ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ղալասար 36 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ) / Ղալասար (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում էր Սալմաստ քաղաքից 6,7 կմ արևելք՝ Զոլա գետի ձախ ափին՝ ծովի մակերևույթից 1336 մ միջին բարձրությամբ հարթավայրում: Ներկայումս երբեմնի գյուղի տարածքում կիսավեր վիճակում դեռևս պահպանվում են Սբ. Սարգիս եկեղեցին և շուրջը (հատկապես արևմտյան հատվածում) տարածված գերեզմանոցը, իսկ գյուղի բնակելի և հասարակական նշանակության շենքերից հետքերն իսկ չեն երևում. նրանց տեղն այգիներ կամ արտեր են:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 302:

Այլ անվանումներ

ԺԷ դարից ավանդված գյուղանվան թերևս նախնական տարբերակը Կալասարն է, սակայն արդեն այդ ժամանակներից ի վեր գրավոր զանազան աղբյուրներում առավելապես հիշվում է Ղալասար, Ղալեսար, ինչպես նաև Ղալա հիսար անվանաձևերով. «Տեղացիները գիւղի անունը վերլուծում են այսպէս – «ղալըա» (բերդ) և «հասար» (պարիսպ), բայց մենք կարծում ենք, որ այդ բացատրութիւնը սխալ է, մանաւանդ որ ոչ մի պարսպով պատած չէ, այլ ծագած ենք համարում «ղալըա» և «սար» (պարսկ.` գլուխ) բառերից»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 38:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 302:

Պատմություն

Զուտ հայաբնակ գյուղի սկզբնավորման ժամանակաշրջանի վերաբերյալ տեղեկություններ չունենք, սակայն Ղալասարն առանձնապես բարգավաճել է ԺԷ դարի երկրորդ կեսին, երբ ի դեմս Սբ. Սարգիս եկեղեցու՝ նաև գրչօջախ էր, ընդ որում, ըստ պահպանված ձեռագրերի քանակության, գավառի մյուս գրչօջախ բնակավայրերի շարքում զբաղեցնում է առաջին տեղը: Գյուղանվան հիշատակություններ առկա են, օրինակ, 1655, 1659, 1661, 1668, 1673, 1676, 1678, 1682, 1701, 1851-52 թվականներին ստեղծված ձեռագրերում:

ԺԷԳ, էջ 680, 864:
Տե՛ս նաև Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Ե, Երևան, 2009, էջ 569-572, ձեռ. 1586:
Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Գ, կազմ. Եգանեան Օ., Երեւան, 2007, էջ 938:
Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Վասպուրականի, կազմեց Ե. Լալայեան, Թիֆլիս, 1915, էջ 931-932, ձեռ. 403:
«Բանբեր Մատենադարանի», 1971, N 10, էջ 402, ձեռ. 66:
Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, էջ 1098, ձեռ. 10344:
Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Ա, Երևան, 1965, էջ 1324-1325, ձեռ. 4968:
Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, էջ 366, ձեռ. 6658:
Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Ա, էջ 422, ձեռ. 838:
Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, էջ 176, ձեռ. 5748:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 302:

ԺԷ դարի երկրորդ կեսից հետո գյուղի համար թերևս բարենպաստ էին ԺԹ դարի վերջին քառորդը և Ի դարի սկիզբը, երբ սկսում են գործել հայոց դպրոցը (1875 թ.-ից առաջ), գրադարանը (առնվազն մինչև 1898 թ.), թատերասրահը (հիմն. 1900 թ.), ինչպես նաև կառուցվում են բնակելի և հասարակական աչքի ընկնող շինություններ (այդ թվում՝ բաղնիք):
Հակառակ այն հանգամանքին, որ Ղալասարը գավառի առավել հայաշատ գյուղերից էր, այնուամենայնիվ, քրդական ավազակային հարձակումներից զերծ մնալ չի հաջողվում: 1894 թ. հուլիսի 23-ի գիշերը քրդերը սպանում են իր տան տանիքին քնած վաճառական Սմբատ Արզումանյանին. «Այդ սպանութիւնը մի լաւ առիթ էր կառավարութեան ագահ պաշտօնեաների համար, որպէսզի հարուստ հայերից իւղալի պատառներ կորզեն: Անմիջապէս սկսվեցին այդ դիտաւորութեամբ մի շարք ձերբակալութիւններ, ի թիվս որոց և սպանվածի ազգական Ալէք Ջալալեանին ձերբակալեցին, հակառակ սպանվածի եղբօր՝ Աւետիքի ցանկութեանը, որը 200 թուման կաշառք տալով՝ ազատեց անմեղ կալանաւորին: Այժմ Ղալասար գիւղը վտանգի մէջ է. աջ և ձախ տեղի են ունենում անմեղ ձերբակալութիւններ, մինչդեռ իսկական յանցաւորին գտնելու և ոչ մի հոգս ու ջանք չէ գործադրվում...»:

Պատրիկ, Վերջին դէպքերը Սալմաստում, «Մշակ», 1894, N 98, 27 օգոստոսի, էջ 2: Տե՛ս նաև «Արմէնիա», 1894, N 9, 29 օգոստոսի, էջ 2; N 23, 17 հոկտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 302:

ԺԹ դարի վերջը և հատկապես Համիդյան ջարդերին հաջորդած տարիները Ղալասարում ևս լարված էին: Հայտնի է, որ հենց այստեղ էին հավաքվել Խանասորի արշավանքին պատրաստվող հայ քաջերը, որոնց առաքելությունը 1897 թ. հուլիսին դրվատել են գյուղում գտնվող օտարազգիները. «...գերմանացի միսիոնարներ` Հօյեր եւ Ֆիշեր եկան Ղալասար, տեսան զինուած հայդուկային խմբերը եւ ոգեւորիչ ճառեր արտասանեցին ի պատիւ հայ ժողովրդի եւ նրա անվախ հայդուկների»:

Ստեփանեան Յ., Նիկոլ-Դուման (Մահուան 15-ամեակի առթիւ), «Հայրենիք», 1930, N 5, մարտ, էջ 96:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 302:

Հատկանշական է, որ արնախում քրդերին 1897 թ. հուլիսի 25-ին պատժելուց հետո էլ հայ զինյալները դարձյալ հանգրվանում են այս գյուղում. «...Նիկոլ Դումանը բազմաթիւ հայդուկների հետ միասին Ղալասար գիւղումն էր գտնւում: Պարսկական զինուած ոյժերը գալիս են պաշարում գիւղը եւ պահանջում յանձնել բոլոր հայդուկներին: Դումանը եւ մի քանի պատասխանատու ընկերներ մտնում են բժիշկ Օհանեանի բնակարանը: Այդտեղից էլ բանակցութիւն է վարում Նիկոլը պաշարող ոյժերի հետ: Նա կտրուկ կերպով յայտնում է պարսիկներին, որ ոչ մի զէնք եւ հայդուկ չի յանձնի, բայց թող չփորձեն իրեն հետ կռուել, քանի որ ինչպէս Հ. Յ. Դ. տեղական կոմիտէի միջոցով յայտնուած է իրենց, հայերի կռիւը պարսիկների դէմ չէ, ուստի խնդրում է աւելորդ թիւրիմացութիւնների տեղիք չտալ:
Մի քանի հարիւրի հասնող պարսկական կանոնաւոր եւ անկանոն զինուած ոյժերը` հեծելազօր, հետեւակ, զինուոր ու ոստիկան, չեն յանդգնում կրակ բանալ մերոնց վրայ, այլ փորձում են պաշարել բժիշկ Քրիստափոր Օհանեանի բնակարանը, ուր շարունակ գտնւում էր Դումանը մի քանի հայդուկների հետ: Սակայն, բժիշկը կտրուկ կերպով ազդարարում է, որ ինքը ռուսահպատակ է, իրեն անհանգստացնելու իրաւունք չունին, կը դիմէ ռուսաց հիւպատոսին եւ կը խնդրէ զօրք ուղարկել, որ իր հպատակին պաշտպանեն:
Դումանի եւ բժշկի այս գործելակերպն այն արդիւնքն է տալիս, որ մերոնք ժամանակ են վաստակում եւ Սալմաստի գիւղերում պատսպարուած հայդուկներին մաս-մաս դուրս են բերում անվնաս եւ ճանապարհում Կովկաս»:

Ստեփանեան Յ., Նիկոլ-Դուման (Մահուան 15-ամեակի առթիւ), «Հայրենիք», 1930, N 5, մարտ, էջ 98-99: Ի վերջո «Պարսիկները յետ են քաշում իրենց ոյժերը պաշարուած Ղալասարից, եւ Նիկոլ-Դումանը մի քանի հոգով դուրս է գալիս գիւղից եւ անցնում է Ուրմի, ուր մի հայ դերձակի մօտ նոր զգեստներ է կարել տալիս: Հէնց այդ դերձակն էլ նրան մատնում է: Սակայն, Դումանին յաջողւում է իր ուղեկից Սարգսի հետ միասին նաւով փախուստ տալ Մարաղա, որտեղից Դուխարղանի վրայով անցնում է Թաւրիզ: Այդտեղ եւս սկսուել էին խստութիւններ: Մի շաբթից յետոյ ծպտուած, վալադների հետ միասին, նրանք անցնում են Ղարաբաղ» (նշվ. հոդվ., էջ 99):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 303:

Վերահաս հաջորդ հարվածը Ղալասարին բաժին է հասնում 1899 թ. հուլիսի 19-ին, որի մասին Գրիգոր Հասրաթյանը հուլիսի 24-ին զեկուցագրով տեղեկացնում է Ատրպատականի թեմի փոխանորդ Խաչիկ վարդապետ Դադյանին. «...երկուշաբթի, լոյս երեքշաբթի, լուսաբացին 3 ժամ մնացած, մեր գիւղը շրջապատուէլ էր մօտ 700 ձիաւոր և հետևակ զօրքով, տեղւոյս դատաւոր և միևնոյն ժամանակ հեծելազօրքի գլխաւոր Մամադ Ալի խան Մերփանջի առաջնորդութեամբ: Այդ մասին գիւղում դեռևս ոչ ոք ոչ մի տեղեկութիւն չունէր: Սկզբում այդ զօրքից մի մասը յարձակւում է կալերի վրայ, կողոպտելու նպատակաւ: Կողոպտում են կալերի պահապաններին` խլէլով տէղաշորեր, փալասներ և այլք, իսկ ձիաներին արձակ թողնում են կալերի մէջ...: Յանկարծ գիւղի զանազան կէտերից ձիաւորներն ու սարբազները հրացանաձգութիւն են սկսում, թէ ինչ նպատակաւ, չգիտէնք: Բայց, քանի որ գիւղում արդէն հասկացուէլ էր, թէ գիւղը շրջապատողները կառավարութեան զօրքերն են, վերջիններիս հրացանաձգութեանը ոչ մի պատասխանող չեղաւ, այնինչ զօրքի հրացանաձգութիւնը շարունակւում է, և դժբախտաբար առանց զոհի չազատուեց Ղալասարը: Սարբազներից ու ձիաւորներից մի քանիսը մտնում են գիւղի ծայրին գտնուող էրեք գաղթական աղբակեցիների խրճիթները կողոպտելու: Այդ գաղթականներից մի պառաւի հագուստները խլելիս, պառաւը հաւար է կանչում: Դորա հարևան բնիկ սալմաստցի Խաչօն լսելով պառաւի ձայնը, բարձրանում է կտուրը, որ նայէ փողոցը, տեսնէ, թէ ինչ է կատարւում: Նայած միջոցին սարբազի մի գնդակի յարուածով Խաչօն գէտին է գլորւում: Այժմ Խաչօյի 5 մանր էրեխաները այրիացածի հետ մնում են անտերունչ:
Լուսաբացին, երբ գիւղին վաճառականներս դուրս էկանք դատաւոր Մամադ Ալի խան Մերփանջի մօտ նորա ցանկութիւնն իմանալու, դատաւոր Մերփանջը առանց այլևայլութեան սկսեց անհամար անպատկառ հայհոյանքներ ուղղել բոլորիս հաւատ և օրէնքին: Փողոցում պատահած գիւղացիները էնթարկւում էին ծէծի, հայհոյանքի ու կողոպտման: Դատաւորը յայտնեց, թէ եկել է գիւղը խուզարկելու: Սկսուեց խուզարկութիւնը «ղաչաղներ» գտնելու նպատակաւ: ...տնէրում պատահած գողութիւնները սարբազնէրի ու ձիաւորների ձեռքով անթիւ են: Գրէթէ բոլոր տներից տարուած են փալաս, փող, ժամացոյց, մանր կարասիքներ ու գործիքներ և այլն: Եկէղեցին և ուսումնարանն էլ ազատ չմնացին խուզարկութիւնից...: Գիւղում իրենց որոնած «ղաչաղներից» չգտնելով` բռնեցին տարան չորս արհեստաւոր հիւսներ, որոնք սակայն մի գիշեր պահուելուց յետոյ, թէմիս սրբազան առաջնորդի միջամտութեան շնորհիւ Թաւրիզի դատաւորի կարգադրութեամբ ազատուեցին»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 164, թ. 57-58: Դեպքի մասին վկայվել է նաև նույն թվականի հուլիսի 20-ին. «Ատրպատականի նորընտիր նահանգապետ Նիզամի Սալթանան հիմնուելով այստեղի պաշտօնեայների տուած տեղեկութեանց վրայ՝ որպէս թէ օսմանեան սահմանից 40 ձիաւոր հայ կաչաղներ եկած են, կը հրամայէ իսկոյն հետևիլ այդ կաչաղներին և ձերբակալել. և ահա ամսոյս 20-ին 800-ի մօտ հետևակ և ձիաւոր զինւորներ պաշարեցին Ղալասար գիւղը և հրացանաձգութեամբ սկսեցին ապարդիւն խուզարկութիւններ, որի միջոցին սպաննուեցաւ մի գիւղացի և մի ուրիշ էլ ծանրապէս վիրաւորուեցաւ, մի քանի տուներ կողոպտուեցան և տեղացի 4 հիւրերին ձերբակալելով Դիլիման տարին և բանտարկեցին»: Ատրպատականի առաջնորդ Սահակ եպիսկոպոս Այվատյանի միջնորդությամբ բանտարկվածներն ազատ են արձակվում, իսկ «կաչաղների» մասին տեղեկագիրը քննելու համար Սալմաստ է ուղարկվում Մերաթ յուլ-Մեմալիքը («Արմէնիա», 1899, N 12, 9 սեպտեմբերի, էջ 1): Ըստ մեկ այլ աղբյուրի՝ դեպքը տեղի է ունեցել 1899 թ. հուլիսի 18-ին, իսկ գյուղն էլ շրջափակել են 200 հետևակ և 100 ձիավորներ (Ման Արմէն, Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1899, N 29, 8 նոյեմբերի, էջ 1): 1899 թ. սեպտեմբերի 27/հոկտեմբերի 9-ի թղթակցություններից մեկի համաձայն՝ «Յառաջիկայ վտանգներից ազատւելու համար տէր Գ. Օտեանի առաջարկութեամբ Ղալասարում մի ժողով է գումարւում. այդ ժողովում վճռում են անմիջապէս մի հանրագրութիւն պատրաստել և ուղարկել առաջնորդ Այվատեան եպիսկոպոսին, որ փութայ շուտով Սալմաստ հասնիլ իր տառապեալ հօտի օգնութեան»: Խուզարկությունները դադարում են Սահակ եպիսկոպոսի միջամտությունից հետո (Ման Արմէն, նշվ. հոդվ., «Արմէնիա», 1899, N 29, 8 նոյեմբերի, էջ 2): Ի դեպ, դեպքի վերաբերյալ նաև քննություն է կատարվում:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 303:

1905 թ. գյուղում տեղի է ունենում Քրիստափոր Միքայելյանի հոգեհանգստի արարողությունը. «Դեռ վաղ առաւօտեանից՝ խուռն բազմութիւնը հայաբնակ գիւղերից սկսեց հաւաքւել Ղալասար, ուր տեղի պիտի ունենար հոգեհանգիստը: Հաւաքւել էր մի այնպիսի երկսեռ մեծ բազմութիւն, որ չէր տեսնւած Սալմաստում ոչ մի ժամանակ...»:

«Դրօշակ», 1905, N 6, յունիս, էջ 92:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 303:

1914 թ. դեկտեմբերին թուրքերի ներխուժմանը հետևում է Ղալասարի ավերումը. «Դեկտեմբերի 23-ին մեր պաշարակիրների հետ Ղալասարից մեկնեցի դէպի Խոյ...: Այդ գիւղը, որ 200 տանից աւելի էր և Սալմաստի ամենաշէն գիւղերից մէկն էր, աւերակի տպաւորութիւն թողեց մեզ վրայ: Մի կողմից տները այրւում էին, միւս կողմից պարսիկները և ուրիշները... վխտում էին գիւղում ու թալանում»:

Սասունի Արմենակ, Ատրպատականի հայերի գաղթը, «Հորիզոն», 1915, N 8, 12 յունւարի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 303:

1915 թ. սկզբին Ղալասարը ևս ճաշակում է ընդհանուր աղետի իր բաժինը: Ծանրագույն դեպքերի ականատեսներից էր Հին Նախիջևանի Խալիլու գյուղում ապաստանած ղալասարաբնակ աղբակցի 38-ամյա Թագուհի Հովհաննիսյան Վարդանյանը (Համիդյան ջարդերից հետո հաստատվել էին Ղալասարում), որը պատմում է հետևյալը. «1915 թ. յունուարի 5-ին ռուսերը Բաշկալէի կողմերէն նահանջելու ատեն կամաւորներու հետ միասին մեզ տեղահան ըրին, որպէսզի ետևէն եկող թիւրքերը կոտորած չսարքէին: Մենք մինչև անգամ ճանապարհի հաց վերցնել չկարողացանք: Ամէն ինչ գիւղը մնաց, որը մեր գաղթելէն յետոյ թալանած են: Գիւղը մնացին ամէն տունէն մի, երկու կամ աւելի անձինք, 18 հատ գեղեցիկ կին ու աղջիկ առևանգուած են, անպատուած, 9-է աւելի կին, երեխայ և մարդ անհետ կորած են: Անցեալ 1915-ի գարնան, երբ մեր մարդիկ Ղալասար գացին, այնտեղ տեսած են ջրհորի եզերքին ձգուած արիւնոտ սղոց մը. ջրհորը նայած գտած են 7-ը դիակ, որոնցմէ 4-ը` տղամարդու, 3-ը` կնոջ: Սղոցով կտրուած գլուխներէն 6-ը դիակներու մօտ ձգուած էին, միայն մէկին գլուխը չեն գտած: Դաշտը ճանապարհի երկարութեամբ ծածկուած է մարդկային դիակներով և ոսկորներով, որոնք մեր և մեր շրջակայ գիւղերու կոտորուած ժողովուրդի մնացորդներէն են: Գաղթի ատեն հարիւրաւորներ ցրտահարումէն, անօթութիւնէն կոտորուեցան: Ես աչքովս տեսայ տասնեակ կանայք, որոնք իրենց մանուկները գրկած, անոնց հետ միասին ցրտահար ընկած էին ճանապարհներու վրայ: Արազի այն կողմը, ռազմավայրի ամբողջ շրջանը (Ատրպատականի մէջ) հայերէն դատարկուեցաւ, մնացողները անխնայ ջարդած, գերի են տարած: Անցեալ տարի բաւականաչափ վերադարձողներ եղած են, թիւերու մասին ոչինչ յայտնի չէ` թէ՛ սպանուածերու, թէ՛ ողջ մնացողներու: Այժմ ալ ընտանիքի ողջ մնացած անդամները ցրիւ են, չգիտեն, թէ իրենց համագիւղացիները ո՞ւր, ինչքա՞ն մնացած են, ազգականները անգամ չը գիտէին իրենց մերձաւորները ո՞ղջ են, թէ՞ սպաննուած կամ մեռած, և կամ եթէ ողջ ալ են, չգիտէին, թէ ո՞ւր են ներկայիս: Մենք 7 անձ ենք, մէկ աշխատաւոր ունինք, եղբայրս գնացել է Բաշկալա, ուր հայրս սպանուած է»: 40-ամյա ղալասարցի Թագուհի Սվաճյանը, որը բնակություն էր հաստատել Հին Նախիջևանի Ղարախանբեկլու գյուղում, վկայում է. «1914-ի դեկտ. 24-ին, երբ ռուսերը Բաշկալէի շրջաններէն վերադարձան, մեր գիւղին հասարակութիւնը Անդրանիկի հրահանգով և Սամսոնի միջոցաւ յայտնեց, որ իրենք նահանջելու են, ժողովուրդը կոտորածէ զերծ մնալու համար պիտի գաղթէ անպայման: Մեր տաւարը, ոչխարը, տնային իրեղէնները և ամբողջ հարստութիւնը թողեցինք, ճամբայ ինկանք: Ճանապարհը ձիւնածածկ և անտանելի ցեխ ըլլալով` շատերը ճամբու վրայ ինկան մեռած, մանաւանդ ծննդկան կանայք ու երախաները: Գիւղը մնացածներէն սպաննուած են սարկաւագ Մանուկ տ[էր] Յովնանեանը, Մարգար Հասրաթեանը` վաճառական, Բադալ Գօզալեանը, Խաչօն և երկու կանայք` թուով 6 հոգի: Սպաննուածները ձգուած էին ջրհորներու մէջ, զորս դուրս են հանած գաղթէն 10-12 օր յետոյ: Մեր գիւղին շրջակայքի թիւրքերը տարած են մեր գիւղին ամբողջ շարժական կարողութիւնը»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում..., հ. 3, էջ 378-379:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 303-304:

1915 թ. մարտի սկզբին ականատեսը նշում է. «Ղալասարում սպանել են 6 հոգու և սպանել են հարևան Բաղշիգիւլցիք: Այրել են մի քանի տներ, կողոպտել-տարել են փեթակները, վառելու փայտը և այլն»:

Սամ., Քանդուած Սալմաստը, «Արեգ», 1915, N 3, 26 մարտի, էջ 4:
Տե՛ս նաև Հայկազուն, Սալմաստի կոտորածների շուրջը, «Մշակ», 1915, N 73, 10 ապրիլի, էջ 1 (ողջ է մնացել 1 կին):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:

1915 թ. օգոստոսի դրությամբ Ղալասարը մեկն էր գավառի այն գյուղերից, որը պարզապես «բնաջնջւեր» էր:

«Հնչակ», 1915, N 3, օգոստոս, էջ 19:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:

1916 թ. ընթացքում սկսվում է ղալասարցիների մի մասի վերադարձը, իսկ մնացածները տակավին ցրված էին հիմնականում Նոր Նախիջևան և Եկատերինոդար քաղաքներում:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում..., էջ 379:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:

1916 թ. Տատյանյան կոմիտեի նախաձեռնությամբ գաղթականների համար գյուղում բացվում է կաշվի գործարան, դարբնոց, հյուսնի և ձեռագործի աշխատանոցներ:
Նույն թվականի նոյեմբերի 19-ին առկա խնդիրներին ծանոթանալու նպատակով գյուղ է այցելում Պետդումայի պատգամավոր Մ. Պապաջանյանը:

«Այգ», 1917, N 3, 15 յունւարի, էջ 4:
«Այգ», 1916, N 75, 4 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:

Ի դեպ, 1916 թ. գյուղում բնակվում էին նաև ասորի գաղթականներ:

«Այգ», 1916, N 75, 4 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:

1918 թ. հուլիսին, երբ վասպուրականցիների առաջին վաշտը մուտք է գործում Ղալասար, գյուղն ամայի ու անբնակ էր: Ի դեպ, վաշտապետ Գարեգին Հացագործյանի կարգադրությամբ վաշտը տեղավորվում է դպրոցի շենքում:

Տ. Մեսրոպեան Յարութիւն քհն., Կեանքի յուշեր, հ. Ա, Թեհրան, 1949, էջ 110, 120-121:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:

1920-ական թվականներին մասնակի վերականգնված գյուղն ավերվում է 1930 թ. մայիսի 6-ի երկրաշարժից (զոհվում է 2 երեխա, սատկում՝ 39 գլուխ անասուն):

Մասիս, նշվ. հոդվ., «Յառաջ», 1930, N 1277, 31 մայիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:

Բնակչություն

Հայտնի է, որ 1904 թ. աշնանը և 1905 թ. ձմռանը խոլերայի համաճարակը խլում է 4 մարդու կյանք:

Մկրտչեանց Ա., Խոլերան Սալմաստում, «Առողջապահիկ թերթ», 1905, N 9-10, 15 փետրւարի, էջ 226:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:

Կառուցապատում

Առանձնահատուկ բարեկարգ և գեղեցկաշեն Ղալասարը Սալմաստ գավառի առավել աչքի ընկնող բնակավայրն էր: Գյուղաբնակների զգալի հատվածը զբաղվում էր Ռուսաստանի հետ առևտրական գործերով և ապրանքներ ձեռք բերելու համար հաճախ լինում Տփղիս և այլ քաղաքներում: Վերադառնալով հարազատ բնօրրան՝ նրանք ձգտում էին կառուցել ավելի հարմարավետ բնակարաններ, որի շնորհիվ մինչև Առաջին աշխարհամարտը Ղալասարը կառուցապատման մակարդակով էապես տարբերվում էր հեռու-մոտիկ շատ բնակավայրերից: Ասվածը հաստատում են ականատես հեղինակները. «Սա մի փոքր գիւղ է, զուտ հայաբնակ, Սալմաստի բոլոր գիւղերի մէջ ամենամաքուրն ու գեղեցիկը, ո՛չ դիրքով, այլ տներով, փողոցներով, ու բարեկեցութեամբ առաջինը»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 37:
Ի դեպ, առկա է նաև 1903 թ. գյուղի հակիրճ նկարագրությունը. «Կլորիկ, սիրուն է այդ գիւղը. համեմատաբար լաւ փողոցներ, շնորհքով տներ, որոնց պատերը պարիսպ են, գեղեցիկ պարտէզներով: Մի խոսքով՝ Սալմաստի ամենակոկիկ և գեղեցիկ գիւղը» (Ֆրանգեան Ե., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1903, N 177, 16 օգոստոսի, էջ 3):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304-305:

Մեկ այլ այցելու էլ 1908 թ. նշում է, որ փողոցներից մեկը «...լայն էր և հրապարակի նման. գիւղի երկու թաղերի միջից անցնում էր մի գետակ՝ Արղաւի առուն: Երկու եզերքներին ուռենիներ կային... տները բարձր պատերով, մէջը գեղեցիկ շէնքեր, յաճախ երկյարկանի, կարմիր, աղիւսաշէն: Բակերի մէջ մշակւած պարտէզներ, պտղատու ծառերով, տների կողքին՝ այգիներ, նաև անտառներ, բարդի ծառերով...: Տեղ-տեղ դռների առաջ կանգնած են մեծ, երկանիւանի սայլեր: Ունէին լծկան եզներ, կթան գոմէշներ և կովերի նախիր: Բարեկեցիկ, ինքնապահ գիւղացու վիճակ էր տիրում»:
Այս ամենը Ղալասարն անվերադարձ կորցնում է Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում: Ավելի քան մեկ խաղաղ տասնամյակ անց գյուղում վերահաստատված ղալասարցիները, ովքեր նույնիսկ կարողանում են վերաբացել ոչնչացված դպրոցը, այնուամենայնիվ, այլևս ի վիճակի չեն լինում թեկուզ մասնակիորեն վերականգնելու գյուղի նախկին տեսքն ու փառքը: Սրա մասին է շեշտվում 1931 թ. «Ծառազարդ փարթամութեան մէջ, անուշահամ աղբիւր ջրերով այս գիւղը, ինչպէս Փայաջուկը, ծանրօրէն կրում էին 14-18 թւականների պատերազմի տակնուվրայութեանց հետքերը»:

Ա. Ա., նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1950, դ 180, 13 օգոստոսի, էջ 2:
Կոսոյեան Հ., Սալմաստում եւ Դերիկում, «Ալիք», 1964, N 201, 12 սեպտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 305:

Տնտեսություն

Հայտնի է, որ նախքան Առաջին աշխարհամարտը Ղալասարի հողերը պետական էին («խալիսա»): Ոռոգումն իրականացվում էր երկու փոքրիկ աղբյուրների և Հարզավ առվի ջրերով, որ հոսում էր գյուղի միջով:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 38-39:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 305:

Ղալասարցիները փորձված և համարձակ առևտրականներ էին. «Կալասարու հայք գրեթէ առհասարակ վաճառականութեամբ կը զբաղին, եւ անոնց առուտուրը գրեթէ բոլորովին Րուսիոյ հետ է»:

Վ. Գ. Գ., Սալմաստու մէջ Աւետարանին գործը, «Աւետաբեր», 1880, N 1, 6 յունուարի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 305:

Ինչպես երևում է, պատերազմից հետո սակավաթիվ ղալասարցիներն իրենց հողատարածքների զգալի մասն արդեն կորցրել էին, իսկ օրենքի ուժով դրանց վերատիրանալու փորձերը հաճախ ավարտվում էին դատական գործընթացներով (օրինակ` 1957 թ. հայապատկան 5 կտոր վարելահողերի համար ծագած խնդիրը. «...բռնագրաււած լինելու պատճառով դատական միջոցների դիմւած է Ազգ. Իշխանութեան կողմից»):

Թղթակից, Ամփոփ տեղեկանք Սալմաստի հայ համայնքի մասին, «Ալիք», 1957, N 103, 15 մայիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 305:

Քահանա

1864,1875, 1896 թթ. գյուղում հիշվում է ծխատեր քահանա:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102:
«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110:
Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 320:

Անվանի մարդիկ

Գրիգոր Հասրաթյան Ջանազիզյան. հիշվում է 1891 թ.:

Յակոբեան Ալէք., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1891, N 126, 7 նոյեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 320:

Սարգիս Սարուխանյան. ծնվել է 1875 թ.: Սովորել է ծննդավայրի դպրոցում: Մասնակցել է պարսկա-թուրքական սահմանագլխին տեղի ունեցող հայդուկային կռիվներին, 1895 թ. հուլիսի 27-ի Խանասորի արշավանքին: 1890-1900-ական թվականներին Սալմաստի «...յեղափոխական շարժումներուն մէջ Սարգիսը անդուլ աշխատանք կատարած է իբր զինւոր, թիկնապահ, պահեստապետ, սուրհանդակ եւ այլն: Պատերազմէն յետոյ, երբ Սալմաստի հայութիւնը քաղաքական դէպքերուն բերումով հեռացաւ դէպի Կովկաս եւ այլուր, Սարգիսը հաստատուեցաւ Թաւրիզի մէջ»: 1908 թ. ընկերոջ՝ ախտախանացի Սողոմոն Աբրահամյանի հետ հայդուկներին ուղեկցում է դեպի Խանթախտ: 1929 թ. աշնանը փոխադրվում է Համադան, որտեղ էլ ավտովթարից զոհվում է 1930 թ. մայիսի 18-ին:

Ի դեպ, Ս. Սարուխանյանը 1905 թ. մի հիշատակագիր է թողել Սբ. Թադեոս առաքյալի վանքում.

[Սա]րգիս | Սարուխանեանց | սալմաստեցի, | հոկ(տեմբերի) 20, 1905:

Հրատ. Հախնազարյան Ա., Արտազի երեք վանքերը, Երևան, 2012, էջ 165:

Ա. Ա., նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1950, N 180, 13 օգոստոսի, էջ 2:
Մասիս, Սարգիս Սարուխանեան, «Յառաջ», 1930, N 1279, 3 յունիսի, էջ 2-3:
Սարգիս Սարուխանյանի հուշերը տե՛ս «Հայրենիք», 1945, N 1, յուն.-փետր., էջ 87-97; N 2, մարտ-ապրիլ, էջ 91-100; N 3, մայիս-յունիս, էջ 101-109; N 4, յուլիս-օգոստ., էջ 90-98; N5, սեպտ.-հոկտ., էջ 84-92:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 320:

Միրիման Արզումանյան. իրանահայ հայտնի առևտրական: Ծնվել է 1891 թ., ուսանել ծննդավայրի դպրոցում, ապա կրթությունը շարունակել Թիֆլիսի պետական գիմնազիայում: Այնուհետև նվիրվում է առևտրական ասպարեզին և դառնում ռուս-պարսկական առևտրի կազմակերպիչներից մեկը: 1917 թ. Ռուսաստանի հեղափոխությունը վնաս է պատճառում նաև «Արզումանյան» առևտրական տանը, սակայն եղբայրների հետ կարողանում է դուրս գալ այդ ծանր կացությունից: 1930 թ. մշտական բնակություն է հաստատում Համբուրգում՝ վերականգնելով առևտրական ընկերությունը: Վախճանվել է 1953 թ. սեպտեմբերի 19-ին Համբուրգում:

«Ալիք», 1953, N 240, 1 նոյեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 320:

Սահակ Սարուխանյան (Սև Սահակ). ծնվել է 1888 թ.: Սովորել է հայրենի գյուղի եկեղեցական-ծխական երկսեռ դպրոցում, որն ավարտելուց հետո նվիրվում է ազգային-ազատագրական պայքարին. «Երկար ժամանակ վարեց տեղական մարտական խմբի խմբապետութեան պաշտօնը և եղաւ Ենթակոմիտէի անդամ: Եւ որպէս այդպիսին, յաճախ գիւղից գիւղ էր անցնում...: Գիշերներն անգամ հանգիստ չունէր: Մի գիշերւայ մէջ նրան կարելի էր մի քանի գիւղերում տեսնել... այդ պատճառով էլ տեղացիներից և ընկերներից ստացել էր «Գիշերւայ Սահակ» մականունը կամ «Սեւ Սահակ»՝ իր մորթու սեւութեան պատճառով: Սահակը մասնակցել է 1908 թւի Պարսկաստանի յեղափոխական շարժումներին...: Ապա միշտ մասնակցել է Սալմաստում կռիւներին քրդերի դէմ, որոնք յաճախակի յարձակւում էին հայ և թուրք գիւղերի վրա կողոպտելու նպատակով, որոնք յաճախակի յարձակւում էին հայ և թուրք գիւղերի վրա կողոպտելու նպատակով: ...1914 թւից յետոյ, երբ քրդական յարձակումները մեծ ծաւալ ստացան, այլևս զէնքը Սահակի ձեռքից վայր չընկաւ, մինչև 1918 թւականի Սալմաստ-Ուրմի ինքնապաշտպանութեան կռիւները...»: 1919 թ. հաստատվում է Թավրիզում, որտեղ թղթակցում է նաև «Մինարէթ» թերթին՝ «Դպրոցական գործը Սալմաստում» հոդվածաշարով, սակայն «...նկատելով թերթի հակաժողովրդական ընթացքը՝ անմիջապէս դադարեցրեց աշխատակցութիւնը: 1921 թւին, երբ պարսիկ կառավարութիւնը Ատրպատականի հայերից կամաւորներ պահանջեց՝ Սալմաստն ու Սոմային Սմկոյից գրաւելու համար, Սահակը որպէս տասնապետ այդ կամաւորների շարքերումն էր: Իսկ ճիշտ երկու տարի յետոյ, երբ պարսից կառավարութիւնը գրաւել էր Սալմաստն ու Սոմային, մի խումբ սալմաստեցիների հետ վերադարձաւ մոխիրների կոյտի վերածւած հայրենի գիւղը: Սակայն... 1928 թ. սեպտ. 3-ին անկողին ընկաւ և նոյն ամսի 17-ին վախճանւեց»:

Սարեան /Վահան Սարուխանյան/, Սեւ Սահակ (Սահակ Սարուխանեան), «Դրօշակ», 1932, N 9-10, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, էջ 217-218:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 320-321:

Ամատունի Արզումանյան. իրանահայ ազգային, կրթական, հասարակական գործիչ: Ծնվել է 1905 թ.: Նախնական կրթությունը ստացել է ծննդավայրի դպրոցում: 1915 թ., երբ ընտանիքով հաստատվում են Թիֆլիսում, ուսումը շարունակում է Ներսիսյան դպրոցում: 1921 թ. վերադառնում է Թավրիզ, որտեղ էլ մինչև 1925 թ. սովորում է Ատրպատականի թեմական կենտրոնական դպրոցում: Այնուհետև երկու տարի դասավանդում է Փայաջուկի դպրոցում: 1930 թ. Ռաշտի դպրոցի տեսուչն էր: 1931 թ. փոխադրվում է Ղազվին, որտեղ 2 տարի աշխատում է նախ ուսուցիչ, ապա մինչև դպրոցների փակումը՝ տեսուչ: Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին հաստատվում է Թեհրանում, բացում է տպարան, հետո ընտրվում է Քուշեշ-Դավթյան դպրոցի հոգաբարձու, Թեհրանի թեմական խորհրդի անդամ: 1955-1957 թթ. Թեհրանի «Ռոստոմ» դպրոցի, իսկ 1957 թ.-ից մինչև կյանքի վերջը Մարիամյան օրիորդաց դպրոցի տեսուչն էր: Վախճանվել է 1971 թ. հուլիսի 15-ին և 18-ին ամփոփվել Դուլաբի գերեզմանոցում:

Օհանեան Հ., Ամատունի Արզումանեան, «Ալիք», 1971, N 191, 26 օգոստոսի, էջ 2, 7:
Տե՛ս նաև Պատմութիւն Ատրպատականի Հայոց-Թեմական Կենտրոնական դպրոցի. 1909-1936, Թեհրան, 1981, էջ 228-229:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 321:

Վահան Սարուխանյան. ուսուցիչ, «Յառաջ», «Յուսաբեր» թերթերի թղթակից (ծածկանունը՝ Սարեան): Ծնվել է 1905 թ. հոկտեմբերի 2-ին: 7 տարեկանից սովորում է հայրենի գյուղի դպրոցում, սակայն ուսումը կիսատ է թողնում Առաջին աշխարհամարտի պատճառով: Ընտանիքով գաղթում են Համադան, Ղազվին, ապա Թավրիզ, որտեղ ուսանում է նախ գաղթականական, ապա Լիլավայի Հայկազյան-Թամարյան և Ատրպատականի թեմական կենտրոնական դպրոցում: Թավրիզում ուսանելու տարիներին մասնակցում է Սալմաստի աշակերտական հայրենակցական միության ստեղծման աշխատանքներին՝ որոշ ժամանակ էլ վարելով նախագահի պաշտոնը: 1927 թ. ավարտելով դպրոցը՝ ուսուցիչ է աշխատում Մահլամ գյուղում, որտեղ էլ քրոջ հետ զոհվում է 1930 թ. մայիսի 6-ի երկրաշարժից:
Դժբախտ զոհի դիակը տան փլատակների միջից դուրս է բերվում մայիսի 11-ին. «...Վահանի դիակը հանել տւի հաւթւանցի մի խումբ համակիրների եւ չորս հայ զինւորների միջոցով»: Բազմաթիվ պատմվածքների, կատակերգությունների հեղինակ է, հավաքել է ժողովրդական երգեր, իսկ թղթակցությունների միջոցով էլ ցանկանում էր հասարակությանը ծանոթացնել Սալմաստի ազգային-հասարակական կյանքին:
Վահան Սարուխանյանը «վերին աստիճանի բարեխղճութեամբ նուիրուած էր իր գործին: Բնաւորութեամբ համեստ, համակրելի, շատ սիրուած էր բոլորէն»:

Զարեան Մ., Վահան Սարուխանեան, «Դրօշակ», 1932, N 9-10, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր, էջ 218-219:
Քիրս, Առաջին պաշտօնական տեղեկագիրը Սալմաստի երկրաշարժի մասին, «Յառաջ», 1930, N 1270, 23 մայիսի, էջ 1:
Հ. Ա., Վահան Սարուխանեան, «Յառաջ», 1930, N 1270, 23 մայիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 321:

Տեսակը Տիեզերքից
Հեղինակը Google Earth
Տարեթիվ 2015 թ․

Գյուղատեղիի տարածքը տիեզերքից

Ղալասարը մշտապես և մինչև 1930-ական թթ. զուտ հայաբնակ է եղել, ընդ որում, բնակչության թվաքանակով դասվում էր միջին գյուղերի շարքին: Դա է փաստում ստորև ներկայացվող աղյուսակը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1860	21	93	62	155		Մխիթարեանց Ա., Ցուցակ որքանութեան ազգի հայոց ի վիճակին Ատրպատականի ի Պարսկաստան, ըստ տանց նոցին, ըստ արական և իգական սեռից յիւրաքանչիւր գաւառս, «Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 30, 20 սեպտեմբերի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1864	30					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1875	38	165	115	280		«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1890	30					Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 181: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1894	54					Ուրագ., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1894, N 61, 9 ապրիլի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1895	62	185	252	418	Ի դեպ, գյուղն ուներ նաև 79 պանդուխտ:	«Արարատ», 1896, Բ, էջ 94: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1896	59	227	212	439		Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1905	121	353	331	684		Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան..., հ. Դ, էջ 267 (նշյալ թվականին ևս 100 ղալասարցի գտնվում էր պանդխտության մեջ): Տե՛ս նաև Մատենադարան, Գ. Հովսեփյանի արխիվ, թղթ. 91, վավ. 14, թ. 12: Աթայեան Ա., նշվ. աշխ., էջ 38: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1914	200					Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, վերապրածների վկայություններ, փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Երևան, 2013, էջ, 376: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1927	13			79		Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 37: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304:
1930	17			79		Ա. Ա., Արծիւների մօտ (Քառասուն եւ երկու տարի առաջ), «Ալիք», 1950, N 180, 13 օգոստոսի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 304: