բնակիչներից: Գլխաւոր յատկութիւնը այդ գիւղի, որով նա տարբերվում է միւսներից, այն է, որ դրա բնակիչները ապրուստի մշտական միջոց ունեն: Օրինակ, շատերը սեպհական այգի, վարելահող ունեն, իսկ մի քանիսը ջրաղաց, ձիթհան էլ ունեն»:

Ա. Տ. Ե.,Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1889, N 85, 1 օգոստոսի, էջ 3: Ի դեպ, մեզ է փոխանցվել այգետերերից մեկի անունը «...կը գնան դէպի մի այգի, գիւղից ոչ այնքան հեռու, որ կը պատկանէր Հաֆթուանու բնակիչ Յարութիւն Մկրտչեանին» (Ռ. Ա., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1891, N 56, 21 մայիսի, էջ 3):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

Գյուղաբնակ հայերի մեջ հարուստներ էլ կային: 1884-1889 թթ. հիշվում են Մահտեսի Խաչատրյանը, Խոսրով Ավագյան Մահտեսի-Կարապետյանը:

Ռուբէն Խան-Ազատ /Նշան Կարապետյան/, Հայ յեղափոխականի յուշերից, «Հայրենիք», 1927, N 10, օգոստոս, էջ 60:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

Տնտեսական վիճակն էլ ավելի պիտի բարելավվեր 1894 թ. հողատիրական փոփոխությունից հետո, սակայն վերջինիս դրական պտուղները քաղաքական կացության, պարբերաբար կատարվող խուզարկությունների հետևանքով հաֆթվանցիները ոչ միայն չեն վայելում, այլև հայտնվում են առավել ծանր վիճակում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

1894 թ. ամռանը գյուղը 3600 թումանով կառավարությունից գնում է թավրիզցի մեծահարուստ Հաջի խանը:
1894 թ. Հաֆթվանի տուրքը կառավարությունից գնած Ղալաբեկի (Թավրիզի հայ թաղի թաղապետն էր) հարստահարություններին չդիմանալով՝ գյուղաբնակները Դիլմանից բողոքագիր-հեռագիր են ուղարկում Թավրիզի գահաժառանգ իշխանին: Դիլմանի դատավորը Հաֆթվանից վտարում է Ղալաբեկին, սակայն միևնույն ժամանակ հեռագրատուն գնացած 14 հաֆթվանցիներն էլ բանտարկվում են: Սույն խնդիրը փոքր-ինչ ավելի մանրամասնում է հետևյալ թղթակցությունը. «Զուտ հայաբնակ Հաւթուան գիւղը, ուրիշ գիւղերի հետ միասին, պատկանում էր Թաւրիզում նստող Պարսից թագաժառանգին, որը վերջին ժամանակներս ծախել է այդ գիւղը պարսիկ խաներից մէկին...: Հաւթուանը, անցնելով մասնաւոր խանի ձեռքը, ենթարկվեց լկտի, սանձարձակ կամայականութիւնների: Գիւղում նստած խանի ծառաները իւրաքանչիւր օր գիւղացիներից անտեղի պահանջներ են անում...»: Ի դեպ, հաֆթվանցիները, այլևս չկարողանալով հանդուրժել, ծեծում են խանի ծառաներին: Մեծ աղմուկ բարձրացրած այս դեպքը, ի վերջո, խաղաղ լուծում է ստանում՝ կաթոլիկների միջնորդության և խանին 300 թուման տուգանք վճարելու շնորհիվ:

«Նոր-Դար», 1894, N 130, 5 օգոստոսի, էջ 1:
«Արմէնիա», 1894, N 11, 5 սեպտեմբերի, էջ 2:
Պատրիկ, Վերջին դէպքերը Սալմաստում, «Մշակ», 1894, N 98, 27 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

1899 թ. ապրիլին առավել սաստկացած հարստահարությունների պատճառով «...Հաւթվան հայաբնակ գիւղը, որ բաղկացած է 300 տնից, որոշել է ռուսադաւանութիւն ընդունել. ասում են, որ Զատկից յետոյ Ուրմիից Մարիօնեան եպիսկոպոսը գալու է դրանց մկրտելու համար»:

«Մշակ», 1899, N 68, 13 ապրիլի, էջ 3: Սույն մտայնության մասին նաև նշվել է. «...ամենէն բազմահայ գիւղը եղող Հաֆթուանի բնակիչները, իբր 300 տուն, մէկ կողմէ դաշնակցականների և միւս կողմէ պարսիկ իշխանութիւնների բռնութիւններէն ազատուելու իբրև ճար մը, ստիպուած որոշեր են ռուսադաւանութիւն ընդունել խմբովին: Սալմաստէն կը հաղորդեն, թէ Զատկէն յետոյ ռուս եպիսկոպոս մը պիտի երթայ մկրտել զիրենք օրթոտոքս եկեղեցիի ծէսերին համաձայն» («Արմէնիա», 1899, N 78, 13 մայիսի, էջ 1):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 189:

Տնտեսական թերևս անհույս թվացող վիճակը կարծես սկսում է բացասական ներգործություն ունենալ բնակիչների բարոյական ընդհանուր նկարագրի վրա: Համենայն դեպս, արդեն 1903 թ. հոկտեմբերի 8-ի թղթակցությունն ափսոսանքով արձանագրում է հետևյալը. Ուրմիայից մեծ քանակությամբ խաղող էր ներմուծվում Սալմաստ, և «Խաղողի առևտուրի մէջ աւելի աչքի է ընկնում Հաֆթուան գիւղը, որ ունի աւելի քան յիսուն դեսեատին խաղողի այգի: Հաֆթուան ներմուծվել է մինչև այժմ մօտ 1500 բեռ խաղող, որ կանէ մօտ 700 պուդ. գիւղից էլ ստացվել է մօտ 800 բեռ (3800 պուդ), մի այդպիսի քանակութեամբ խաղողից ստացած գինին համարեա թէ կարող է սպառվել միմիայն Հաֆթուանում տեղացիների մէջ, չը հաշված մի քանի մասնաւոր տների թուրքերին ծախած գինին, որ շատ քիչ տոկոս է կազմում: Յիշածս քանակութիւնը պարզ ցոյց է տալիս, թէ մարդիկ որքան գինեմոլ են, որ ամեն լաւ բանի համար մեծ խնայողութիւն են անում, իսկ խմելու, խմեցնելու և խմած դրութեամբ ամեն ինչ անելու համար շռայլութեան են դիմում»:

Ոմն, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1903, N 237, 29 հոկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 190:

Սակայն, ինչպես հատուկ է հայ իրականությանն ընդհանրապես, Հաֆթանում ևս ի հայտ են գալիս առանձին անհատներ, ովքեր, տեղի չտալով հուսալքված և գորշացած ընդհանուր մթնոլորտին, նպատակասլաց ջանքերի շնորհիվ կարողանում են արժեքներ ստեղծել: Ասվածի վառ օրինակներից է 1904-1905 թթ. գործարար հաֆթվանցիներից մեկի նախաձեռնությամբ գյուղի հարևանությամբ կառուցված ապակու գործարանը. «Սալմաստումն էլ ապակէգործարանի հիմքը դրւել է: Ձեռնարկողն է տեղացի մի երիտասարդ` պ. Յակոբ Բաբլօյեան, որը երկար ժամանակ եղել է գործարաններում, ...մօտիկից ծանօթ է այդ գործին: Գործարանի շէնքը արդէն պատրաստ է. շինւած է Հաֆթվանին մօտ մի ընդարձակ հողի վրայ, որը գրեթէ գաւառի կենդրոնումն է: ...իսկական գործարանի տպաւորութիւն է թողնում և հէնց ռուսական գործարանների ծրագրով ու պլանով է կառուցւած: Մինչև աշուն հաւանական է գործարանը բոլորովին պատրաստ լինի և գործել սկսի»:

Ֆրանգեան Ե., նշվ. աշխ., էջ 203: Նաև՝ «...երկար տարիներ եղել է ռուս-աւստրիական սահմաններում և ծանօթացել է ապակիի գործուածքների պատրաստելուն, ձեռնարկել է մի ապակիի գործարան շինելու, որ պէտք է պատրաստէ ամեն տեսակ ապակիի գործեր. պարոնը օրինաւոր թոյլտւութիւն է ստացել բարձրագոյն իշխանութիւնից: Գործարանի հիմքը դրւած է, աշխատում են տասնեակ բանւորներ. գործարանը բռնում է մօտ կէս դեսեատին տարածութիւն: Ինչպէս երևում է պ. Յ. Մ. Բաբլօյեանի ցուցմունքներից, գործարանը կը սկսի գործել 1905 թւի ամառը» (Պետրոսեան Յ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1904, N 97, 12 մայիսի, էջ 3):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 190:

Տնտեսական տարատեսակ կամայական ճնշումների, պարտադրանքների, ինչպես նաև տարբեր խնդիրներին առնչվող անարդար վճիռների պատճառով գյուղի արական սեռի մի նշանակալի մասն արդեն Ի դարի սկզբներին գտնվում էր պանդըխտության մեջ. «Գիւղն իր հողերով 10 տարուց ի վեր խալիսա է (սեփական. ,,խալիսա,, բառն իսկապէս նշանակում է տէրունական): Հողից օգտւում են բնիկներն, իսկ գաղթականները բաժին չունեն: Հողը բերք է տալիս մէկին 2-10. դա ապրուստի գլխաւոր աղբիւրը չէ, որպէս և՛ միւս գիւղերում. սալմաստեցին իր հացը ճարում է պանդխտութեամբ՝ դիմելով Ռուսաստան. հաֆթվանցիների գլխավոր պանդխտավայրը Թիֆլիզն է: Մեր վիճակագրութիւնը կազմելու ժամանակ 2314 բնակիչ ունեցող Հաֆթվանից 597 հոգի պանդխտութեան մէջ էին, այսինքն բնակիչների 1/4-ից աւելին...: Սա մի սոսկալի թիւ է, բայց և այնպէս մեծ տոկոս չէ՝ համեմատած մի քանի ուրիշ գիւղերի հետ...»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 26:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 190:

1906 թ. դեկտեմբերի 9-ի թղթակցության համաձայն՝ «Մի խումբ հաֆթվանցիներ վարելահող չունենալու պատճառով և գիւղատնտեսութեամբ պարապելու վառ ցանկութեամբ ստիպված են լինում Աջիվաջ կոչված աւերակ դարձած գիւղի մի մասում հողեր գնել նրա օրինաւոր սեփականատէր թուրք աղայից և, արդէն արժէքը հայթայթված, կաբալան գրված, ամբողջ գործը վերջացած էր, նաև, գնողները կարողացել էին մի քանի բեռատեղ էլ հողը վարել-ցանել (այս գնման գործը տեղի է ունեցել 2-3 ամիս առաջ), սակայն սարփարաստը այս բանը՝ աւերակ գիւղը շէնցնել, անմշակ հողը մշակել մի մեծ յանցանք համարելով հաֆթվանցիների կողմից,– համարելով այդ բանը յետին մտքով արված մի ձեռնարկութիւն... 500 թուման փող է պահանջում այդ մարդկանցից, որով խեղճերը քաւել պիտի կարողանային իրանց գործած կամ գործելիք յանցանքը: Գնողներից մի քանիսը զգուշաբար ձերբակալվելու անխուսափելի վտանգից փախչելով՝ բաստ են մտնում Դիլմանի հեռագրատանը, իսկ մի քանիսն էլ դիմում են դէպի Թաւրիզ՝ բողոքելու նպատակով Անջումանին... սարփարաստի այս անիրաւութեան դէմ»:

Յովհ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1906, N 284, 28 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 190:

Նոր-նոր ոտքի կանգնող Հաֆթվանին ծանր հարված է հասցնում 1930 թ. մայիսի 6-ի երկրաշարժը. գյուղն ամբողջությամբ ավերվում է, առաջանում են տարբեր ուղղությամբ ճեղքվածքներ, զոհվում է 4, վիրավորվում 17 անձ, փլատակների տակ է մնում 16 գլուխ անասուն:

Մասիս, նշվ. հոդվ., «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 190:

1946 թ. «հայրենադարձության» կեղծ քարոզներին տեղի տալով (կարծես Հաֆթվանը որտեղ էր գտնվում) և դրան հետևած նոր արտագաղթի պատճառով առավել «սմքած» և իրականում տնտեսապես հազիվ ոտքի կանգնող գյուղը նոր ծանր փորձության է ենթարկվում 1959 թ. ապրիլի 14-ի գիշերը: Հորդառատ անձրևներից առաջացած հեղեղը հաջորդ առավոտյան ահռելի վնաս է հասցնում նաև Հաֆթվանին. «...Խոսրովա գիւղի որոշ տներ հեղեղելուց յետոյ անցաւ Հաֆթւանի սահմանը, հեղեղելով արտերն ու հերկերը, հասաւ գիւղի շէնքերին չորս ուղղութեամբ, առաջինը՝ այգիների ուղղութեամբ, երկրորդը՝ դպրոցի, երրորդը՝ եկեղեցու պողոտայի, չորրորդը՝ Խոսրովա գիւղի ճանապարհով: Լցւելով դպրոցն ու եկեղեցին, այնտեղից էլ դէպի տները, եկեղեցու դուռը պատնէշւած էր հողով, բայց չգիտենք ջուր ծծել է, թէ ոչ: Զօրանոցից 5 քամիոն զինւոր եկան օգնութեան, բաւական նեղութիւն կրելուց յետոյ, հեղեղը շատ ուժեղ լինելու պատճառով բոլոր ճիգերը ապարդիւն անցան: Սկսւեց ջրով ողողւած եւ վտանգւած տների բնակիչների փոխադրութիւնը: Ջրով լցւել էր 21 տուն. մեծ վնաս է հասել 9 տան եւ մէկ խոզանոցի: Խոզերի զգալի կորուստ կայ: Հեղեղը 24 ժամից ի վեր շարունակւում է, բայց իջել է: Փոխադրւած ընտանիքները բնակւելու են այլ տներում»:

Թղթակից, Հեղեղը Հաֆթւանում, «Ալիք», 1959, N 93, 29 ապրիլի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 190:

Պատահարից հետո, հօգուտ հաֆթվանցիների, տարվա ընթացքում կատարվում են մի շարք նվիրատվություններ. Աղաջան Գրիգորյանը գյուղին է նվիրում 1958-1959 թթ. հասույթի եկամուտը՝ 2813, Աշոտ քահանա Պողոսյանը՝ 1500, Սարգիս Սահակյանը՝ երկու տարվա հողային եկամուտը՝ 550, Արամ Զաքարյանը՝ 500 ռիալ, իսկ Խաչատուր Հարությունյանը չքավորներին բաժանելու համար հատկացնում է 180 կգ ցորեն:
Նույն թվականի ապրիլի 18-ին՝ երեկոյան ժամը 8-ին, և 19-ին՝ գիշերը՝ ժամը 3-ին, արձանագրվում են երկրաշարժի ուժեղ ցնցումներ, որոնք, բարեբախտաբար, որևէ վնաս չեն հասցնում82:

«Ալիք», 1959, N 223, 9 հոկտեմբերի, էջ 3:
Թղթակից, Երկրաշարժը Շահփուրում, «Ալիք», 1959, N 94, 30 ապրիլի, էջ 3: Ի դեպ, տեղի «Շիր-օ-Խորշիդ» հաստատությունը հեղեղից վնասված հաֆթվանցի չքավոր ընտանիքներին օգնել է սննդով:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 190-191:

Ինչպես երևում է, հատկապես վերջին հեղեղից հետո հաֆթվանցիների տնտեսական դրությունն այլևս ծանր վիճակում էր: Համենայն դեպս, արդեն 1960-ական թթ. գյուղաբնակ չքավորները գոյատևում էին շնորհիվ նյութական աջակցության: 1961 թ. թեհրանաբնակ Խաչատուր Հարությունյանը նվիրում է 1000 ռիալ, 1963 թ. վերջերին՝ ևս 600 կգ ցորեն: 1964 թ. հուլիսին Հայրապետ և Հայրիկ Հախվերդյանները, ի հիշատակ մոր՝ Մարիամի, նվիրում են 3000, նույն թվականին դարձյալ Խաչատուր Հարությունյանը՝ 1000, Լուսիկ Բարխուդարյանը՝ 3000, Հայկ Հախվերդյանը՝ 3200 ռիալ: Ի նպաստ չքավորների՝ 1974 թ. հոկտեմբերի սկզբին հանգուցյալ Միհրան Շահգալդյանի ցանկությամբ հատկացվում է 30.000 ռիալ:

«Ալիք», 1961, N 225, 16 հոկտեմբերի, էջ 3:
«Ալիք», 1964, N 3, 5 յունւարի, էջ 4:
«Ալիք», 1964, N 148, 11 յուլիսի, էջ 3:
«Ալիք», 1964, N 292, 31 դեկտեմբերի, էջ 5:
«Ալիք», 1974, N 225, 5 հոկտեմբերի, էջ 7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 191:

Տնտեսապես դժվար տարիներին աշխատանքներն անձնվիրաբար կազմակերպում էր Հոգաբարձական խորհուրդը, որի նախագահն էր Առաքել Բաբլոյանը, քարտուղարը՝ Սուրեն Մարգարյանը, գանձապահը՝ Ա. Բաբայանը:

«Ալիք», 1964, N 292, 31 դեկտեմբերի, էջ 5:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 191:

Քահանա

Որպես բազմամարդ գյուղ՝ Հաֆթվանը գրեթե մշտապես ունեցել է մեկից ավելի ծխատեր հոգևորական (մեծ մասամբ՝ երեքը միաժամանակ): Համենայն դեպս, այդ քանակն է վկայված 1864, 1875, 1890, 1896 թթ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102:
«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110:
Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 174:
Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 207:

1899 թ. հիշվում է Գևորգ քահանա Օտյանը (ծածկանունը՝ Արսեն Հակոբյան):

Ման. Արմէն, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1900, N 45, 3 յունուարի, էջ 2: Ծնվել է 1867 թ. Վանում, ուսանել տեղի ծխական, ապա Հայկազյան դպրոցում և Վարժապետանոցում: 1886-1891 թթ. անցկացնում է աքսորավայր Կոնիայում: 1892 թ. աշնանը ոստիկան Նուրիի սպանության գործով կրկին բանտարկվում է, սակայն 1893 թ. բարեկենդանին 2 հորեղբորդիների՝ Ռշտունյանների հետ կարողանում է Վանի կենտրոնական բանտի պահակներին սպանել և փախչել: Նույն թվականին նրան հաջողվում է Վանից անցնել Սալմաստ և Արսեն Հակոբյան անվան ներքո գործել Մկրտիչ Ավետիսյանի հետ միասին: 1896 թ. նշանակվում է Սալմաստի դպրոցների ընդհանուր տեսչի փոխանորդ: 1899 թ. ձեռնադրվում է քահանա՝ կրկին կրելով ծննդյան անուն-ազգանունը: Որոշ ժամանակ Հաֆթվանում պաշտոնավարելուց հետո Ատրպատականի հայոց առաջնորդ Սահակ եպիսկոպոսի հրամանով ուղարկվում է Ուրմիա՝ առաջնորդական առժամանակյա փոխանորդի պաշտոնով, որտեղ էլ 1902 թ. հունվարի 22-ին վախճանվում է. «Իր մեռնելով պարսկահայ հասարակութիւնը ազնիւ գործիչ մը և անձնուէր հովիւ մը կը կորցնէ, որի պարապը Որմիի մէջ, ինչպէս Աւետիսեանինը Սալմաստի մէջ, դեռ շա՜տ երկար պիտի զգացուի» («Արմէնիա», 1900, N 70, 11 ապրիլի, էջ 2: Մէն-Սէ, Գէորգ քահանայ Օտեանի կեանքից (Արսէն Յակոբեան), «Արմէնիա», 1902, N 32, 7 մայիսի, էջ 1-2, N 33, 14 մայիսի, էջ 1-2, N 36, 4 յունիսի, էջ 1-2, N 41, 9 յուլիսի, էջ 2): Գ. Օտյանի դին ուրմիահայերի ցանկությամբ ամփոփվում է Ուրմիայի եկեղեցու բակում, ուր ոչ ոք դեռ չէր թաղվել (Ման-Արմէն, Նամակներ Պարսկահայքէն, «Արմէնիա», 1902, N 23, 5 մարտի, էջ 2):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 207:

1905 թ. հիշվում է երկու քահանա, երրորդը գաղթական էր և անպաշտոն: 1908 թ. քահանան պատկառելի մի ծերունի էր: 1914 թ. հիշվում է տեր Մկրտիչը:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 25:
«Արմենուհի», 1950, N 6-7 (11-12), յունիս-յուլիս, էջ 9: Տե՛ս նաև 1951, N 7-8 (19-20), փետրւար-մարտ, էջ 21:
Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, վերապրածների վկայություններ, փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Երևան, 2012, էջ 377:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 208:

Դժվար է ասել, թե ինչպես, սակայն փաստ է, որ նույնիսկ մշտապես առնվազն մի քանի քահանա ունեցող գյուղում ևս այլադավանները մեծ հաջողության էին հասնում: Այս կապակցությամբ 1888 թ. նշվել է. «Եօթ տարի է, ինչ որ ճիզուիթութիւնը այստեղ բուն է դրել: Այսօր մի հայադաւան հայ չես գտնիլ, բոլորն էլ նրա թակարդին են զոհուել»:

«Նոր-Դար», 1888, N 14, 5 փետրվարի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 208:

Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Հատված այգիներով շրջապատված գյուղից

Հեղինակը Արխիվային

Ապակու գործարանի ավերակները

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հավտվան
Հավտավան
Հաֆթան

Երբեմնի զուտ հայաբնակ Հաֆթվանի բնակչության թվաքանակը վիճակագրական զանազան տեղեկագրերում ներկայացված է հետևյալ կերպ.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1860	154	451	407	858		Մխիթարեանց Ա., նշվ. հոդվ., «Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 30, 20 սեպտեմբերի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1864	150					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1872	184					Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 174: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1875	212	628	545	1173		«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1893	360					Ա., նշվ. հոդվ., «Արմէնիա», 1893, դ 19, 22 նոյեմբերի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1895	310	776	963	1739	Ակնհայտ մոտավոր են, օրինակ, 1879 թ. 400 տուն (Վ. Գ. Գ., նշվ. հոդվ., «Աւետաբեր», 1880, դ 4, 27 յունուարի, էջ 15), 1890 թ.՝ 300-350 տուն (Գորոյեանց Ն., նշվ. աշխ., էջ 174), 1893 թ.՝ «Սալմաստի ամենաբազմամարդ զուտ հայաբնակ գիւղն է Հաւթուանը մօտաւորապէս 400 տուն բնակչով...» (Ավէրօիս, նշվ. հոդվ., «Արաքս», 1893, գիրք Ա, էջ 24), 1908 թ.՝ 500 տուն (Ա. Ա., նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1951, դ 197, 4 սեպտեմբերի, էջ 2) վկայությունները:	«Արարատ», 1896, Բ, էջ 94: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1896	310	905	814	1719		Պալունի, նշվ. հոդվ., «Նոր-Դար», 1896, դ 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 2 (ի դեպ, բնակիչներից 268-ը պանդուխտ էին): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1898	325	975	854	1829		«Արարատ», 1898, ԺԱ-ԺԲ, էջ 505: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1905	423	1270	1044	2314	Նույն թվականի համար մեկ այլ տեղեկագրում նշված է 463 տուն՝ 2600 շունչ, որից 1355-ը՝ ար., 1245-ը՝ իգ. (Մատենադարան, Գ. Հովսեփյանի արխիվ, թղթ. 91, վավ. 14, թ. 12): Մոտավոր է (քիչ նվազեցված) 1906 թ. գյուղում միայն 400 տուն հայերի թիվը (Ասօ, Կապուտանի արեւմտեան ափերից, «Երիտասարդ Հայաստան», 1906, դ 1, 27 յունիսի, էջ 4): Հայրապետեան Յ., նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1969, դ 211, 22 սեպտեմբերի, էջ 5:	Աթայեան Ա., նշվ. աշխ., ներդիր (ևս 597 հոգի գտնվում էր պանդխտության մեջ): Տե՛ս նաև Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան..., հ. Դ, էջ 267: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1912	430				Ի դեպ, ակնհայտ չափազանցված է մինչև պատերազմը իբր 700-800 տուն հայ բնակիչ ունենալու մասին վկայությունը (Ա. Բադ., Սալմաստահայ կեանքը, «Ալիք», 1931, N 18, 26 յուլիսի, էջ 3):	Գուլօեան Աւ., Նամակներ Սալմաստից, «Հորիզոն», 1912, N 147, 11 յուլիսի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1914	650					Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում..., հ. 3, էջ 376: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1927	77			235		Իրանեան Վ., նշվ. հոդվ., «Յառաջ», 1930, N 1283, 7 յունիսի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1930	126			540		Մասիս, նշվ. հոդվ., «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1934	170-180			700		Աթան Ա., Հայ կեանքը, «Հայրենիք», 1934, N 7, մայիս, էջ 170 («...որ 700-800 տուն հայ բնակիչ ունէր, այսօր հազիւ 170-180 տուն է հաշւում, ընդամէնը 700 հոգի...»): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1939	151			593		Ալիքի 50 ամեակը. 1931-1981, Թեհրան, 1981, էջ 124: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1957	60					Թղթակից, նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1957, N 103, 15 մայիսի, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1960	60					Բոլատեան Մ., Տպաւորութիւններ Իրանի պատմական վայրերից, «Ալիք», 1960, N 181, 24 օգոստոսի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1964	42			140		«Ալիք», 1964, N 185, 24 օգոստոսի, էջ 3: Ի դեպ, ցավով արձանագրվել է, որ հաֆթվանցի հայերը հեռանում են հայրենի գյուղից և կենտրոնանում քաղաքում: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188:
1969	23			87		Հայրապետեան Յ., նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1969, N 211, 22 սեպտեմբերի, էջ 5 (գյուղաբնակների մեծագույն մասն արդեն իրանցի թուրք էր): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 188: