ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ղզլջա 31 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ) / Ղզլջա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում էր Սալմաստ քաղաքից 11,3 կմ արևելք՝ Զոլա գետի աջ ափից ոչ հեռու՝ ծովի մակերևույթից 1312 մ միջին բարձրությամբ հարթավայրում. «...ցածրադիր և ճահճային տեղ է գտնւում, Զոլայի աջ ափին, Ախտախանայից ոչ հեռու»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 322:

Անվան ծագում

Մեզ չի հասել նախկին անունը: ԺԹ դարից ի վեր բազմաթիվ տեղեկագրերում հիշվում է Ղզըլջա թուրքերեն անվանումը, որ նշանակում է «”ոսկու-չափ, ոսկու-պէս, ոսկէ” իր իբր թէ լաւութեան պատճառով, թէև միւս գիւղերից ոչ միայն լաւ չէ, այլ համեմատաբար վատ է»: Նաև ունի կարմրավուն իմաստը:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 322:

Պատմություն

Գավառի հայաբնակ առավել մարդաշատ գյուղերի նկատմամբ փոքր-ինչ մեկուսի դիրքի (ԺԹ դարում Ղզլջան հայ բնակչություն ունեցող ծայրարևելյան բնակավայրն էր) պատճառով ղզլջաբնակ հայերը մյուսներից ավելի շատ էին ենթարկվում ավազակային հարձակումների: 1910 թ. ամռանը մահլամցի քաջ հայդուկ Ջիբրայիլ Վարդանյանը (Ջիբո) օգնության է հասնում գյուղը քրդերի հարձակումից պաշտպանող մշեցի Պողոս Պոլոյանին. «...քրտական մեծ յարձակումի մը ատեն իր գիւղացի ընկերներով օգնութեան եկած էր, Սալմաստի Ղզըջայ գիւղի հայերու գոյքն ու պատիւը Թամբէ-Ջանդօի հրոսախմբէն պաշտպանելու համար, մեն-մենակ կռիւ մղող մշեցի Պօղոս Պօլօեանին»:

Վազգէն, Մեր զոհերը. Ջիբօ (Ջիբրայիլ Վարդանեան), «Դրօշակ», 1928, N 1, յունւար, էջ 24:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 322:

Բնավ ոչ եզակի նման հարձակումներից զատ՝ ղզլջացիները տնտեսական ծանր կացության մեջ էին գտնվում նաև հենց իրենց գյուղատիրոջ հարկային կամայականությունների պատճառով. «Ղզլջան որպէս աղայական գիւղ ձեռքից ձեռք անցնելով, նրա վերջին սեփականատէրն եղել է Հաջի-Թաղին: Սա իր նախորդների կարգով սակայն չի վարւել իր ռայաթների հետ. մալիաթն՝ ըստ առաջնոյն՝ փոխանակ 14 ղռան 5 շահի առնելու, 9 ղռանի մի յաւելում էլ էր արել և 23 ղռան էր պահանջում»: Խնդիրն այն աստիճան էր սրվել, որ 1913 թ. գյուղացիները ճարահատյալ դիմում են հուսահատ քայլի` դավանափոխության. «Սալմաստի Ղզլճա գիւղին 46 տուն հայերէն 30 տունը դաւանափոխութեան համար դիմում կատարած են, չդիմանալով իրենց բռնատէրին՝ Հաճի-Թաղիզատէ Հապիպ աղայի հարստահարութիւններուն»:

Պատրիկեան Վ., Մասսայական դաւանափոխութիւն, «Հորիզոն», 1913, N 199, 6 սեպտեմբերի, էջ 3:
«Ասպարէզ», 1913, N 273, 31 հոկտեմբերի, էջ 2: Տե՛ս նաև Պատրիկեան Վ., նույն տեղում: Հարկ է նշել, որ այս թղթակցությունն ավելի է մանրամասնում դավանափոխության դրդապատճառները. «Մի քանի օր առաջ սեփական հողեր ունեցող ղզլջեցի մի քանի հայեր և մի քանի պարսիկներ բանտարկւում են գիւղատէր Հաբիբ աղայի կողմից, որովհետև չեն ցանկանում վճարել ցորենի տասանորդի յաւելեալ մասը (4 ր. 50 կ.), որը Հաջի Թաղիի կենդանութեան ժամանակ տալիս էին: Այդ բանը կատաղեցնում է Հաբիբ աղային. նա կանչում է գիւղացիներին և պահանջում, որ լրիւ վճարեն իրենց բաժին ընկնող տուրքերը և երբ մերժում է ստանում, հայհոյում, ծեծում է գիւղացիներին և հրամայում բանտարկել նրանց: Ղըզըլջեցիներից մի քանի հոգի դիմում են փաստաբան Սեդրակ Աւագեանին. վերջինս հեռագրով բողոքում է Խոյի Ռուսաց հիւպատոսին: Հիւպատոսը հեռագրում է, որ բանտարկեալները արձակւին և մինչ Սեդրակ Աւագեանը դիմում է դէպի բանտ հեռագրի մասին յայտնելու, ղըզըլջեցիք արդէն հասած են լինում Խոսրովա: Յաջորդ օրը օրթոդոքս վարդապետը (որ ազգով կրօնափոխ ասորի է) Միլլէթ բաշիի հետ գնում է Ղըզըլջայ, հայ դաւանափոխների անունները արձանագրում, մեծամեծ խոստումներ անում, սպառնում ղըզըլջեցի պարսիկներին և հեռանում: Կրօնափոխութիւն ընդունում են 25 ընտանիքներ: Ցուցակագրւածների մէջ կան այնպիսիներ էլ, որ ո՛չ իրենք են ստորագրել և ո՛չ էլ լիազօրութիւն են տւել ուրիշներին իրենց կողմից ստորագրելու: Շատերի էլ տղամարդիկ Կովկասի, Ռուսաստանի զանազան քաղաքներում են աշխատում, իսկ այստեղ նրանց մայրերը, կիները սրա նրա խօսքով, նոյն իսկ սպառնալիքի տակ դաւանափոխութիւն են ընդունել» (Ազգին, Ղըզըլջեցիների կրօնափոխութիւնը, «Հորիզոն», 1913, N 216, 27 սեպտեմբերի, էջ 4):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 322:

Դավանափոխության երևույթը չեզոքացնելու աշխատանքին հետամուտ՝ 1913 թ. սեպտեմբերի 7-ին Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ Ներսես վարդապետ Մելիք-Թանգյանը Գևորգ Ե կաթողիկոսին զեկուցում է. «...Սալմաստի Ղզլջա գիւղից 20 տուն դարձել էին ռուսադաւան, ուր գնացի, պատարագ, ժամերգութիւն կատարեցինք, քարոզով և սրտառուչ խօսքերով համարեա ի դարձ բերեցինք...» և խնդրում Լալայանի կտակից նյութական աջակցություն ցույց տալ նաև գյուղաբնակ դավանափոխ հայերին:
Վրա հասած Առաջին աշխարհամարտը միանգամայն վերջ է դնում ղզլջացիների՝ առօրյա հոգսերից ծագած բոլոր խնդիրներին. գյուղն ամբողջությամբ ավերվում է և թալանվում:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1931, թ. 31: Խնդրո առթիվ նոյեմբերի 4-ին նշվել է նաև հետևյալը. «...տեղիս ռուսաց թուրք ագէնտը Ուրմիոյ ռուսադաւան վարդապետի հրամանով Սալմաստի 2 հայ քահանաներից 25-ական թուման էր պահանջում Ղզլջայի հայոց եկեղեցու վրայից դաւանափոխ հայերի կողմից տնկւած դրօշակը վերցնելու և նրանց վերադարձնելու անմեղ խնդրի պատճառով և որովհետև ագենտ Մաշադի-Հասան աղան շատ առաջ գնաց իր պահանջողի դերում..., սպառնալով անգամ նրանց բանտ նստեցնելու, այդ պատճառով Սալմաստի գործակալական խորհրդի զեկուցմամբ խնդիրը թեմակալ առաջնորդի միջոցով հասել էր մինչև Թեհրան ռուսաց դեսպանին» (Պատրիկեան Վ., Ընթացիկ կեանքը, «Հորիզոն», 1913, N 258, 15 նոյեմբերի, էջ 4): Նաև՝ «Վերջերս առաջնորդ Մելիք-Թանգեան վարդապետը գործակալի և ուրիշ քահանայի հետ գնացել է Ղըզըլջայ, քարոզել, մի քանի ընտանիքներ զղջացել են իրենց արարմունքների համար, ներողութիւն խնդրել առաջնորդից և վերադարձել իրենց եկեղեցու գիրկը: ...գործակալ քահանան, Խորհրդի որոշմամբ, Ղըզըլջայի հայոց Ս. Յովհաննու եկեղեցու տանիքից ցած է բերել կրօնափոխների տնկած դրօշակը և առաջարկել է նրանց, որ դրօշակը իրենց կտուրների վրայ տնկեն: Այդ առթիւ կրօնափոխները սպառնացել են հայր գործակալին: Չգիտենք ինչքան ճիշտ է, բայց լսեցինք, որ հայր գործակալը դրօշակը ցած բերելու համար ենթարկւել է 50 րուբլի տուգանքի» (Ազգին, Ղըզըլջեցիների կրօնափոխութիւնը, «Հորիզոն», 1913, N 216, 27 սեպտեմբերի, էջ 4): «Հնչակ», 1915, N 3, օգոստոս, էջ 19:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 322:

1915 թ. թուրքերի նահանջից հետո՝ մարտի վերջին ներկայացված մի տեղեկագիր պարզում է, որ գյուղում սպանվել էր 1 հայ, ողջ մնացածները միմիայն կանայք էին և երեխաներ (10 տուն):

Հայկազուն, Սալմաստի կոտորածների շուրջը, «Մշակ», 1915, N 73, 10 ապրիլի, էջ 1: Սպանվածը Ստեփան Տեր-Մխիթարյանն էր (Աւագեանց Ս., Կոտորածը Սալմաստում, Թիֆլիս, 1915, էջ 23):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:

Բնակչություն

Դժվար է որոշել, թե Ղզլջան՝ որպես հայաբնակ գյուղ, երբվանից գոյություն ունի: ԺԷ-ԺԸ դարերի սահմանագլխին կառուցված այլ շինությունների հետ ընդհանրություններ ունեցող նրա եկեղեցին հուշում է, որ առնվազն գոնե այդ ժամանակաշրջանից այս գյուղը ևս հայաբնակ էր, ընդ որում, ըստ վկայության, «Մինչև 1828 թւի գաղթականութիւնը զուտ հայաբնակ է եղել...»:
Հստակ է, որ վերոնշյալ գաղթին ոչ բոլոր ղզլջացիներն են հետևում, իսկ գաղթածների դատարկ բնակարանները շուտով զբաղեցնում են իրանցի թուրքերը, որոնք, օրինակ, 1896 թ. կազմում էին 51, իսկ 1905 թ.՝ մոտ 90 տուն:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 43:
Պալունի, Վիճակագրական տեղեկութիւն Սալմաստ գաւառի հայ ազգաբնակութեան, «Նոր-Դար», 1896, դ 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:

1930 թ. մայիսի 6-ի երկրաշարժից գյուղն ավերվում է, իսկ 420 թուրք բնակչից զոհվում և վիրավորվում են 3-ը:

Tchalenko J., M. Berberian. “The Salmas (Iran) Earthquake of May 6th, 1930.” Annals of Geophysics. Vol. 27, nos. 1-2 (1974), p. 156.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:

Տնտեսություն

Նախքան Առաջին աշխարհամարտը Ղզլջան կալվածատիրական (աղալղ) էր, և բերքի ուղիղ կեսն աղայինն էր:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 43:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:

Քահանա

Թեև համեմատաբար սակավաբնակ, այնուամենայնիվ, Ղզլջան գրեթե մշտապես ունեցել է իր սեփական քահանան: Տեղեկագրերում նրանց մասին հիշատակություններ կան 1864,1875, 1896 թթ.-ից: 1907 թ. վախճանվել է Սարգիս Տեր-Մարտիրոսյան քահանան:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102:
«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110:
Պալունի, Վիճակագրական տեղեկութիւն Սալմաստ գաւառի հայ ազգաբնակութեան, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 327:

Անվանի մարդիկ

Գյուղից է սերում Թեհրանի «Ավետիս Ավետիսյան» բուժարանի հիմնադիր Արզուման Ավետիսյանը (ծն. 1889 թ.): Աշխատել է Ռուսաստանում, ապա վերադարձել հայրենի գյուղ և զբաղվել երկրագործությամբ: Սակայն 1914 թ. դեկտեմբերյան գաղթի ժամանակ հայրենակիցների հետ ստիպված լքում է ծննդավայրը և հաստատվում Թիֆլիսում: 1930 թ. վերադառնում է Իրան և աշխատանքի անցնում Փահլավիում, Թավրիզում, իսկ 1933 թ.-ից՝ Թեհրանում: 1968 թ. սկսում է 1942 թ. վախճանված որդու՝ Ավետիսի անունը կրող բուժարանի կառուցումը, որի բացումը կատարվում է 1970 թ. փետրվարի 24-ին: Վախճանվում է 1973 թ. օգոստոսի 23-ին Թեհրանում և ամփոփվում Դուլաբի գերեզմանոցում:

«Ալիք», 1973, N 193, 30 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 330:

Գյուղի միայն հայ բնակչության թվաքանակն արտացոլած վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1860	35	129	105	234		Մխիթարեանց Ա., Ցուցակ որքանութեան ազգի հայոց ի վիճակին Ատրպատականի ի Պարսկաստան, ըստ տանց նոցին, ըստ արական և իգական սեռից յիւրաքանչիւր գաւառս, «Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, դ 30, 20 սեպտեմբերի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1864	35					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1875	39	121	103	224		«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1876	39					«Մեղու Հայաստանի», 1876, N 47, 4 դեկտեմբերի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1890	22				Հայերից զատ՝ գյուղն ուներ նաև թուրք բնակչություն:	Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 182: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1893	35					Ուղեւոր, Սալմաստ, «Արմէնիա», 1894, N 31, 3 յունվարի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1895	41			251		«Արարատ», 1896, Բ, էջ 94: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1896	40	136	125	261	Ի դեպ, 59 հոգի գտնվում էր պանդխտության մեջ:	Պալունի, Վիճակագրական տեղեկութիւն Սալմաստ գաւառի հայ ազգաբնակութեան, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1905	47	139	123	262		Մատենադարան, Գ. Հովսեփյանի արխիվ, թղթ. 91, վավ. 14, թ. 11: Բնակիչներից 22 հոգի գտնվում էր պանդխտության մեջ: Տե՛ս նաև Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 43 և ներդիր: Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան..., հ. Դ, էջ 267: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1912	50					Գուլօեան Աւ., նշվ. հոդվ., «Հորիզոն», 1912, դ 147, 11 յուլիսի, էջ 3: Այս տվյալը փոքր-ինչ մոտավոր (կլորացված) է: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1913	46					Պատրիկեան Վ., Ընթացիկ կեանքը, «Հորիզոն», 1913, N 199, 6 սեպտեմբերի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1914	60					Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում..., հ. 3, էջ 376: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323:
1927	1			2	Գլխավորապես թրքաբնակ գյուղն ուներ 17 տուն՝ 112 շունչ բնակիչ:	Իրանեան Վ., /Վաղինակ Սարգսեան/, Քիչ մը պատմութիւն Սալմաստի աղէտին առթիւ, «Յառաջ», 1930, դ 1283, 7 յունիսի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 323: