ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կախ 5 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Կախ (Շրջան) / Կախ (Շրջկենտրոն)

Բնակչություն
1984 — 1988 թթ․

1984 թ. մեր այցելության ժամանակ Կախն ուներ ընդամենը 17 հայ բնակիչ, որոնք բռնագաղթի ենթարկվեցին 1988 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 201: Հայկական հուշարձանների ուսումնասիրության նպատակով Կախում գտնված ժամանակ մեզ անգնահատելի աջակցություն է ցուցաբերել ավանի բնակիչ` լուսանկարիչ Վանյա Անդրեասովը:

18 դ․

Հայտնի է, որ դեռևս ԺԸ դարում այստեղ հաստատված առաջին հայերը բացառապես առևտրականներ էին: Անվանի ճարտարապետ Ռ. Իսրայելյանի հայրը` Սարգիս Իսրայելյանը, որը դարասկզբին ուսուցչություն է արել Կախ ավանում, գրել է. «Դեռ 1770 թւականներին Հին Նախիջևանի գաւառից մի քանի հայեր, առևտրական նպատակով գալիս են այս կողմերը և ցրւելով զանազան վրացական և թրքական գիւղեր, սկսում են պարապել վաճառականութեամբ»:

Իսրաելյան Սարգիս, Կախ Աւանի հայկական գաղութը.– «Սուրհանդակ», 1909, N 43, էջ 1:

1872 թ․

1872 թ. «Մշակ»-ի թղթակից Մ. Քոչարյանցը նշել է. «Զաքաթալու նահանգումը հայերն սկսել են բնակվել մօտ 100 տարի սրանից առաջ (ոմանք ասում են թէ սրանից 200 տարի առաջ Կախումը հայք կրպակներ են ունեցել)...»: Միևնույն հարցը շոշափած մեկ այլ հաղորդման մեջ նշված է. «Թէև Աղուանից հայերից ոչ ոք չէր մնացել Կախում, բայց 1826 թուից յետոյ սկսեցին վաճառականութեան նպատակով գալ ագուլեցիք. նրանց վաճառականութիւնը ձեռնտու լինելով Կախում, սկսեցին հետզհետէ ստուարանալ և բնակութիւն հաստատել...»: Ուշագրավ այս վկայությունները միանգամայն հավաստի ու վավերական են, քանի որ արդեն 1766 թ. Կախը հիշվում է որպես գրչօջախ (գրիչ` Ստեփանոս քահանա, նույն ինքը` աշուղ Սայաթ-Նովան. «Գրեցաւ ի Կախոյ քարւանսարէն ...»): 1872 թ. Կախում հայերն արդեն ունեին մոտ 70 կրպակ, իսկ այլազգիներն ընդամենը 5-6:

«Մշակ», 1872, № 21, էջ 2: «Նոր-Դար», 1890, № 185, էջ 3: Մատենադարան, ձեռ. N 4270: Տե՛ս «Ցուցակ ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, էջ 1182, նաև` «Բազմավէպ», 1963, էջ 187: Ի դեպ, «Նոր-Դար»-ի թղթակցի պնդումը՝ Կախում հայերի միայն ԺԹ դարի սկզբներին հաստատված լինելու մասին անհիմն է («Այս գիւղը հիմնուած է ներկայ դարի սկզբում. բնակիչները գաղթել են Ագուլիսից. առաջ քսան տուն են եղել. պարապում են ընդհանրապէս վաճառականութիւնով...») («Նոր-Դար», 1893, № 89, էջ 2):

19 դ․

Հատկանշական է, որ Կախի հայերին, որպես ոչ բնիկների, ԺԹ դարում ռուսական իշխանություններն արգելել էին հող գնել: Այդ ուղղությամբ առանձին փորձերը հետապնդվում ու մինչև իսկ պատըժվում էին. «Հայերին իբրև ոչ տեղացիների կառավարութիւնը թոյլ չի տալիս հող գնելու: Եղել են նոյնիսկ այնպիսի դէպքեր, որ հայի գնած հողը կառավարութիւնը ստիպել է ետ տալ, որի ժամանակ քիչ չէ տուժել հայը` ստանալով իր միանւագ վճարած գումարը մի որևիցէ հողի համար` մաս-մաս, երբեմն էլ միմիայն մի մասը...»:

«Սուրհանդակ», 1909, № 43, էջ 3:

1851 թ․

Վիճակագրական տվյալների համաձայն՝ 1851 թ. Կախն ունեցել է 858 բնակիչ:

“Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, с. 84.

1876 թ․

1876 թ.` 3139 բնակիչ: Վերջիններից 1081-ը լեզգիներ, իսկ 2058-ը քրիստոնյա էին:

“Кавказский календарь на 1885 г.”, Тифлис, 1884, с. 226. Տե՛ս նաև` “Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 135.

17 — 19 դդ․

Հարկ է նշել, որ քրիստոնյա բնակիչների մեծ մասը ԺԷ-ԺԹ դարերում բռնությամբ մահմեդականացված վրացիներ էին, որոնցից շատերը ռուսական տիրապետության հաստատումից հետո ու վերջիններիս հովանավորությամբ վերըստին վերադարձել էին իրենց նախնյաց հավատքին: Ի դեպ, 1891 թ. մի վավերագրում Կախի բնակիչներ են հիշվում հունադավանություն ընդունած լեռնականները. «...բնակիչք են նորադարձ յունադաւան լեռնականք...»:

Հայտնի է, որ երկրամասի քրիստոնյա բնակչության բռնի մահմեդականացումը առավելապես տեղի է ունեցել ԺԸ դարի ընթացքում, բայց այդօրինակ բռնությունները շարունակվել էին ԺԹ դարի սկզբներին, մասնավորապես 1810-ական թվականներին «...Վրաց լեզուն այստեղ մի խառնուրդ է ներկայացնում վրաց և թուրք բառերի և վրացիներից շատերը թուրքերէն են խօսում: Սորանից վատսուն տարից առաջ մահմեդականները բռնութեամբ ստիպեցին վրացի ընտանիքներից շատերին մահմեդական կրօնքն ընդունելու և թէև շատերը նոցանից կրկին վերադարձան քրիստոնէական հաւատքին, բայց թէ լեզուի մէջ մնացին թուրքաց լեզուի հետքերը, թէ վերջապէս և այժմս էլ կան մի քանի վրացիք որք մահմեդական կրօնքն են դաւանում...» («Մշակ», 1876, № 12, էջ 3): Մահմեդական վրացիների վերստին քրիստոնյա մկրտվելը խրախուսվում և հովանավորվում էր ռուսական իշխանությունների կողմից. «...այն ժամանակ, երբոր Վրաստանը մտաւ Ռուսաց կառավարութեան հովանաւորութեան տակ, իշխան Վօրօնցօվի աշխատութեամբ նոցա մի մասը կրկին ընդունել է քրիստոնէութիւնը, պաշտպանելով ի հարկէ իր նախկին դաւանութիւնը (յունական): Այս վերջինն յայտնի էր ինգելոյ անունով, որ ինչպէս ինձ թարգմանեցին նշանակում է նորահաւատ» («Մեղու Հայաստանի», 1874, դ 44, էջ 2): Քրիստոնյա վերամկրտվող մահմեդականների նկատմամբ կառավարության հատուկ հոգածության մասին են վկայում բազմաթիվ նյութեր, որոնցից մեկը վերաբերում է Կախից 8 կմ հարարվ-արևմուտք գտնվող Ալիբեկլու գյուղին. «Այդ գիւղի ժողովուրդը մինչև քառասնական թուականները թուրք է եղել, բայց յետոյ վրաց կղերի ճնշումից դարձել է քրիստոնեայ: Բնակիչները թէև քրիստոնեայ անուն են կրում, բայց իսկապէս թուրք են և նիստ ու կացը թուրքերի նման է: Գիւղն ունի մօտ 800 տուն բնակիչ, բոլորն էլ «Ենկիլով» ազգութեան են պատկանում. լեզուն վրացերէն է թուրքերէնի խառնուրդով, եթէ՛ մի բուն վրացի գայ խօսակցելու սրանց հետ, շատ բառ չի կարող հասկանալ...: Ալիբէկլու գիւղում կայ ռուսաց միդասեան ուսումնարան և կառաւարութեան ծախքով շինած եկեղեցի, զինուորագրութիւնից ազատ են. նոր դարձ գալու և յունադաւանութիւն ընդունելու առթիւ...» («Նոր-Դար», 1893, № 32, էջ 3): Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8718, թ. 7:

1890 — 1913 թթ․

Ինչ վերաբերում է Կախի հայ համայնքի թվաքանակին, ապա մշտական բնակչի կարգավիճակ չունենալու պատճառով վիճակագրական աղբյուրներում նրանց իրական թվաքանակը չի արտահայտվել: Հայտնի է, որ 1890-ական թվականների սկզբին Կախն ունեցել է 40 տուն, 382 շունչ (226 ար. և 116 իգ.), իսկ 1913 թ.` 65 տուն հայ բնակիչ:

Բարխուտարեանց Մակար, Աղուանից երկիր և դրացիք, Թիֆլիս, 1893, էջ 271: Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11136, թ. 6:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

Առևտրի ասպարեզում հայերի մենաշնորհն իր դիրքերը կտրուկ զիջեց միայն 1905 թ. հայ-թուրքական ընդհարումների հետևանքով. «...Հայերը մնում են պաշարւած դրութեան մէջ, միանգամայն կտրւելով դրսի աշխարհից: Իսկ տեղական մթերքները պէտք էր որ արտահանւէին: Եւ ահա հանդէս են գալիս, կամ աւելի շատ, մօմենտը ծնում է այնպիսի անձնաւորութիւններ, որոնք օգտւելով առիթից` առևտուրը, ինչպէս և մթերքների արտահանութիւնը գցում են իրենց ձեռքը: Հէնց սրանով կարելի է բացատրել այն, որ այժմ Կախ-աւանում հայկական գաղութում չկան այն աչքի ընկնող վաճառականները, որոնք եղել են նախքան հայ-թրքական ընդհարումները...»:

Իսրաելյան Սարգիս, Կախ Աւանի հայկական գաղութը.– «Սուրհանդակ», 1909, N 43, էջ 1:

Առևտուր

Գլխավորապես առևտրով զբաղվելով հանդերձ՝ Ի դարում արդեն համայնքն ուներ նաև իր արհեստավորները. «...գաղթել են Ագուլիսից, Ցղնայից և հարևան գիւղերից. մի խօսքով զօկեր են. պարապում են վաճառականութեամբ: Կան փոքր թւով նաև արհեստաւորներ...»:

«Հորիզոն», 1913, № 72, էջ 3:

1918 թ․

Հայերի առևտրական գործունեությունը և առհասարակ, հայ համայնքի կենսունակությունն ամբողջովին Կախում մարեցին 1918-1920 թթ.: