ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Բադա 22 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Շամխոր (Շրջան) / Բադա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 21 կմ արևմուտք՝ ծովի մակերևույթից 1130-1260 մ բարձրությամբ հյուսիսահայաց սարալանջի վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 457:

Պատմություն

Մատենագիտության մեջ պահպանվել է գյուղի պատմական անունը՝ Լղարակ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 457:

Գրչօջախներ
1620 թ․

Որպես գրչօջախ հիշվում է 1620 թ., երբ Հակոբ երեցը տեղում ընդօրինակել է ձեռագիր «Ավետարան» և հիշատակարանում նշել. «...ի դուռն Ս. Բարձրահամբաւ Ս. Խորանաշատու և ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնիս, Ս. Վանական վարդապետիս և Գրիգոր վարդապետիս և Ս. Յովանիսիս, ի ծորս Զակամայ, ի գիւղս որ կոչի Լըղարակ»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ» հատոր Ա, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երեւան, 1974, էջ 725-726:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457:

Տեղադրություն

Հին Բադա. գտնվել է գետի ձախ ափին, «Դիքջա (ցից) սրածայր բարձր բլուրի ստորոտում, ...ուր մշտապէս բնակւում են բադացի մի քանի գերդաստաններ` իբրև շերամապահներ և անասնապահներ և այդ պատճառով հին գիւղն աւելի նման է Բինայի»:

«Անասնապահութեան համար յարմարին տեղերը Բադայում, նոյնպէս և այլ գիւղերում, կոչւում են Բինայ» (Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 227):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457:

Բնակչություն
1880 թ․

1880-ական թվականների կեսերին Հին Բադան ունեցել է 20-25 տուն բնակիչ:

Абелов Н. А., Изследование экономическаго быта государственных крестьян Елисаветпольскаго уезда, Елисаветпольской губернии, Тифлис, 1887, с. 13.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457:

Տեղադրություն

Նոր Բադա. հիմնվել է «լայնանիստ, չափաւոր բարձրութեան հարթավայրի վերայ, որ կոչւում է «Լըղարակ»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 227:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457:

Հիմնադրում
1866 թ․

Նոր Բադա. հիմնադրման վերաբերյալ առկա են տարբեր տեսակետներ: Այսպես, 1893 թ. լրատվական մի հրապարակման մեջ նշվել է, որ «...Գիւղը հիմնուած է 1866 թուին, գաղթել են Ներքին Լղարակից, որ գտնւում է Զագեամ կայարանի մօտ...»:

«Նոր-Դար», 1889, N 117, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457:

Պատմություն
1898 թ․

Նոր Բադա. 1898 թ. նշվել է, որ «Մօտ կէս դար առաջ այս գիւղը գտնւում էր այժմեան տեղից փոքր ինչ հիւսիս, ձորակում, ուր այժմ գիւղի այգիներն են. սաստիկ շոգը ստիպել էր բնակիչներին տեղափոխուել աւելի բարձր»: Խնդրո առթիվ Քաջբերունին էլ հաղորդում է. «Նոր կամ Մեծ Բադան Լըղարակի բարձրութեան վերայ կազմուել է մօտ երկու դար առաջ, ըստ որում բնակիչները բազմանալով թուով և բարօրութեամբ` չէին կարող զետեղուել ձորի հին, սահմանափակ գիւղում, ուստի բնականաբար պէտք է տեղափոխուէին այժմեան յարմար տեղը, որ տարածութեամբ, բարձրադիր հարթութեամբ, աղբիւրների առատութեամբ և այլ առաւելութիւններով աւելի համապատասխանող է»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 322:
Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 228-229:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457:

Կառուցապատում
1893 թ․

1893 թ. Բադան արդեն նկարագրվել է որպես բազմամարդ և հարուստ գիւղ. «Բադէն կամ Բադա 300 տնից աւելի, մի երիտասարդ քահանայ, անդպրոց, եկեղեցին նոր են շինում. օդը, ջուրը լաւ, հարուստ գիւղ. անտառը մօտ, այգեւէտ. երկաթի հանքատեղ...»:

«Արձագանք», 1893, N 44, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457:

20 դ․

Ի դարի սկզբին, մինչև հայ-թուրքական ընդհարումները, Բադայի «...բարգաւաճումն արտայայտւում էր նաև նրա շարէշար՝ խնամքով կանգնեցրած միայարկ և երկյարկանի տներից: Բադայի տների մեծ մասը ռուս գաղթականների տների նման, ծածկուած էր ծղօտով կամ խոտով, ուստի և դիւրավառ նիւթ էին հրդեհուելու և այրուելու: Կային և այլ շինութիւններ, այն է մարագներ, գոմեր, շտեմարաններ, մառաններ և այլն...»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 231:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457:

Բնակչություն
18 դ․

Երկրամասի այլ գյուղերի հետ հայաթափվել է 1770-ական թվականներին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 457:

19 դ․

ԺԹ դարի սկզբներին գյուղատեղին վերստին շենացրել են «...Ջրաբերդից, Փամբակից և Ղարա-Մուրատ գիւղերից...» փոխադրված հայերը:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 321:
Նաև՝ Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 322:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457:

1862 թ․

Բադայի ազգատոհմերի ուսումնասիրության առումով ուշագրավ է 1862 թ. արխիվային մի վավերագիր, որտեղ ներկայացված են գյուղի 91 տնատերերի անվանացանկը.

Ղևոնդ Շուշանով:
Ս(ա)հակ Մարտիրոսով:
Ստեփան Ա(ստուա)ծատուրով:
Դավիթ Հադամով:
Յօհանէս Դանէլով:
Խաչատուր Սարքիսով:
Յարութի(ւն) Պապեով:
Գրիքոր Պապով:
Հադամ Գրիքորով:
Յարութի(ւն) Գրիքորով:
Սարքիս Գրիքորով:
Ըստեփան Աւաքով:
Մօսէս Ըստեփանով:
Յակոբ Ըստեփանով:
Աղաճան Կարտիշով:
Յօհանէս Դադոլով:
Պօղոս Գալուստով:
Արզ(ո)ւման Տ(է)ր Մկրտիչով:
Առուշան Յօհանէսով:
Պօղոս Գափրիէլով:
Խաչատուր Ասրիով:
Սիմօն Մկրտիչով:
Պօղոս Առաքելով:
Առաքել Ս(ա)հակով:
Պատիր Սարգիսով:
Առաքել Յարութի(ւն)ով:
Յօհանէս Ա(ստուա)ծատուրով:
Մարտիրոս Գրիքորով:
Յօհանէս Ղուկասով:
Յօհանէս Գրիգորով:
Յակոբ Աւաքեան:
Գրիքոր Ա(ւա)քեան:
Պօղոս Արզ(ո)ւմանով:
Խաչատուր Սարքիսով:
Ծատուր Յարութի(ւն)ով:
Յակօբ Յարութ(իւն)ով:
Աւաք Դանէլով:
Խաչատուր Աւաքով:
Սահակ Սարքիսով:
Յարութի(ւն) Ա(ստուա)ծատուրով:
Յակօբ Ղուկասով:
Վարդան Ոսկանով:
Մարտիրոս Յարութի(ւն)ով:
Դանիէլ Մարքարով:
Արզ(ո)ւման Յարութի(ւն)ով:
Կարապետ Գրիքուրով:
Վարդազար Գալուստով:
Աբր(ա)համ Յօհանէսով:
Աւաք Սարքիսով:
Պապի Սարքիսով:
Ղազար Աւէտով:
Հէրապէտ Մխիթարով:
Պարսէղ Աւետով:
Յօհանէս Յարութի(ւն)ով:
Ա(ստուա)ծատուր Եղիզարով:
Մկրտիչ Խաչատուրով:
Պապի Խաչատուրով:
Պօղոս Կարտիշով:
Սարքիս Ղուկասով:
Յօհանէս Ըստեփանով:
Գրիքոր Յուանով:
Յարութի(ւն) Սարքիսով:
Ստէփան Յօսէփով:
Յօսէփ Ապրէսով:
Յարու(թիւն) Ապրէսով:
Մակի Յօհանէսով:
Մարտիրոս Մարտիսով:
Մարքար Յարութի(ւն)ով:
Յօհանէս Մարքարով:
Աղաճան Մարքարով:
Յակօբ Աւէտով:
Ոսկան Յոսէփով:
Գրիքոր Տ(է)ր Վարդանով:
Յօհանէս Տ(է)ր Վարդանով:
Գափրիէլ Տ(է)ր Վարդ(ան)ով:
Յարութի(ւն) Աղասիով:
Վարդազար Նիկ(ո)ղայասով:
Յակօբ Ուանով:
Կարապետ Ղուկասով:
Յարութի(ւն) Ղուկասով:
Պետրոս Խաչատուրով:
Աթայ Խաչատուրով:
Գրիքոր Խաչատուրով:
Սարքիս Գրիքորով:
Գրիքոր Աւալով:
Ակօյ Աւալով:
Յօհանէս Յարութի(ւն)ով:
Գալուստ Մէճլումով:
Խաչատուր Աւաքեան:
Սարգիս Ս(ա)հակով:
Յարութի(ւն) Ազրիով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3841, թ. 196-197:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 457-458:

Գյուղի բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ վիճակագրական տվյալներն առկա են ԺԹ դարի 40-ական թվականներից: Որոշ տարիներին բնակչության թվաքանակի նվազումներ են արձանագրվել՝ արտագաղթերի, համաճարակների և հայ-թուրքական ընդհարումների հետ կապված:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 458:

Զբաղմունք

Բնակիչների գլխավոր զբաղմունքներից էին անասնապահությունը, հողագործությունը, գինեգործությունը, շերամապահությունը, մեղվաբուծությունը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 459:

Տնտեսություն
1890 թ․

1890 թ. ականատեսը, խոսելով բադացիների տնտեսական վիճակի մասին, գրել է. «Վարելահողերը գտնվում են գեղի արևելք՝ Դաշբուլաղի կողմ, ձմեռվա գոմերը նույնպես Դաշբուլաղի վրա է: Ապրանք պահելու տեղ չունենալով ապրանք էլ այնքան չունեն: Սար գնում են Դաբաղի և Այվազի ուրդը: Լղարակցիք դժգոհ էին իրանց տնտեսական վիճակից, վարելահողերը դամիա են, աշունքը ցորեն են ցանում, գարունքը՝ գարի, այգիներ ունեն ամեն մինը մի կտոր, պտուղ-մտուղ լինում են, տարուվերջն էլ մի քանի թունգի զկռաջուր է լինում, ջեջից դառջուր (օղի) են մզում, լավ վատ կառավարվում են մինչև տարին բոլորում է: Հողը արքունական է, եկամուտը քիչ, ճարահատած են, մի մատի վրա դմբդմբում են, ուրիշ հարմար գեղատեղ չեն գտնում, բնակիչների մի մասը ուզում էր ցրվի: 30-40 տարի առաջ հողի կողմից դրութիւնները տանելի է եղել: Նրանք եայլաղ (սար) էին գնում ապրանքներով այն տեղերը, որ հիմի Զուլղադարովներն են սեփականել: Խորամանկ բէկը ծերերի կաշառելով, գլուխները եղելով, նրանց վկա է դուրս բերել ու երդումի ուժով սեփականել ահագին տարածութիւն՝ լեռներ, դաշտեր, գեղատեղեր, աղբիւրներ, գետեր: -Իմ օգտին խոսեցեք, ասել է խաբեբա բէկը, ձեզ գետիններ կտամ, եթէ ... օգտին խօսեք ձեր գրպանն ինչ կընկնի: Այդպիսի հայ ծերերը իրանց հետագաների հացը կտրել են, նրանց ագռավների պէս հանել սարերի գագաթները, իսկ ծաղկավետ մարգագետինները, արգավանդ դաշտերը թողել անօրենների ձեռին»:

1890 թ. կալվածատեր Զուլղադարովների մասին նշվել է. «Զուլղադարովներն այժմ 4 եղբայրներ են և ահագին գերդաստաններ են կազմում: Ավագը՝ Ալլահեար բէկն է, դրանց հայրը կոչվում էր Մամադ բէկ, սրա հայրը՝ Մամարզա բէկ, որի հայրը կոչվում էր Ալլահեար սուլթան» (Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր 1, VI-11, թ. 3-5):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:

Այնուհետև «Գեղում կան փողավորներ՝ 2000-3000 ռ. ձեռք հասնողներ: Դարբնի խանութ 4 հատ, ներկարարի՝ 4, մանրավաճառի՝ 3, իսկ խմիչքի՝ ոչ մին: Գեղն աղքատ է, առևտուր չկա, ոստայնակութիւնը գործադրում են, գործում են բրդի թելից շալեր՝ հորագործ, տափագործ, կաշից գոտիկ, մանում են գուլբացու, պաճճացու և այլն»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆոնդ, տետր 1, VI-11, թ. 3-4: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:

20 դ․

Ի դարի սկզբին գյուղում արդեն գործում էր «...մանրավաճառ 5 խանութ, ճոթեղէնի 8 խանութ, մսավաճառ-կապալառու մի խանութ...»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 233:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Հավատ ընծայելով հարևան Քեշիշքյանդ գյուղի ազդեցիկ Ալլահեար բեկ Զուլղադարովի՝ իրենց հովանավորելու և պաշտպանելու կեղծ խոստումներին՝ հայերը լրջորեն չեն պատրաստվում թուրքերի հարձակմանը դիմագրավելու համար. «Տարաբաղդաբար Բադայի պատրաստութիւնը կիսատ էր, չկար միութիւն, չկար մի զօրեղ անձ, որ կարող լինէր գործի գլուխ կանգնելով միացնել բոլոր ուժերն ու խիստ կարգի տակ դներ բոլոր հասարակութիւնը... Այս լարուած դրութիւնը տեսնելով երիտասարդները, որոնցից ոմանք անձամբ տեսել էին Բագուի փետրվարեան և օգոստոսեան սարսափները, հետևելով չարդախլուեցոց օրինակին՝ պատրաստ լինելը անհրաժեշտ էին համարում: Բայց Զուլղատարով Ալլահեար բէգը Բադացիներին հանգստացնում էր ասելով. ,,Բադան իմս է, Բադան ձեռքիցս չեմ գցիլ, Բադացիներն իմ հարազատներն են, օտար մարդ չի վստահանալ մօտենալ նրան...,,»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 333:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459-460:

1905 թ․

Գյուղի բնակիչներին անգամ չեն սթափեցնում նույնիսկ նոյեմբերի 18-ին Զակամ կայարանում հայերի կոտորածի բոթը, և սպանդից մազապուրծ ականատեսների գյուղ հասնելը: Իսկ երբ հաջորդ օրը՝ նոյեմբերի 19-ին, հրաձգություններ են լսվում Բադայի շրջակայքում, և «բինաների» բնակչությունը ունեցվածքով ու անասուններով տեղափոխվեց գյուղ, «...այդ րոպէին գիւղը ներկայացնում էր մի աննկարագրելի, սարսափահար տեսարան... լաց, կոծ, աղաղակ, ձայներ, իրարանցումը աննկարագրելի էր. ոչ ոք չգիտեր թէ ինչ՞ անի, ուր գնայ, ինչ ասի, խոսք չէին գտնում խօսելու... Ինքնապաշտպանութեան գործն իսպառ մոռացուեց»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 422: Հարձակման նախօրեին շատ բադացիներ իրենց իրեղենը թաքցրել էին գյուղի գերեզմանոցում, ինչն էլ պատճառ դարձավ վերջինիս ավերմանը գանձախույզ թուրքերի կողմից (նույն տեղում, էջ 1170):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 460:

1905 թ․

Իրավիճակը բարդանում էր նաև նրանով, որ «Բադացիք դրսից զէնք կամ այլ պատերազմական մթերք ներս բերել անկարող էին. որովհետև Բադան շրջապատուած է բազմաթիւ թուրք գիւղերով... Իսկ շրջապատի թուրք ազգաբնակութիւնը խիստ աչալրջութեամբ վերահսկում էր՝ որ դրսից զէնք չմտնի Բադայ գիւղը»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 335:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 460:

1905 թ․

Նոյեմբերի 20-23-ին շրջափակված Բադան զուր փորձեր էր անում օգնություն ստանալ հայկական մյուս գյուղերից: Նոյեմբերի 23-ին թուրքերը հարձակվում են գյուղի վրա և, օգտվելով հայերի անկազմակերպ դիմադրությունից, երեկոյան արդեն ներխուժում են գյուղ. «...Առաջին նուագ հրդեհեցին շինութիւնները... այդ չարագուշակ րոպէից վերջացաւ արդէն Բադայի գոյութիւնը. կորաւ մի հարուստ գիւղ. ցրուեց նրա տնտեսութիւնը. մարդկային արիւնով ծածկուեց գետինը և սուգի ձայնով լցուեց մթնոլորտը: Երկու կողմից էլ մարդիկ գնդակահար թաւալում էին գետին... Գլխակորուստ փախուստ սկսուեց այգիների կողմը»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 655-656:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 460:

1905 թ․

Բադայի ավերումը, թալանն ու կոտորածը շարունակվում են երեք օր: Թուրքերը չեն սահմանափակվում միայն գյուղով. հարձակվում են շրջակա ձորերում ու այրերում թաքնված բնակիչների վրա, անխնա կոտորում անզեն բնակչությանը: Նոյեմբերի 25-ին՝ Բադայի ավերման երրորդ օրը, «...գիւղում այլևս ոչ մի հայ չկար: Ամբողջ գիւղը զրկուած իւր հարազատ բնակիչներից, մատնուել էր հրոսակների խմբերին, որոնք տէր էին դարձել հայերի դիզած հարստութեանը և առանց քաշուելու, առանց երկիւղի թէ հայերի և թէ բարեխնամ կառավարութեան տեղական իշխանութիւնների կողմից, կրում տանում էին իբրև սեպհականութիւն հարուստ գիւղի ունեցածը: Նոր տէրերն ամենևին չէին շտապում, հանգստութեամբ էին գործ տեսնում և կրում էին ինչքը ընտրութեամբ, այսինքին նախ թեթև բաները, ապա քիչ ծանրերը (ցորեն ևլն) և վերջն արդէն շինութեան փայտեղէն մասը, դռներ, գերաններ, տախտակներ և այլն: Եւ այս հանգիստ աւարը շարունակուեց երեք ամիս»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 731:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 460-461.

1905 թ․

Եղերական այդ դեպքերի հետևանքով «...գիւղը հիմնայատակ է եղած: Մինչև անգամ ամբողջ պատեր էլ չեն մնացել, որ կարելի լիներ մի քանի նորոգութիւններով յարմարեցնել բնակութեան համար: Գիւղացիները պետք է հիմնովին նորից շինեն իրանց գիւղը...»: Զոհվել է 116 մարդ, ընդ որում երեք գերդաստան (Առաքել Ավագյանցի, Սարիբեկ Նիկողոսյանցի և Գրիգոր Սարգսյանցի) իսպառ ոչնչացել է:

«Մշակ», 1906, N 80, 16 ապրիլի, էջ 1:
Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 732: Համաձայն մեկ այլ տեղեկության՝ զոհվել էր 118 բադացի (Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երեւան, 1907, էջ 349):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 461:

1905 թ․

Եղեռնից մազապուրծ 277 տուն՝ 1664 բադացի ապաստան են գտնում Բանանց, Բարսում, Գանձակ (քաղաքում և կայարանում), Գառնակեր, Խաչակապ, Չարդախլու, Ջագիր և Փիբ հայկական բնակավայրերում:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 859-860:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 461:

Ղազախի գավառ գաղթած բադացիները բնակություն են հաստատում Վերին Աղդան, Քարվանսարա, Խաչթառակ, Թալա, Խավարաձոր և այլ գյուղերում:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3764, թ. 212:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 461.

1906 թ․

Մի քանի հարյուր հոգի 1906 թ. հունվարին հասնում են Թիֆլիս և հաստատվում Սոլոլակում ու Հավլաբարում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 461:

1905 թ․

1905 թ. դեկտեմբերի 28-ին մամուլում գրվել է, որ Քարվանսարայում ապաստանած բադացիներին «Անհրաժեշտ է բժշկական և նիւթական օգնութիւն հասցնել»:

«Մշակ», 1906, N 1, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 461:

1905 թ․

Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանը (1892-1907), որը 1905 թ. դեկտեմբերի սկզբին գտնվում էր Թիֆլիսում, Բադայի քահանա Մեսրոպ Տեր-Ստեփանոսյանցից տեղեկանալով գյուղի ավերման մասին, պատվիրում է շուտափույթ հագուստ, անկողին և անհրաժեշտ այլ պարագաներ ուղարկել աղետյալներին, իսկ Թիֆլիսի կենտրոնական նպաստամատույց հանձնաժողովը հատկացնում է 5000 ռուբլի՝ ալյուր գնելու համար:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 734:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 461:

1906 թ․

Գյուղի կրած նյութական վնասները հաշվելու նպատակով կառավարության կարգադրությամբ տեղական հաշտարար միջնորդ Իվան Պետրովը 1906 թ. ապրիլի 10-25-ը 150 հայ և թուրք բնակիչների ներկայությամբ ու մասնակցությամբ կազմում է գյուղի ու նրա առանձին ծխերի կորուստների ցուցակը: Վնասի ընդհանուր գումարը հաշվվում էր 2.002.300 ռուբլի:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 1169-1170: Քաջբերունու կարծիքով, ցարական կառավարությանը ներկայացված գումարի չափը «կարող է միայն կէսը համարուել այն ահագին վնասների, որոնց ենթարկուեց թշուառ Բադան իւր աւերման օրերում» (Նույն տեղում, էջ 232):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 461:

Նորոգություն
1906 թ․

Գյուղի վերաշինությունը. 1906 թ. հայրենի գյուղ վերադարձած բադացիները ձեռնամուխ են լինում հիմնավեր գյուղի վերաշինության գործին. ավերվել էին բնակելի, տնտեսական և այլ շինությունները, այդ թվում` գյուղի ս. Աստվածածին եկեղեցին: Գյուղի վերաշինության ընթացքի մասին արխիվային մի վավերագիր հաղորդում է. «...անցեալ 1905 թ. թէ ինչ արկածների և աւերման հանդիպեց մեր Բադա գիւղը, որ ժողովուրդը թափառական լինելով, նորից վերադարձաւ տէրութեան հրամանով վերաբնակւել, իւր հայրենի տնակները նորոգել և ահա չորս տարի է չարքաշ կեանքով աշխատում ենք մեր աւերակ տներն նորոգելու առանց արտաքին նիւթական միջոցների օգնութեան»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3446:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 461:

Քահանա

Գյուղի ծխատեր քահանաներից հիշվում է 1851 թ. Աբրահամ Տեր-Հարությունյանցը և 1862-ին՝ Մկրտիչ Տեր-Աբրահամյանցը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 52:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3841, թ. 197:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 463:

1890 — 1923 թթ․

Մեսրոպ (աշխարհական անունը՝ Մկրտիչ) Մովսիսյան Տեր-Ստեփանոսյանց. 1890 թ. ապրիլի 4-ին ձեռնադրվել է քահանա և գյուղին հովվել առնվազն մինչև 1923 թ.: Եղել է նաև Հուսկան նահատակ վանքի վերատեսուչը: Ի դեպ, 1906 թ. հուլիսին բադացիները դիմել էին հոգևոր իշխանություններին, «...որով խնդրէ հասարակութիւնն հրաժարեցուցանել ի հովուութենէ ինքեանց զՄեսրովբ քահանայն Ստեփաննոսեանց ի պատճառս զուրկ լինելոյ նոցա ի միջոցաց ունելոց և պահելոց զերիս ծխական քահանայս, կրելով զզրկանս ի թրքական ընդհարմանց և աւերածութեանց, որոնց ենթարկեալ են յանցելում 1905 ամի և այսր աղագաւ ցրուելոց միոյ մասին գիւղականաց ի զանազան գիւղս և քաղաքս»: Գյուղի հասարակության խնդրանքը բավարարվել է, քանի որ նույն թվականի դեկտեմբերին կազմված մի վավերագրում Բադայի ծխատեր քահանաների թիվը ցույց է տրված մեկ անձ, այն է՝ Գրիգոր տեր-Աբրահամյանցը, իսկ Մեսրոպ քահանան պետք է հոգար Շամշադինի Թաթլու (այժմ՝ Պառավաքար) գյուղի հասարակության հոգևոր պետքերը: Սակայն վերջինս հրաժարվել էր՝ պատճառաբանելով, թե «...անհնարին է ինձ անփորձ հասնել յիշեալ գիւղ՝ Թաթլու, վասն զի շրջապատուած է նա թիւրքական գիւղերով, որ հասարակութիւնն ու բէգէրն իմ ոխերիմ թշնամիներն են...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 461, ց. 1, գ. 56, թ. 2, նաև՝ Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 12, թ. 79-80: Ի դեպ, 1912 թ. Մեսրոպ քահանան հիշվում է Էջմիածնի վանքին նվիրաբերած մի կարպետի առնչությամբ («Արարատ», 1912, էջ 871):
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 28, նաև՝ Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 12, թ. 79-80: Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 813:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 464:

1897 — 1905 թթ․

Գրիգոր Տեր Հովակիմյան Տեր-Հարությունյանց. 1897 թ-ից առնվազն մինչև 1905 թ. քահանայագործել է Մեսրոպ Տեր-Ստեփանոսյանցի հետ: Հայոց լեզու և կրոն է դասավանդել Բադայի պետական դպրոցում: Ունեցել է 9 երեխա:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 12, թ. 80-81:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 464:

1905 — 1908 թթ․

Գրիգոր Տեր-Աբրահամյանց. Ի դարասկզբին քահանայագործել է Մեսրոպ Տեր-Ստեփանոսյանցի և Ներսես Տեր-Աբրահամյանցի հետ: Ի դեպ, համագյուղացիները մեծ հիացմունքով են խոսել Գրիգոր Տեր-Աբրահամյանցի ազգանվեր գործունեության վերաբերյալ. «...1905 ամի նոյեմբեր ամսի հայոց և թուրքաց ընդհարման ժամանակ նամանաւանդ մեր Բադայ գիւղի կռվի ժամանակ շատ մեծ դեր խաղաց մեր գիւղի ծխատեր Գրիգոր քահանայ Տեր-Աբրահամեանցը, եթէ սորան պէս մի քանի կռվող ոյժ էինք ունեցել, մեր գիւղը չէր քայքայվիլ, մի քանի ամսից առաջ յիշեալ քահանայի քարոզութեամբ մի քիչ կարողացանք զինվել...: Բայց տարաբախտաբար Գրիգոր քահանայի ջանքը ու չարչարանքը, որ քաջ կռուղներից մեկն էր, զուր կորաւ, որովհետև ընկեր և օգնող չուներ, բացի այն, որ չարչարուեցաւ, նրանից յետոյ, երբ մեր Բադայ գիւղը աւերումից, որ թշվառ ժողովուրդներս մեծ մասամբ ճարահատեալ դէպի թշնամու դուռն էինք փախել շնորհիւ Գրիգոր քահանայի և նոցա առերես շողոքորթութեամբ թուրքերին, ազատեց մոտ 800 հոգի և ճանապարհեց դէպի Շամշադին, իսկ ինքը դարձեալ վերադարձաւ, որ մնացեալ մոլորվածներին հաւաքէ... իւր անձը չխնայեց իւր հօտից, զանազան տեղերից ազատեց թուրքաց ձեռքից գերիներ մօտ 62 հոգի...»: 1906 թ. գյուղ վերադարձած բադացիների թվում էր նաև Գրիգոր Տեր-Աբրահամյանցը, որը «...յօրէ փոխադրութեան ծխոց իւրոց յաւերակսն իւրեանց ինքն անբաժան մնայ ի հօտէն և հովուէ զնոսա միայնակ»: Նա գյուղին հովվել է նաև 1908 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3764, թ. 308:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 813; գ. 817, թ. 7:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 464:

Ներսես Տեր-Աբրահամյանց. մինչև հայ-թուրքական ընդհարումները եղել է գյուղի 3 ծխատեր քահանաներից մեկը: Սակայն գյուղի ավերից հետո ապաստանելով Շամշադինի Նորաշեն գյուղում՝ նշանակվում է այդ գյուղի հոգևոր հովիվը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 813:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 464:

Հուշարձաններ

Գյուղի բազմամարդության վկայությունն են տարածքում պահպանված ընդարձակ գերեզմանոցները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 464.

Մինչև 1890 թ. բադացիները խմելու ջուրը կրում էին ձորի 4 աղբյուրներից, որոնք նովեր ունեին: Այնուհետև գյուղում կառուցել են աղբյուրներ: Դրանցից հայտնի են «Առուշանի աղբիւր, որ բաւականին բարակ է: Մուսի աղբիւր կամ Միջի աղբիւր, փայտէ նաւակով հոսում է երեք մատնաչափ հաստութեամբ: Սա իւր համեղութեամբ ամենից առաջնակարգն է համարւում: Ծերատին աղբիւր շինած է նաւակով...»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆոնդ, տետր 1, VI-11, թ. 4:
Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 229:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 466:

Գյուղի շուրջը սփռվում են հին գյուղատեղիներ, գերեզմանոցներ, «հողի տակից դուրս են գալի թոնիրներ, կաւէ ամաններ, զանազան ուղղութեամբ և խորութեամբ տարած աղբիւրի կաւէ խողովակներ, բրուտանոցի և դարբնոցի հետքեր և այլն»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 229:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 467:

Գյուղից 3-4 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ թրքաբնակ Թաթարլի բնակավայրի մոտ պահպանվել են գյուղատեղիի և գերեզմանոցի ավերակներ: Բադայից արևմուտք, Քամանդարի ուղղությամբ, ընդարձակ դաշտում «...սփռուած են հինաւուրց հանգստարաններ և մատուռներ և սրանց մէջ կանգնած է սաղարդալից, հաստարմատ դարաւոր կաղնի ծառ՝ իբրև ուխտի և տօնախմբութեան տեղի Բադայի բնակիչների համար»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 228:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 467:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Բադենք
Բդաձոր
Լղարակ
Հին Բադա
Նոր Բադա	1866 թ․

Ստորև ներկայացնում ենք բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական առկա տվյալները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840	34	102	92	194		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3841, թ. 196-197: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1841		160	117	277		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 7: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1842		150	170	320		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1844		165	123	288		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 84-85: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1849		306	259	565		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 73-74: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1851	90	303	255	558		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 75-76: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1853		340	256	596		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 52: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1857		315	248	563		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 102-103: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1862	90					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 292: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1866	90					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 86: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ
1874				1242		“Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 124. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1879		647	510	1157		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 90: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1882		472	408	880		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 129-130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1883		508	438	946		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 458:
1885		605	499	1104		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1886	270	634	439	1073	Այլ տեղեկագիր նույն թվականի համար ցույց է տալիս 247 տուն՝ 1720 շունչ (985 ար., 735 իգ.): Տես՝ “Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 76-77. Նաև՝ “Кавказский календарь на 1894 г.”, Тифлис, 1893, с. 155.	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3879, թ. 126, նաև՝ «Արձագանք», 1888, N 7, էջ 87: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1887		705	623	1328		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 31: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1888		721	641	1362		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 135: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1889		743	668	1411	Մեկ այլ տվյալով՝ ունեցել է 180 տուն («Նոր-Դար», 1889, N 117, էջ 2):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 12: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1890		765	692	1457		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 154: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1891		748	735	1483		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 153: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1892		713	739	1452		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 125: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1893		740	749	1489		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 13-14: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1895	245	735	713	1448		Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 321: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1897		908	764	1672		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 151-152: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1898		959	731	1690		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 174: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1899		1009	771	1780		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 22: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1900		1032	722	1754		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1901		1087	760	1847		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 205, թ. 145-146: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1902		1017	785	1802		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1905	300	1388	1225	2713		Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 231-232: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1906		827	698	1525		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 75: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1907				1524		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1908				1965	Ի դեպ, վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն ՝ (Հայաստանի Ազգային Արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 12) ունեցել է 350 տուն, 3405 բնակիչ (1980 ար., 1425 իգ.):	“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 194. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1910		1980	1420	3400		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 60-61: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1914				2111		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 95. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1917	400			2518		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 167: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1976				1526		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 1, Բաքու, 1976, էջ 535: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 459:
1988				1200	Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների:	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 459: