ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Նորշեն 17 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան) / Նորշեն (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոն Շահումյան (Ներքիշեն) ավանից 9 կմ հյուսիս-արևելք՝ Սևջուր գետի աջ կողմում՝ ծովի մակերևույթից 680-730 մ բարձրության վրա: Արևելքից կից է Ղարաչինար գյուղին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

Այլ անվանումներ

Հայտնի էր նաև Մանաշեն, Մանասբեկ, Մանասին-թաղ, Մանասինշեն, Մանասքյանդ, Մինասիշեն, Նորաշեն և «Խըյզնա-շեն» անուններով: Գյուղն ուներ նաև այլազգիներից ստացած անուն: Մասնավորապես թուրք-թաթար-ադրբեջանցիներն այն կոչում էին Ենգիքենդ (Նորշենի բառացի թարգմանությունն է), որն էլ թե՛ ցարական և թե՛ խորհրդային իշխանություններն ընդունել էին որպես պաշտոնական անվանում:

Ռհաթ., Թշուառ գիւղ, «Մշակ», 1909, N 100, 14 մայիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

Պատմություն

Նորշենը նույնպես հարուստ է պատմական հուշարձաններով, բայց դրանցից համեմատաբար հները պահպանվել են ոչ թե գյուղամիջում, այլ մերձակա հանդամասերում:
Բուն գյուղին առնչվող տեղեկությունները կցկտուր են և վերաբերում են նոր ժամանակներին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

1906 թ. փետրվարի 1-ին նշվել է. «...մեր գիւղի շրջականերում անհետանում են երկու անզէն հայեր. նրանք գնացած են լինում անտառ փայտ բերելու ու կորչում են «Մոշի աղբիւր» անունը կրող տեղից շատ մօտիկ: Շուտով պարզւում է, որ նրանց գերում ու տանում են թուրք հրոսակները: Մանասշեն գիւղը գտնվում է Աղջաղալա գիւղի շրջականերում, Գանձակի գաւառի արևելեան մասում: Աղջաղալայի դէմ ձեռնարկւած անաջող արշաւանքներից յետոյ թուրքերն այժմս դիմում են այդպիսի միջոցների հայ ազգաբնակութիւնը ահաբեկելու համար: Գիւղի տանուտէրը այդ դէպքի մասին զեկուցագիր է ուղարկում գաւառապետին: Գիւղացիների մի պատգամաւորութիւն տանում է այդ զեկուցագիրը քաղաք, որտեղ գաւառապետի բացակայութեան պատճառով դիմում է անմիջապէս նահանգապետ Կալաչօվին: Վերջինս, նկատելով զեկուցագրի ճակատն գաւառապետի հասցէն, առանց կարդալու վերադարձնում է նրան գիւղացիներին, առաջարկելով դիմել նրան, ում ուղղած է զեկուցագիրը: Գիւղացիները խնդրում են կարդալ, խնդրում են ուշ դարձնել իրենց գանգատին, բայց իզուր... Խեղճ գիւղացիները գնում են գաւառապետին փնտրելու, որպէսզի նրա միջոցով եղելութիւնը յայտնի դարձնեն նահանգապետին...»:

Ս., Բիւրօկրատիական ձևականութիւն, «Յառաջ», 1906, N 22, 11 փետր., էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

1920 թ. մարտ-ապրիլ ամիսների ընթացքում գավառի մյուս գյուղերի նման Նորշենը ևս ամբողջությամբ ավերվում է թաթարների կողմից, իսկ բնակիչները փրկվում են փախուստով:

Нагорный Карабах в 1918-1923 гг., с. 436.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

Գյուղի երկրորդ զավթումն ու ավերումը տեղի են ունենում 1992 թ. հունիսի 13-ին: Այդ չարաբաստիկ օրվանից Նորշենը շրջանի բոլոր մյուս բնակավայրերի նման ցարդ մնում է ադրբեջանցի ելուզակների տիրապետության ներքո:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

Բնակչություն

Հակառակ գյուղի Նորշեն անվան բացատրությանը, որով բնական կլիներ կարծել, թե տեղացիները նորաբնակներ էին, այնուամենայնիվ, ժամանակին նշվել է՝ նորշենցիները բնիկներ էին:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 245:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

Գյուղաբնակների մեջ կային նաև կալվածատերեր, որոնք ըստ 1874 թ. կազմած տեղեկագրի՝ հետևյալներն էին. 58-ամյա պրապորշչիկ Հակոբ բեկ (Աբով-բեկ) Մանաս-Բեկյան Մելիք-Հովսեփյանցը (որդիներն էին Բախշին և Գրիգորը) եղբայրներն էին շտաբս-կապիտան Հաթամ, Սողոմոն բեկերը (որդին էր Նիկոլայը), ազգականներն էին Ռուստամ բեկի որդիներ Ջումշուդ, Բոգդան (Բաղիր-բեկ), Պավել, Լևան, Նիկոլայ և Մամիկոն բեկերը, Բախշի բեկ Բեգլարբեկյան Մելիք-Հովսեփյանցը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 384, թ. 109-110:
Տե՛ս նաև Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 86:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

1915 թ.-ից հետո գյուղը համալրվում է Մեծ եղեռնը վերապրած մի քանի հայերով: Նրանցից էին Մարիամ բաջին և որդին՝ Ստեփանը, Զինավոր Բարսեղյանը (4 զավակների հետ) և Լույսիկը (մականունը՝ Բուլիկ):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 374:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

Գյուղաբնակներից հայտնի էր Բեռլինում ուսանած բժիշկ Բոզունց դոխտուրը՝ Ստեփան Հարությունյանը:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 348:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:

Արցախյան ազատամարտի տարիներին ինչպես խաղաղ բնակիչների (28 հոգի), այնպես էլ ազատամարտիկների շրջանում (5 հոգի) գյուղն ունեցել է հետևյալ մարդկային կորուստները.
Միշա Բահրամի Ազրյան, Աշոտ, Մանվել և Սուրիկ Հովիկի Ավետյաններ, Հրաչիկ Ղազարի Ավետյան, Ռայա Լևոնի Ավետյան, Աստղիկ Բաղյան, Գերասիմ և Գրիշիկ Լևոնի Բոզյաններ, Անյա Օհանի Եսայան, ծագումով գյուլիստանցի Վարինկա Խաչիկի Զաքարյան (մնացել են գյուղում), Լենա Ալիշի Անտոնյան (ընտանիքը Խրխափոր հասցնելուց հետո վերադարձել է գյուղ՝ տարեց մորը փրկելու համար. մնացել է գյուղում), Ասյա Մելիքի Զաքարյան, դպրոցականներ Կարեն և Կարմենի Արկադիի Զաքարյաններ (զոհվել են 1992 թ. մայիսին ռմբակոծությունից գյուղում), Պետո Ջավադի Հակոբյան (1992 թ. հունիսի սկզբներին), Յաշա Մարդիի Ավետյան, Սարգիս Հակոբի Բաղյան (սպանվել են գյուղում 1992 թ. հունիսի 13-ին), Ռուբեն Բախշիի Զաքարյան, Փառանձեմ Վերդիի Զաքարյան (մնացել են հրկիզված ֆերմայի շենքում), Երանուհի Մովսեսի, Հարություն Խաչանի, Վլադիմիր Հարությունի և Նորա Արշակի Բալայաններ (նահանջի ճանապարհին՝ ռմբակոծությունից), Արաքսյա և Շամիր Զաքարյան ամուսիններ (Թալիշում), Հովիկ Մարդիի Ավետյան (փախստական Մինգեչաուրից, մնացել է Վերիշենում), Ժորա Սարգսի Անտոնյան (պատանդ է մնացել), գյուղի ջոկատի հրամանատարներ Գերիկ Ռուբենի Զաքարյան (զոհվել է 1991 թ. հոկտեմբերի 3-ին) և Կամո Էդիկի Եսայան (1992 թ. փետրվարի 20-ին՝ ալազանի պայթյունից դիրքերում), Գրիգոր Զաքարի Զաքարյան (1992 թ. հունվարի 10-ին՝ գյուղում), Լյովա Հրանտի Անտոնյան (ծանր վիրավորվել է և 1992 թ. ապրիլի 9-ին մահացել Երևանի հիվանդանոցում), Լյովա Եվգենի Բարսեղյան (Գյուլիստանի մոտ մղված 1994 թ. ապրիլի 11-ի կռվի ժամանակ անհետ կորել է):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 679-681:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:

Կառուցապատում

Այգեվետ գյուղն արևմտյան կողմից գրեթե կից էր Ղարաչինարին: 1912 թ. ուներ զանազան նշանակության 206 շինություն, այդ թվում՝ 1 եկեղեցի, 92 բնակելի տուն, 110 տնտեսական կառույց, 1 խանութ և 2 ջրաղաց:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:

Տնտեսություն

Հայտնի է, որ դեռևս 1870 թ. Սբ. Էջմիածնում ընթացող շինարարական աշխատանքներին օժանդակելու նպատակով գյուղի հասարակությունը հատկացրել է 13, իսկ Մագթաղ, Զառի և Սոփիա Ուսուփյանները` 3 ռուբլի:

«Արարատ», 1870, Դ, էջ 138:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:

Ի դարի սկզբին՝ 1909 թ., նշվել է, որ այս Նորշենը «...պէտք է ամենաաղքատ ու ամենաթշուառ գիւղը համարել, որովհետև նա չունի ոչ մի աշխատանքի աղբիւր. անասնապահութեամբ նա պարապվել չէ կարող, որովհետև չունի արօտատեղիներ, կանօնաւոր հողագործութեամբ էլ չէ կարող պարապվել, որովհետև վարելահող էլ շատ քիչ ունի: Մանասին-շէնը չունի անտառ և այրելու փայտը մինչև անգամ փողով է ձեռք բերում Ղարաչինարի կամ Աղջաղալայի՝ Մելիք-Բէգլարեանցների անտառից: Այդ գիւղացիք ունեն սակաւաթիւ այգիներ, որոնք պահվում են մեծ նեղութիւններով՝ անտառ չունենալու պատճառով: Նրանք ճարահատեալ գնում են հեռու թուրքաբնակ գիւղեր՝ Ղարբենդ, Ջամիլլիւ և այլն և այնտեղում պարապում հողագործութեամբ անձեռնտու պայմաններով»:

Ռհաթ., Թշուառ գիւղ, «Մշակ», 1909, N 100, 14 մայիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:

Նաև նշվել է. «Գիւղում կան քիչ թւով ունևոր բնակիչներ, որոնք ոչ թէ միջոցներ են ձեռք առնում իրանց թշուառ համագիւղացիների վիճակը բարւոքելու, այլ նրանց՝ իրանց պարտական դարձնելով (10-15 րուբլի պարտքը մեծ տոկոսներով 100-ներ դարձնելով) իւրացնում են այդ խեղճերի առանց այն էլ մինիմալ նադելի վարելահողերը...: Եւ այդպիսով գիւղացին հողազուրկ դառնալով՝ ծառայ, ստրուկ ու պրօլէտար է դառնում իր անգութ, վաշխառու, կեղեքիչ ու «կուլակ» համագիւղացուն: Պետական և այլ հարկերը հաւաքելու ժամանակ այդ գիւղի «քեադխուդաները» կամ ուղիղն ասած «Բաբելօնի ծերերը» ամենևին խտրութիւն չեն դնում աղքատի, ունևորի ու այրի կնոջ մէջ այլ բոլորի վրա մի տեսակ են բաժանում հարկը»:

Ռհաթ., Թշուառ գիւղ, «Մշակ», 1909, N 100, 14 մայիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:

1912 թ. գյուղացիներն ունեին 7 ձի, 190 խոշոր և 104 մանր եղջերավոր անասուն, 30 խոզ:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 53.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:

Քահանա

Հիշվում են՝ Հակոբ Կոստանդյան Հարությունյանց (ծնվ. 1810 թ.). քահանա է ձեռնադրվել 1828 թ. մարտի 25-ին Գանձասարի վանքում և գյուղում պաշտոնավարել 1828 թ.-ից առնվազն մինչև 1857 թ.: 1843 թ. դրությամբ ուներ 2 որդի և 2 դուստր: Հիշվում է նաև 1851 թ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 531-533, 538, 542:
Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 209:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 183:

Հայրապետ Հովսեփյան Տեր-Հարությունյանց-Բոզյանց (ծնվ. 1840 թ., քհն. ձեռն. 1865 թ. մարտի 14-ին). պաշտոնավարել է 1871-1888 թթ. և առնվազն մինչև 1893 թ.: 1893 թ. դրությամբ ուներ 3 որդի՝ Ներսես, Ստեփան և Սահակ:

Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 87: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1871, Ը, էջ 484: 1888, ԺԲ, էջ 807: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 384, թ. 126:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 191: Տե՛ս նաև Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 89, 96:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 183:

Սահակ Տեր-Հայրապետյան Տեր-Հարությունյանց (ծնվ. 1874 թ.). 1899 թ. ապրիլի 15-ի գրությամբ գյուղի հասարակությունը դիմում է Ղարաբաղի վիճակային կոնսիստորիային և խնդրում տեր Հայրապետի որդուն՝ Սահակ Տեր-Հայրապետյան Տեր-Հարությունյանցին նշանակելու Նորաշենի քահանա: Ի դեպ, 1901 թ. ապրիլի 14-ին կոնսիստորիայից խնդրել էին Սբ. Էջմիածնի սինոդի հաստատումը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 9786, թ. 1: Տեր Սահակն ավարտել էր Գանձակ քաղաքի Միքայելյան արհեստագիտական ուսումնարանը, իսկ հոգևոր գիտելիքները ստացել Սբ. Եղիշե վանքի վանահայր Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունու մոտ:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 183:

1902 թ. մարտի 11-ին տրվում է թույլտվությունը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 9786, թ. 4 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 183:

Տեր Սահակը ձեռնադրվում է 1903 թ. ապրիլի 2-ին: Հիշվում է 1903-1910 թթ.: 1909 թ. քահանայագործող Սահակ Տեր-Հարությունյանցի մասին նշվել է, որ նա միաժամանակ նաև Իգիրմիդորդի գործակալն էր: Հիշվում է նաև 1912 թ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 260-261: Տե՛ս նաև ֆ. 57, ց. 3, գ. 48, թ. 10-11: ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 227:
Վերդիեան Պ., Նոր ձևի թալան, «Հորիզոն», 1909, N 35, 13 սեպտեմբերի, էջ 3:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 361 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:

Գյուղի գլխավոր հատակագիծն ըստ GOOGLE EARTH-ի՝ 2009 թ. արբանյակային լուսանկարի (գրաֆիկական մշակումը՝ Ա. Հակոբյանի, 2018 թ.)

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մանաշեն
Մանասբեկ
Մանասին-թաղ
Մանասինշեն
Մանասքյանդ
Մինասիշեն
Նորաշեն
«Խըյզնա-շեն»
Ենգիքենդ

Նորշենի՝ ստորև ներկայացվող բնակչության թվաքանակն արձանագրած վիճակագրական տվյալների ժամանակագրական համադրումը հուշում է, որ այն մարդաշատությամբ եղել է գավառի միջին գյուղերի շարքում.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1841	21	48	38	86		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1851	19	66	50	116		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 91: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 209: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1876				236		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1886	49	215	197	412	Բացի հայերի՝ց գյուղում բնակվում էր նաև 3 տուն թաթար (6-ը՝ ար., 2-ը՝ իգ.):	Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 82-83. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1889	38	223	200	423	Ի դեպ, ըստ արխիվային մի վավերագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 45-46)՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 380 (214-ը՝ ար., 166-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 245: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1893	25	224	188	412		Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք ԺԹ, էջ 335: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1901	49	244	196	440		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 205, թ. 241-242: Տե՛ս նաև ֆ. 56, ց. 1, գ. 9786, թ. 1: Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 409: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1902		247	199	446		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10044, թ. 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1905	55	273	210	483		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10403, թ. 140-141: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 325, սակայն ըստ մատաղատների՝ 80 տուն հայ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1908	92	293	229	522	Այլ տվյալի համաձայն (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1910 год, с. 22)` 522 բնակիչներից 269-ը՝ ար., 253-ը՝ իգ.:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10837, թ. 223-224: Տե՛ս նաև Кавказский календарь на 1910 г., Тифлис, 1909, с. 252: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1909	մոտ 60-70	297	231	528		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 764, թ. 242-243: Տե՛ս նաև Ռհաթ., Թշուառ գիւղ, «Մշակ», 1909, N 100, 14 մայիսի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1910		304	241	545		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1912	92	204	211	415	Նույն թվականին վերաբերող այլ տեղեկագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 330) համաձայն՝ գյուղն ուներ 563 (316-ը՝ ար., 247-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год, с. 52. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 180:
1914				428		Кавказский календарь на 1915 г., Тифлис, 1914, с. 124. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:
1917	80			670		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4 շրջ. (Արամայիս Մ. Տեր-Դանիելյանի ֆոնդ): Մտնում էր Գյուլիստանի մեջ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:
1918	92	299	281	580		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:
1925	91			650		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2635, թ. 93: Տե՛ս նաև Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի տարածքային կորուստները 1920-1930-ական թվականներին, Երևան, 2015, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:
1970	180	398	444	842		Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, էջ 28: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181:
1992				800		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 63, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 181: