ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Զաքաթալա 6 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Զաքաթալա (Շրջան) / Զաքաթալա (Շրջկենտրոն)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջանի համարյա կենտրոնում, Շաքի-Բելոկան մայրուղու վրա, Կովկասյան անտառապատ լեռների հարավ-արևմտյան ստորոտին։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 14:

Պատմություն
19 դ․

Առևտրական գործունեություն ծավալելու տեսակետից Զաքաթալայի դիրքը սկզբից ևեթ ձգել է այդ ոլորտի շատ հայ գործարարների: ԺԹ–Ի դարերի ընթացքում այս երևույթն այնքան է խորանում, որ Զաքաթալան իրավամբ ձեռք է բերում «հայաքաղաքի» բնութագիր: Վիճակագրական աղբյուրներից քաղված տվյալները, որտեղ հստակ է հայերի` քաղաքաբնակների թվում բացարձակ մեծամասնություն կազմելը, ասածի վկայությունն է:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 195:

Բնակչություն
1918 թ․

Ըստ հայտնի վիճակագրական տեղեկությունների՝ քաղաքում հայերը կազմում էին բնակչության մեծամասնությունը։ Այդ իրավիճակը պահպանվել է մինչև 1918 թ. հայերի տեղահանությունը ու կոտորածը։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 14:

1896 — 1914 թթ․

1896 թ. քաղաքն ուներ 2803, 1908 թ.–ին 3890, 1914 թ.–ին 3562 բնակիչ:

“Кавказский Календарь на 1898 г.”, Тифлис, 1897, с. 38-39. “Кавказский Календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 254. “Кавказский Календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 125։

1896 թ․

1896 թ. քաղաքն ուներ 2803 բնակիչ։

“Кавказский Календарь на 1898 г.”, Тифлис, 1897, с. 38-39.

Բռնագաղթի նախօրեին Զաքաթալայում բնակվում էին շուրջ 70 տուն հայեր։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 15:

19 դ․

Բուն Զաքաթալա քաղաքում հայերի հաստատվելու ժամանակը համարվում է ԺԹ դարի սկզբները. «Քաղաքի բնակիչները բոլորն էլ գաղթականներ են` Ագուլիսից, Շուշուց, Սղնախից, Գանձակից և այլն և գաղթականութիւնը սկսուել է մօտաւորապէս 1818 թւից, երբ միայն մի քանի ընտանիք էին, իսկ այժմ հասնում է մօտ 300 տան, որոնցից 200-ի չափ հայեր են, իսկ մնացածը ռուսներ, վրացիք, լեհեր, իսկ մահմեդականներ քաղաքի մէջ չը կան, բացի մի քանի ծառայողներից և վաճառականներից»:

«Նոր-Դար», 1886, № 40, էջ 1:

19 — 20 դդ․

Վիճակագրական աղյուսակից հստակ երևում է, որ ԺԹ–Ի դարերի սահմանագծում՝ ճիշտ 30 տարվա ընթացքում, Զաքաթալայի բնակչության շրջանում ամենամեծ աճը գրանցվել է թաթարների (իմա` ադրբեջանցի) հաշվին, որոնց տեսակարար կշիռը 2,0 %-ից հասել էր 17,2 %-ի: Աճել էր նաև վրացիների (1,6-ից հասել էր 4,5 %-ի) ու հայերր թիվը (41,4-ից հասել էր 48,5 %-ի):

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 195:

1854 — 1916 թթ․

Վիճակագրական աղյուսակից երևում է, որ Զաքաթալայում 1854-1916 թթ. հայ բնակչության շարունակական աճը երբեմն տատանումներ է ունեցել: Սովորաբար դրանք պայմանավորված են լինում արտակարգ դեպքերի (հիվանդություններ, դավանափոխություն, արտագաղթ և այլն) հետ: 1875-76 թթ., օրինակ, բնակչության փոքր-ինչ նվազումը, ըստ ամենայնի, հետևանք էր քաղաքում տեղի ունեցած ուժեղ հրդեհի (1875 թ. հունիսի 5-ին), որի արդյունքում «...քաղաքի երկու երրորդը մասը այրվեցաւ ...»:

«Մշակ», 1876, դ 22, էջ 1: Ի դեպ, հրդեհի հետևանքները 1881 թ. նկատելի էին («Մեղու Հայաստանի», 1881, № 29, էջ 3):

Ցավոք, խորհրդային հետագա տարիներին վերաբերող անհրաժեշտ տվյալներ չունենք. կարող ենք միայն նշել, որ 1988 թ., երբ տեղի ունեցավ ադրբեջանահայերի բռնագաղթը, Զաքաթալան ուներ ընդամենը 80 տուն հայ բնակիչ (շուրջ 300 շունչ):

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 196:

Ստուգաբանություն

Քաղաքի անվան համար ավանդաբար պատմվում է. «... ժամանակաւ Զաքար և Թալայ անուն երկու եղբարց մին՝ Զաքար, հիւսիս արեւելեան կողմը ճար գիւղի մէջ կը բնակի եղեր, իսկ Թալայ՝ հարաւակողմը Թալայ գիւղի մեջ, և թէ այս երկու անուանց միացմամբ յորջորջուեր է երկու գիւղից մէջ գտնուած քաղաքն՝ Զաքարթալայ, և հետզհետէ գործածուելով՝ ր տառն ոչնչացեր է ...»։

Հ. Ա. էփրիկեան, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 766-767։

Վաճառականություն
1844 թ․

Առևտրի զարգացման տեսակետից հարմար դիրքում գտնվող Զաքաթալան հենց սկզբից իրեն է ձգել շատ հայերի: 1844 թ. հիշվում են. «...Զաքաթալոյ փողոցի բնակեալ վաճառականքս...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2319, թ. 2:

1854 թ․

Արդեն 1854 թ. Զաքաթալայում գործում էին 125 կըրպակատեր հայեր:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 38-39:

1872 թ․

1872 թ. քաղաքում գոյություն ունեցող 120 խանութներից միայն 15-ի տերերն էին օտարազգի, մյուսները հայապատկան էին:

«Մշակ», 1872, № 22, էջ 2:

1884 թ․

1884 թ. բացի վաճառականությունից հիշվում են նաև այլ զբաղմունքի տեր հայեր. «Սրանք բոլորն էլ համարեայ թէ պարապում են վաճառականութեամբ, մասամբ արուեստներով և այգեգործութեամբ ...»:

«Նոր-Դար», 1884, № 146, էջ 3:

Հուշարձաններ
1877 — 1888 թթ․

Զաքաթալայում առաջին դպրոցը բացվել է 1877-ին, իսկ 1888 թ. դրությամբ արդեն գործող դպրոցները չորսն էին՝ ռուսաց քաղաքային, օրիորդաց քաղաքային, արհեստավորաց, հայոց միդասյա: Բոլորը միասին ունեին 250 աշակերտ:

«Նոր-Դար», 1888, № 144, էջ 3 (1 սեպտեմբերի):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Զաքաթալա քաղաքի զինանշան:

Բնակչություն.

Թվական	Իգական	Արական	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1886		8	8	Հրեաները կազմում էին բնակչության 0,6 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 64. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1886	4	4	8	Լեհերը կազմում էին բնակչության 0,6 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 64. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1886	9	11	20	Վրացիները կազմում էին բնակչության 1,6 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 64. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1886	5	20	25	Թաթարները կազմում էին բնակչության 2,0 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 64. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1886	41	126	167	Ռուսները կազմում էին բնակչության 13,5 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 64. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1886	247	246	493	Ավարները կազմում էին բնակչության 40,0 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 64. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1886	222	288	510	Հայերը կազմում էին բնակչության 41,4 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 64. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1905	32	57	89	Լեհերը կազմում էին բնակչության 2,3 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 323. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1905	70	101	171	Վրացիները կազմում էին բնակչության 4,4 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 323. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1905	476	585	1061	Թաթարները կազմում էին բնակչության 27,4 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 323. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1905	124	183	307	Ռուսները կազմում էին բնակչության 7,9 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 323. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1905	950	1295	2245	Հայերը կազմում էին բնակչության 57,9 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 323. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1916	2	1	3	Հրեաները կազմում էին բնակչության 0,06 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1916	10	11	21	Լեհերը կազմում էին բնակչության 0,4 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1916	66	138	204	Վրացիները կազմում էին բնակչության 4,5 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1916	376	398	774	Սունիները կազմում էին բնակչության 17,2 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1916	140	148	288	Շիաները կազմում էին բնակչության 6,4 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1916	236	250	486	Թաթարներ կազմում էին բնակչության 10,8 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1916	117	153	270	Ռուսները կազմում էին բնակչության 6,0 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1916	531	537	1068	Ավարները կազմում էին բնակչության 23,7 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1916	947	1218	2165	Հայերը կազմում էին բնակչության 48,0 տոկոսը:	“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:

Զաքաթալայի՝ սոսկ հայ բնակչության թվաքանակը ցույց տվող տվյալներն առավել առատ են: Այսպես.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1854	4	8	5	13		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1857		19	27	46		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1858		22	20	42		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3823, թ. 122: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1860		21	31	52		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3834, թ. 7-8: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1861		23	37	60		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 49: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1862		26	40	66		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 76: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1863		29	44	73		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1865		36	49	85		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 43: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1867		48	59	107		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 33: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1868		60	63	123		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 11-12: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1872		98	107	205		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 215: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1873		110	122	232		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 45,49: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1874		129	141	270		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 37-38: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1875		143	145	288		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 89-90: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1876		130	145	275		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 83-84: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1880		237	218	455		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 122-123: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1881		248	229	477		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1883		175	180	255		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 67-68: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1884	140					«Նոր-Դար», 1884, N 146, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1885		352	283	635		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1886	99			510		«Նոր-Դար», 1888, № 144, էջ 3: “Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 64. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1890		412	316	728		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 141: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 195:
1891		450	326	776		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 140: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1892		458	330	788		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 112: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1893		590	437	1027		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 71, 116-117: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1894		611	440	1051		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 165-166: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1897		690	518	1208		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 138-139: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1898		710	532	1242		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 160: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1899		750	586	1336	Մինչև 1 տարեկան երեխաների թիվը ցույց չի տրված:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 251: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1901		760	602	1362	Մինչև 1 տարեկան երեխաների թիվը ցույց չի տրված:	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 31: Տե՛ս նաև` ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 205, թ. 131-132: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1902		765	608	1373		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 14-15: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1904		805	715	1520		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3910, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1905		780	700	1480		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 258-259: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1907				1676		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1908	276	875	760	1635		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 46: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1910		856	760	1616		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 91: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1912		875	780	1655		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 53-54: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1916		1218	947	2165		“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 194-197. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1928	200					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2652, թ. 25: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196:
1930	206					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3245, թ. 29 Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 196: