ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Վարդաշեն 10 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Վարդաշեն (Շրջան) / Վարդաշեն (Շրջկենտրոն)

Պատմություն
1310 թ․

Երկրամասի հայկական հինավուրց ու նշանավոր բնակավայրերից մեկն էր: Մատենագրական աղբյուրներում Վարդաշենը միեւնույն անփոփոխ անվամբ հիշատակվում է դեռեւս 1310 թ.:

Պարույր Մուրադյան, Հայաստանի վրացերեն արձանագրությունները, Երևան, 1977, էջ 11։

1782 թ․

Տեղի քահանաներին ու իշխաններին հղած Ղուկաս Կարնեցու թղթում Վարդաշենը հիշատակվում է նաև 1782 թ.։

«Դիվան հայոց պատմության», նոր շարք, գիրք առաջին, հատոր Ա, Ղուկաս Կարնեցի, աշխատասիրությամբ՝ Վարդան Գրիգորյանի, Երեւան, 1984, էջ 334։

Վարդաշենը, շնորհիվ իր աշխարհագրական բարենպաստ դիրքի, հարևան բնակավայրերի համեմատ առավել արագ թափով է զարգացել ու բարգավաճել: Դրանում առանձնապես նշանակալի ու արդյունավետ են եղել մի շարք առաջադեմ անձանց զործունեությունը XIX դարում։ Ինչպես նշում էր ժամանակակիցը. «...այժմեան Սիլիկեան եղբարք, իրենց զինուորական կրթութեամբ, իրենց հեռատես ու հայրենասէր ձգտումներով եւ առեւտրական-գործարանական ձեռնարկութեամբ, մեծապես նպաստել են վարդաշենցիների մտաւոր եւ բարոյական ու տնտեսական յառաջադիմութեան։ Նմանապէս Առաքել Մուրատեան եւ Նիկողոսեան եղբարք (հայ եւ ռուս յայտնի հրապարակախօս պ. Գր. Նիկողոսեանի հարազատները որպէս առաջատար եւ նշանաւոր եւ Հայ գերդաստաններ խթան են եղել Վարդաշենի յառաջադիմութեան գործին»։

Յովսէփեան Ղազար քահանա, Ակնարկներ ուտիացի և մահմեդական հայերի մասին, Թիֆլիս, 1904, էջ 33-34։

Բնակչություն
19 դ․

XIX դարի կեսերին Վարդաշենն ուներ շուրջ 300 տուն բնակիչ, որոնցից «...հարիւրն թողեալ զհայրենի կրօնս եղեն Վրացիք ի վերջին ժամանակս ի հարստահարութենէ ուրեմն ընչաքաղց եպիսկոպոսի...»։

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 379։

Ստուգաբանություն

Վարդաշեն անվան ստուգաբանությունը մասնագետներին հանգեցրել է երկու կարծիքի։ Առաջինը, որ այն հիմնել է ոմն Վարդան անունով հայ (Կուտկայի եղբայր), իսկ մյուսները ստուգաբանում են «վարդ» եւ «շեն» բառերի միացմամբ «ա» շաղկապով։ Կարծում ենք, վերջինս միանգամայն պարզ համոզիչ ու ընդունելի բացատրություն է (թերևս առաջին ստուգաբանությունը ճիշտ է Վարդաշենի շրջանի՝ Վարդանլի գյուղի համար)։

Рашид бек, Эфендиев, Несколько сведенй о селении Куткашин…, “СМОМПК”, вып. IX, Тифлис, 1890, с. 139. Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 94:

Նկարագրություն

Գյուղաքաղաքը կազմված էր երեք մեծ թաղամասերից, որոնք ունեին Վարդաշեն, Ղշլաղ, Ջհուտլյար անունները։ Բնակավայրի վերին (հյուսիսային) կողմում Վարդաշեն թաղամասն էր։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 94:

Վարդաշենը հարուստ է պատմական հուշարձաններով։ Բնակավայրի վերին թաղամասում կանգուն են լուսավորչական եւ ուղղափառ հայերի մեկական եկեղեցիները։ Երկուսն էլ քարաշեն, բավական ընդարձակ կառույցներ են։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 94:

Բնակչություն.

Թվական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1874	680	Հայ ուղղափառ բնակչություն:	“Кавказский Календарь на 1885 г.”, Тифлис, 1884, с. 215.
1874	1592	Հայ առաքելական բնակչություն:	“Кавказский Календарь на 1885 г.”, Тифлис, 1884, с. 215.
1908	3305		“Кавказский Календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 212.
1914	2941	Ըստ (“Кавказский Календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 104) 1914 թ. հունվարի 1-ին Վարդաշենն ուներ 1129, իսկ Վարդաշեն-ղշլաղը 720 հայ բնակիչ։	Ե. Լալայեան, Նիժի եւ Վարդաշենի ուտիները ազգագրական տեսակետից, Երեւան, 1926, էջ 157։