ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Շամախի 25 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Շամախի (Շրջան) / Շամախի (Քաղաք)

Պատմություն
2 դ․

Երկրամասի հինավուրց ու գլխավոր քաղաքներից մեկն է։ Ունի պատմական չափազանց հարուստ անցյալ։ Այն հիշատակվում է դեռևս II դարում՝ Պտղոմեոսի կողմից՝ Սամեխիա ձևով։

«Ասիայի երրորդ քարտեզը» ըստ Պտղոմեոսի։ Քարտեզը վերականգնել է ՀՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս Ս. Տ. Երեմյանը (Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 9, Երևան, 1983, 416 էջից հետո ներդիր քարտեզ)։

595 — 629 թթ․

Ըստ հայկական աղբյուրների՝ քաղաքը շինվել է (հավանաբար նորոգվել - Ս. Կ.) Շաթ Խազրի (խազարների թագավորն էր) կողմից Աղվանից Վիրո կաթողիկոսի (595-629) գահակալության տարիներում. «Տէր վիրոյ ամս երեսուն և երեք։ Սա զբազում ամս ի դիպահոջ լեալ ի դրան Խոսրովու Պարսից արքայի, և յետ մահուան նորա ազատեալ, եկն յերկիր իւր։ Սա թափեաց զգերեալսն Հայոց, Վրաց և Աղուանից ի Շաթայ խազրէ, յորդւոյն Ջեբու խաքանայ՝ որ գերեաց զաշխարհս։ Սա շինեաց քաղաքս հինգ յանուն Շաթայ՝ զՇաթառ, զՇաքմոր, զՇաքի, զՇիրուան, զՇամախի ...»։

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, աշխատասիրությամբ Կ. Ա. Մելիք Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 195։

786 — 809 թթ․

Քաղաքի կառուցման վերաբերյալ ուշագրավ տեղեկություններ են հաղորդում նաև օտար աղբյուրները։ Դրանցից մեկում նշված է, թե այն կառուցել է իբն Շուջա Շիրվանի թագավորը Հարուն խալիֆի (786-809) օրոք։

«Արաբական ադբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին» կազմեց՝ Հ. Թ. Նալբանդյան, Երևան, 1965, էջ 181-182։

Հետագա դարերում քաղաքը, որն ուներ վարչական կենտրոնի նշանակություն, ընկել է օտար տիրապետողների լծի տակ։ Այն նվաճել են արաբները, պարսիկները (ողջ երկրամասի հետ մեկտեղ), մոնղոլ-թաթարները։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 53:

1220 — 1221 թթ․

Մոնղոլ-թաթարների կողմից քաղաքի պաշարման ժամանակ 1220–1221 թթ. քաղաքաբնակները ուժեղ դիմադրություն են ցույց տվել. «Երբ թաթարները վրաց (քուրջեր) երկրից վերադարձան, դիմեցին Դարբանդ-Շիրուան, պաշարեցին Շամախի քաղաքը, կռվի բռնվեցին բնակիչների հետ, որոնք հա մառ կերպով դիմացան պաշարմանը։ Սակայն թաթարները աստիճաններով բարձրացան պարիսպը։ Ասվում է նաև, որ նրանք հավաքեցին ուխտերի, կովերի, ոչխարների և մեռածների դիակներ թե իրենցից, թե ուրիշներից և այս բոլորը իրար վրա գցելով ստեղծվեց մի բլուր, որի վրա բարձ բանալով քաղաքի վրա տիրապետող դիրք ունեցան։ Կռվեցին բնակիչների հետ, սակայն սրանք դիմացան, և երեք օր սաստիկ կռիվ եղավ։ Երբ արդեն քիչ էր մնացել, որ [թաթարները] գրավեին, նրանք իրար ասացին` սրից ազատռւմ չկա, ուստի ավելի լավ է համբերել ու պատվով մեռնել։ Այդ գիշեր նրանք դիմացան: Գիշերը դիակները նեխեցին ու [կույտը] նստեց և թաթարները այլևս պարսպի դիմաց բարձր դիրք չունէին ՛ և ոչ էլ գերակշռություն կռվի մեջ։ Սակայն նրանք կրկին գրոհեցին և սկսեցին կռվել։ Բնակիչները հոգնած, ուժասպառ ու թուլացած էին, ուստի ընկճվեցին, իսկ թաթարները գրավեցին քաղաքը, շատերին կոտորեցին, ունեցվածքը կողոպտեցին և այլանդակություններ գործեցին»։

Իբն Ալ-Ասիր, արաբական աղբյուրներ Բ, թարգմանություն բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ Արամ Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, 1981 էջ 304-305։

1346 — 1409 թթ․

Շամախին ծննդավայր էր ժամանակի մի շարք հայ ազդեցիկ մտավորականների։ Հայտնի է, որ Գրիգոր Տաթևացու (1346-1409) 12 աշակերտներից մեկը շամախեցի էր. «... Յունան ի Շամախու ...»։

«Մանր ժամանակագրություններ», կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, հատոր Բ, Երևան, 1956 էջ 352:

1488 թ․

1488 թ. կարմրագդակ սոֆիները (ղարափափախ) հարձակվում են Շամախու վրա եւ խաբեությամբ գրավում այն. «Որ եւ ժողովեաց յայսմ ամի արս իբրև ԽՌ (40000), եւ գնացեալ խաբեությամբ եմուտ ի Շամախի, եւ զամենեսեան, որ ի ձեռն էած ի քրիստոնէից եւ ի տաճկաց՝ զարս եւ զկանայս սրով կոտորեաց, եւ զքաղաքն ամենայն հրով այրեաց ...»։

«Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ», մասն Գ, կազմեց՝ Լ. Խաչիկյան, Երևան, 1967, էջ 107:

1500 — 1501 թթ․

1500-1501 թթ. Շամախին գրավել են պարսիկները. «ՌՇ (1500) թվին Սովին Շամախի էառ, զՇրվանշէն սպանէց»։ Ուշազրավ է նշված դեպքերին արձագանքած հետեյալ հիշատակությունը. «Յայսմ ամի, որ էր թուականն Հայոց ՋԾ (1501) եղև. բազում ոճիր պատերազմի, զի դարձեալ զօրացան ազգն Դանիշմանաց, որ Իմամայիք կոչին, ի յաշխարհէն Արտաւիլու, որ Կարմիր գլուխ Սօֆիք [կոչին]։ Եւ ելեալ բազում զօրօք յարևելից եւ եկեալ մտին յԵկեղեաց գաւառն, որ է Եզընկայն եւ մնացին ի Վարդավառէն մինչ ի յաշուն։ Եւ անտի ելեալ դիմեցին դարձեալ յարևելս ի յաշխարհն Աղուանից, որ է Շաք եւ Շամախի եւ առին զթագաւորն, եւ զեեւկիրն եւ բազում աւար արարին, եւ թագաւորեցին, եւ նստան բոլոր տարի մի»։

Վ. Հակոբյան, Մանր ժամանակագրություններ, հատոր Ա, Երևան, 1951, էջ 126, 195։

1529 թ․

1529 թ. քաղաքը ենթարկվում է նոր ավերածության «... եւ յետ ժամանակաց Տէրն Շամքարայ, այսինքն Շամախու ըմբռնէ զորդին Սքանդարայ, եւ կապանօք յղէ առ Շահռուխն։ Ուստի զայրացեալ Սքանդարն զօրս ժողովէ, եւ գնացեալ աւերէ զաշխարհն Շա մախու, եւ մտեալ ի Շամքար զբազում ոգիս սրախողողս առնէ, տինա 360 մօլայից զգլուխս հատանէ»։

Խաչատուր աբեղայի Ջուղայեցւոց, Պատմութիւն Պարսից (ԺԸ դար), աշխատութեամբ Բաբգէն վարդապետի Ադաւելեանց, Վաղարշապատ, 1905, էջ 89։

1541 թ․

1541 թ. Շամախին գրավել է պարսից Շահ Թահմազը. «Շահ Թահմազ, որդի շահ Իսմայիլին նստաւ թախտ թվին ՋՀԵ (1526)։ Եւ թվին ՋՂՕ (1541) գնաց էառ Երևան, Գանջայ, Շամախի, ....»։

«Մանր ժամանակագրություններ», կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, հատոր Բ, Երևան, 1956 էջ 427։

1578 թ․

1578 թ. պարսից շահ Խուդաբանդայի օրոք Անդրկովկաս ներխուժած օսմանցիները գրավել են նաև Շամախին. «ՌԻԷ (1578) թվին Լալա փաշէն զՇամախի էառ»։

«Շահ Խուդաբանդայ, որ էր որդի շահ Թահմազին եւ եղբայր շահ Իսմայէլին ... նստաւ թախտ թվին ռիէ (1578)։ ... ի սորայ ժամանակս առին Օսմանցիք զԹաւրիզ, զԵրևան, Գանջայ, Շամախի»: «Մանր ժամանակագրություններ», կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, հատոր Բ, Երևան, 1956 էջ 428։ Վ. Հակոբյան, Մանր ժամանակագրություններ, հատոր Ա, Երևան, 1951, էջ145։

1580 թ․

Շամախին օսմանցիների կողմից նոր ավերման ենթարկվեց նաև 1580 թ. «Օսմանցւոց թագաւոր սուլթան Մուրատ, որդի Սէլիմին. սէրասքերք սորա առին զՆախչվան, և միւս ամին էառ զՏէմար-Ղափան, եւ զբազում զօրս առաքեաց աշխարհն Պարսին եւ էառ զԹէվրիզ, զԵրեան, եւ զԿէնճէ եւ զԱրաշ եւ զՇամախի. զՇրվան մինչ ի Թիֆլիս ....»։

«Մանր ժամանակագրություններ», կազմեց` Վ. Հակոբյան, հատոր Բ, Երևան, 1956 էջ 516։

1585 թ․

1585 թ. քաղաքը կրկին ավերվում է օսմանյան Օսման փաշայի գլխավորությամբ. «Ի թվին ՌԼԴ (1585) Օսման փաշան անթիւ հեծելոք գնաց իառ ... եւ տիրեց ... զՇիրւան, զՇամախի ...»։

Վ. Հակոբյան, Մանր ժամանակագրություններ, հատոր Ա, Երևան, 1951, էջ173։

1607 թ․

XVII դարի սկզբներին պարսիկները ի վիճակի եղան լուրջ դիմադրություն ցույց տալ թուրքերին և 1607 թ. վերագրավեցին այն. «... ապա առեալ զամենայն զօրս իւր գնաց ի վերայ Շամախւոյ՝ եւ նստաւ ի վերայ բերդին, շրջապատեալ եւ պաշարեալ զնա։ Եւ որպէս պատմցաք վասն Գանջայոյ՝ նովին օրինակաւ պատերազմեալ ընդ Շամախւոյ էառ զնա յՕսմանցւոց։ Եւ զօրսն Օսմանցւոց սրով կոտորեաց. եւ զընտանիս զինչ աւարեալ յափշտակեաց։ Եւ կարգեաց ի նմա իշխան զԶլֆիղար խանն, ...»։

Առաքել Դավրիժեցի, Պատմութիւն, Վաղաշապատ, 1896, էջ 97։ Տես նաև՝ Վ. Հակոբյան, Մանր ժամանակագրություններ, հատոր Ա, Երևան, 1951,էջ 145։ Խաչատուր աբեղայի Ջոպայեցւոց, Պատմութիւն Պարսից, էջ 126։

1663 — 1667 թթ․

1663 թ-ից Շամախու խան է հիշվում նախկինում Երևանի խան՝ Նաջաֆղուլին. «Յամի ՌՃԺԲ (1663) որ Նաջաֆղուլի խանն Երևանայ մազուլ ելաւ, տարան Շամախի, խանութիւն տվին»։ Սա մահացել է 1667 թ.։

Զաքարիա Ագուլեցու օրագրությունը, Երևան, 1938, էջ 62։

1720 թ․

XVIII դարի սկզբներից սկսած հաճախակի են դառնում լեռնաբնակ լեզգիների ասպատակությունները։ 1720 թ. ամռանը լեզգիները հարձակվում են քաղաքի վրա, ութ օր պաշարած դրությամբ պահում այն, կռվում, սակայն գրավել չեն կարողանում. «... ի ՌՃԻԱ (1722) թուին օգոս տոսի տասն, գրոհ տուեալ առհասարակ միահաղոյն ազգս այս Լակզիք, որ ամենայն գլխաւորօք իւրեանց որք էին այսոքիկ, ... ամենայն զօրութեամբ իւրեանց եկին ի վերայ քաղաքին Շամախու, և յաւուրս ութ սաստիկ կռուեցան, և ոչ կարացին առնուլ»։ Ապա լեզգիները մի գիշերվա մեջ հանկարծակի թողնում են պաշարումը և վերադառնում իրենց երկիրը։ Օգտվելով առիթից «Եւ ապա քաղաքացիքն Շամախու սկսան ամրացուցանել զկողմանս քաղաքին ցանկովք խորագունիւք, եւ շրջապատ որմովք»։

Լեռնաբնակ լեզգիները սյունի մահմեդականներ էին, իսկ քաղաքաբնակ մահմեդականները՝ շիա պարսիկներ էին։ Պատմիչը թվականը նշել է ՌՃՀԱ (1722), սակայն միաժամանակ նշել, որ դեպքերը տեղի են ունեցել լեզգիների կողմից Շամախու գրավումից (1721) մեկ տարի առաջ, օգոստոս ամսին։ Եսայի Հասան Ջալալեանց, Պատմութիւն Համառօտ Աղուանից երկրի, Յերուսաղէմ, 1868, էջ 30-31։

1721 թ․

1721 թ. Շամախին ենթարկվում է լեզգիների նոր հարձակման. «Դարձեալ ի սոյն թվին (1721-Ս. Կ.) և օգոստոսի ամսոյն Կովկաս լեռնային բնակեալ Լազգիքն եկեալք առին զքաղաքն Շամախի եւ ամենայն Պարսիկքն սուր սուսերի մաշեցին եւ ամենայն մերձակայ գաւառս՝ եթէ Շաքի, Շրվան եւ Ղաբալայ աւարի առեալ, քանդեալ քայքայեցին, որ է այժմ այսպէս»։ Դեպքերն ավելի հանգամանորեն են նկարագրված Եսայի կաթողիկոսի պատմության մեջ. «Դարձեալ եկին վերոյ յիշեալ լեռնականքն քանզառաջինն յոյժ ամբոխիւք, եւ պատերազմեցան ուժգնութեամբ զաւուրս երկոտասան, եւ ապա առին զքաղաքն Շամախի ի ՌՃՀ թուին Հայոց, օգոստոս ամսոյ, ի սուրբ Աստուածածնի պահոցն, յաւուր չորեքշաբթի»։ Լեզգիները ոչնչացնում են շիա մահմեդականներին. «Իսկ հայ ազզ քրիստոնեայքն թէ բնակիչք քաղաքին, եւ թէ այլ գիւղօրէից՝ ոչ այնքան վնասեցան կոտորմամբ, այլ սակաւ ոմանք, զի խնայեցին ի նոսա ողորմութեամբն Քրիստոսի, այլ աւարումն ընչիցն ոչ սակաւ եղեւ»։

«Մանր ժամանակագրություններ», կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, հատոր Բ, Երևան, 1956 էջ 430։ Եսայի Հասան Ջալալեանց, Պատմութիւն Համառօտ Աղուանից երկրի, Յերոաաղէմ, 1868, Եսայի Հասան Ջալալեանց, Պատմութիւն Համառօտ Աղուանից երկրի, Յերոաաղէմ, 1868, էջ 31-33։

1734 թ․

1734 թ. քաղաքը նվաճում է պարսից Նադիր շահը և մեծ թվով գերիներ վերցնում քրիստոնյաներից։

Աբրահամ կաթողիկոսի Կրետացւոյ Պատմագրութիւն անցիցն իւրոց եւ Նատր-շահին պարսից, Վաղարշապատ, 1870, էջ 58։ Տես նաև՝ Մ. Բարխուտարեանց, Աղուանից երկիր և դրացիք, Թիֆլիս, 1893, էջ 157։

1735 — 1750 թթ․

Մնացած փոքրաթիվ քաղաքաբնակ հայության համար 1735 թ. Աբրահամ կաթողիկոսը պարսից կառավարությունից թույլտվություն է ստանում ավերակ Շամախու մոտ, Գյուլիստան բերդից մեկ ժամվա ճանապարհ հեռու նոր բնակավայր հիմնել. «Այլ և վասն բնակութեան, զի զՇամախին ավերեալ էր եւ քակեալ զՎալինամաթն, յորժամ էառ՝ յառաջ քան զգալն ի Կէնճէ, եւ Ը (8) ժամու ճանա պարհ հեռու ի Շամախուցն հողէ բերդ մի շինեալ, հրամայեաց զմնացեալ շամախեցիքն անդ բնակեցուցանել։ Եւ զի էր օդն ապականեալ, եւ տեղն՝ շողային եւ ջուրն՝ պակաս եւ տաճկունք, որք են լազկիք եւ սյուննիք, վշտացուցանէին եւ նեղացուցանէին զտառապեալսն, այսինքն՝ զազգն մեր, վասն որոյ խնդրեցին բազում անգամ կրկին բնակիլ ի աւերեալ Շամախու քաղաքն, որ եւ բարկացեալ իսպառ քանդեաց։ Վասն որոյ անճարացեալ եկին առիս աղերս։ Որ եւ ես սրտապնդեալ արզ արարի մեծի Վալինամաթին եւ խնդրեցի ի նմանէ տալ հրաման՝ շամախեցի հայոց արտաքոյ նոր շինած բերդին, ժամու մի ճանապարհ հեռի ի բերդէն, ի տեղի մի վայելուչ, զոր նոքա խնդրեցին, զի շինեսցեն վասն իւրեանց բնակութիւն, եւ՝ հող ըստ պիտոյից զի տնկեսցեն այգիս եւ արասցեն արտս։ Այլ եւ ի գետոյն, զոր գտանիւր արդ մերձ, առու մի ջուր, զի առոգանիցի զեղն եւ արտորայքն եւ այգիքն իւրանց: Այլև՝ շինելոյ եկեղեցի մի, զի անհնար է հայոց ազգին առանց եկեղեց(ւ)ոյ բնակիլ է տեղի մի՝ թեև դրախտ իցէ»։ Նադիր շահի մահից հետո (1747) հայերը թողնում են իրենց նորաստեղծ բնակավայրը և վերստին հաստատվում Շամախում 1750 թ.։

Աբրահամ կաթողիկոսի Կրետացւոյ Պատմագրութիւն անցիցն իւրոց եւՆատր-շահին պարսից, Վաղարշապատ, 1870։

1752 թ․

1752 թ. քաղաքին կրկին տիրում են լեզգիները։

Խաչատուր աբեղայի Ջուղայեցւոց, Պատմութիւն Պարսից (ԺԸ դար), աշխատութեամբ Բաբգէն վարդապետի Ադաւելեանց, Վաղարշապատ, 1905, էջ 287-288։

18 դ․

XVIII դարի վերջերին որոշ խանություններ և առաջին հերթին Շամախու Մուստաֆա խանը ոչ միայն չենթարկվեց պարսից կառավարությանը, այլև ապստամբություն բարձրացրեց. «... եւ միայն Շամախի էր ի միջի անդ ապստամբ։ Վասնորոյ առաքեաց Աղայ Մահմատ խանն զքաջ զօրավարին իւր զՔեալպալի խանն բազում զերկիրն եւ պատեալ պաշարեաց զամրոցն՝ ուր էին արգելեալ ինքն նախարարն Շամախւոյ»։

Հայկական աղբյուրները Աղա Մուհամադ խանի Անդրկով֊կասյան արշավանքների մասին, աշխատասիրությամբ Ռ. Տ. Տիտանյանի, Երևան, 1981, Էջ 68-69։

18 դ․

XVIII դ. Շամախի են մտնում ռուսական զորքերը։ «Խանն Մատաւայ իմացեալ (գեներալ Զուբովի գալու մասին - Ս. Կ.) առաքէ զառաջնորդն հայոց զՅօհան վարդապետն միջնորդ հաշտութեան առ Զուբովն բարեխօս ունելով զբարձր սրբազան Յովսեփ արքեպիսկոպոսն Արղութեան զգերեալն ընդ մեծին Զուբովայ հրամանաւ թագուհւոյն։ Զուբով խոնարհի ի հաշտութիւն, բայց խնդրէ զյուսալի պատանդ խանն Մադաւեայ տհաճեալ ընդ այս փախչի ի Ղարաբաղ, իսկ եղբայր նորա տայ զորդին իւր ի պատանդ եւ ինքն գրաւեալ զպատիւ խանութեան նստի ի Շրուան ...»։ Զուբովի վերադարձից հետո Մուստաֆա խանը կրկին վերադառնում է Շամախի, հալածում խան հռչակված ու Շիրվանը կամավոր ռուսներին հանձնած իր եղբորը, ինչպես նաև Հովհան վարդապետին, որը իր միջնորդությամբ կարգավորել էր Շիրվանը Ռուսաստանին առանց կռվի միացնելու հարցը. «... զՅոհան վարդապետն որպէս խանկարիչ այր միջնորդութեան չարաչար տանջէ եւ բրածեծ առնէ եւ առեալ ի նմանէ զտոյժս շնորհէ զկեանս եւ յինքն գրաւեալ դարձեալ զխանութիւն այնր աշխարհի (Շիրվանի- Ս. Կ.), բարեկարգէ զտուն եւ զհայսն միշտ պահէ ի խաղաղութեան»։

Հայկական աղբյուրները Աղա Մուհամադ խանի Անդրկով֊կասյան արշավանքների մասին, աշխատասիրությամբ Ռ. Տ. Տիտանյանի, Երևան, 1981, էջ 160-162։

1805 — 1818 թթ․

XIX դարի առաջին քառորդում Մուստաֆա խանը հայերին փոխադրում է քաղաքից հյուսիս–արևմուտք, Կովկասի ֆիթ կոչված լեռան մոտ։ Տարաբախտ հայերը այստեղ բնակվում են մինչև ռուսների կողմից Շամախու վերջնական գրավումը (1805) և խանի Պարսկաստան փախչելը (1818)։ Դրանից հետո, մի վերջին անգամ, արդեն խիստ սակավաթիվ շամախաբնակ հայերը վերադառնում են հայրենի քաղաք։ Շամախու և ամբողջ Շիրվանի ռուսական տիրապետության տակ անցնելուն պես (1805 թ., դեկտեմբերի 27) հայերն անցնում են խաղաղ ստեղծագործ աշխատանքի։ Կառուցում են բազմաթիվ քարաշեն հասարակական շենքեր, աղբյուրներ, կամուրջներ, տներ, նորոգում են հին եկեղեցին, կառուցում նորերը։

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 332։

Շամախին ծննդավայր է հայ մեծանուն շատ մտավորականների։ Այստեղ են ծնվել գրողներ Կոստան Զարյանը, Ալեքսանդր Շիրվանզադեն, դերասան Հովհաննես Աբելյանը և շատ ուրիշներ։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 57:

Գրչօջախներ
1717 — 1765 թթ․

Շամախի քաղաքի եկեղեցիներում ու դպրատներում ստեղծվել են բազմաթիվ ձեռագրեր։ Դրանցից մեզ են հասել Մարտիրոս գրչի 1742 թ. ստեղծած «Ժողովածու»–ն, գրիչ և թարգմանիչ Հաքիմ Եաղուպ Բարբիջանի 1717-1720 թթ. հայատառ-պարսկերեն գրված «Աւետարան»–ը, «Աղօթագիրք» 1765 թ. (ստացող Անտոն երեց, ավարտել է Սաղիանի վանքում) և այլն։

«Ցուցակ ձեռագրաց», հատոր Բ, ձեռ հմր. 8361, 8492, 9729: Մատենադարանում պահվում են նաև Շամախի քաղաքում ստեղծված հետեյալ ձեռագրերը. «Խորհրդատետր» 1825 թ. (ձեռ. հմր. 2941), «Քրիստիանոսի ճանապարհորդութիւնը» 1844 թ. (ձեռ. հմր. 8499), գրիչ Առաքել Բիչարայով՝ ստացող՝ Գէորգ Գեոկջաեանց, «Սէյեաղ Շամախեցի, երգարան» 1861 թ. (ձեռ. հմր. 10005), գրիչ՝ Մսեր Մսերեանց, «Պետրոս Մադաթեան (Սէյեադ), Մատենագրութիւնք» գրիչ՝ հեղինակը (ձեռ. հմր 7655), ձեռ. հմր. 9295 և այլն։

Բնակչություն

Շամախին հայաշատ է եղել հնագույն ժամանակներից, իսկ միջնադարում նրանք կազմում էին քաղաքի ամբողջ բնակչության ճնշող մեծամասնությունը։ Քաղաքի բնակչության ազգային կազմի վերաբերյալ առաջին տեղեկություններին հանդիպում ենք XV դարի աղբյուրներում։ Դրանցում վկայված է այն իրողությունը, որ ստվար հայ բնակչություն ուներ ոչ միայն Շամախի քաղաքը, այլ նաև շրջակա գավառները։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 53: Ըստ երկրամասում պահպանված նյութական մշակույթի հուշարձանների՝ ենթադրելի է, որ ավելի վաղ ժամանակներում էլ այդպես է եղել, միայն թե ձեռքի տակ չունենք գրավոր տեղեկություններ։

19 դ․

Ցարական կառավարության նախաձեռնությամբ իրականացված արդեն առաջին վիճակագրական տեղեկություններից պարզվում է, որ XIX դարի կեսերին քաղաքում հայերը կազմում էին բնակչության փոքր մասը։ Սա, ինչ խոսք, բնական էր, քանի որ հայերի թիվը սկսել էր նվազել դեռևս XVIII դարի սկզբներից՝ լեզգիների արշավանքների հետևանքով։ Հինավուրց հայաշեն ու հայաշատ այս քաղաքը դառնալով անընդհատ պատերազմների թատերաբեմ, տալով արտագաղթ, անթիվ գերիներ, կոտորածներ, ենթարկվելով տեղի իշխողների կազմակերպած բռնի տեղահանություններին ի վերջո մեծապես հայաթափ է եղել։ Մյուս կողմից կամաց կամաց ավելանում էր մահմեդական տարրը, որը հարյուրամյակներ շարունակ թիկունքում վայելում էր մահմեդական իշխողների հովանավորությունը։ Տարածքի Ռուսաստանի հետ միավորվելուց հետո քաղաքում երևան եկավ նաև ռուս ազգաբնակչություն։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 56:

1851 թ․

1851 թ. Շամախու բնակչությունն ուներ հետևյալ ազգային կազմը. մուսուլմաններ (գլխավորապես պարսիկներ) 6256 արական, 5492 իգական, ընդամենը 11748 բնակիչ: Հայեր (լուսավորչական) 3287 արական, 2951 իգական, ընդամենը` 6238, հայեր (լյութերական) 11 արական, 13 իգական, ընդամենը` 24: Ռուսներ (ուղղափառներ) 1276 արական, 309 իգական, ընդամենը` 1585: Մալականներ, 276 արական, 212 իգական, ընդամենը` 488, այդ թվում` Ստառոբրայդցև (հնածես) 3 արական, Սկոպցով 96 արական, 38 իգական, ընդամենը` 134: Վրացիներ 67 արական, 43 իգական, ընդամենը` 110: Եվրոպացիներ (կաթոլիկ) 25 արական, 15 իգական, ընդամենը` 40: Հրեաներ 10 արական, 6 իգական, ընդամենը` 16:

“Кавказский Календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, с. 429.

1916 թ․

1916 թ. քաղաքն ուներ 27752 բնակիչ, որից 4564-ը հայեր (2344 արական, 2220 իգական), 1737-ը ռուսներ։

“Кавказский Календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 178-179.

1976 թ․

Ներկայումս Շամախին Ադրբեջանի հանրապետության գլխավոր քաղաքներից է։ 1976 թ. ուներ 20 հազար բնակիչ։

«Հայկական Սովետական Հանրագիտարան», հատոր 8, Երևան, 1982, էջ 439։

1986 — 1989 թթ․

1986 թ. քաղաքն ուներ ընդամենը 60 տուն (շուրջ 200 մարդ) հայ բնակչություն, որոնք 1988–89-ին ենթարկվեցին բռնագաղթի։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 57:

Երկրաշարժ
1668 թ․

1668 թ. Շամախին մեծապես տուժել է ուժեղ երկրաշարժից։ Աղբյուրները հայտնում են, որ արհավիրքը փլատակների տակ էր թողել 6-7 հազար բնակիչների. «Թվին ՌՃԺԷ յունվարի դ (4) ումն Ագուլիս կամաց շարժ եկաւ։ Այս շարժս էլ յունվարի դ (4) ումն Շամախի քաղաքն յենց եկաւ, որ մինչի զ, էռ հոգի մեռան։ Շատ սարայ, բէրթ ու պարիսպ փլաւ, վասն մեղաց մերոց»։ Երկրաշարժի հետևանքների մասին հայտնի են նաև այլ վկայություններ. «Իսկ Շամախի քա ղաքն հիմն ի վեր լեալ ամենեւին տապալեցաւ, որ բնաւին ոչ մնաց շինուածք եւ անթիւ մարդիկք մեռան, զորոց զթիւն աստուած միայն գիտէ»։ Կամ. «Դարձեալ ՌՃԺԷ (1668) յաւուր նաւակատեաց Յայտնութեան տեառն մերոյ ի լուսանալ առաւօտին, որ յասելն փառք ի բարձունս, ահագին որոտմամբ եւ սաչիւն դողաց երկիրն Շամախու, Գանճայու եւ Թիւլիսու եւ Երևանա։ Ապա ումմեք երկրի վնաս ոչ եղև, բայց միայն Շամախու, տեսցուց եղբայրք եւ զգոշասցուք, որպէս ասէն մարգարէն՝ «ո հայի երկիր եւ տա դողալ սմա» եւ այլն, զի եղև յայտնի եւ մեծ հրաշք, որ աղօթից զօրութիւնն ցուցաւ յայտնապէս, զի որչափ ժողովուրդ, որ կային ի Շամախոյ քաղաքին յեկեղեցին բնաւին ոչ քար մի անկաւ, ոչ Ա (1) մարդոյ զարար եղև, այլ արտաքոյ եղեալքն ընդ հողով կորեան եւ կործանեցան»։ Կամ. «ՌՃԺԷ (1668) ին շ(ա)րժ եղե և Շ(ա)մ(ա)խի խոր գնաց»։

Զաքարիա Ագուլեցու օրագրությունը, Երևան, 1938, էջ 74։ Վ. Հակոբյան, Մանր ժամանակագրություններ, հատոր Ա, Երևան, 1951, էջ 243-244, 251։ «Մանր ժամանակագրություններ», կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, հատոր Բ, Երևան, 1956 էջ 272։

1668 — 1902 թթ․

Շամախին գտնվում է ակտիվ սեյսմիկ շրջանում և բազմիցս վնասվել է ուժեղ երկրաշարժերից: Հայտնի են 1668, 1806, 1828, 1859, 1869, 1872, 1875, 1886, 1888, 1902 թվականների ուժեղ երկրաշարժերը։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 57:

1828 թ․

Քաղաքն առանձնապես տուժել էր 1828 թ. հուլիսի 9-ի և 28-ի ուժեղ շարժից, որով փլվել են 247 տուն և 30 խանութ։

Բարխուտարեանց Մ., Աղուանից երկիր և դրացիք, Թիֆլիս, 1863, էջ 158։

1869 թ․

1869 թ. օգոստոսի 21-ի կեսօրին տեղի ունեցած երկրաշարժից փլվել է 5000 տուն։

«Արարատ» Բ տարի, 1869, սեպտեմբեր, էջ 104 (հոդվածի հեղինակն է Անդրեաս արքեպիսկոպոսը)։

1902 թ․

Աղետաբեր էր մանավանդ 1902 թ. հունվարի 31-ի երկրաշարժը, որը խլեց շատ զոհեր։

Գալուստ Տէր-Մկրտչեան, Շամախու երկրաշարժը և թեմական հաստատութեանց Բագու փոխադրելու խնդիրը, «Արարատ» 1902, փետրվար, էջ 133-135։

Զբաղմունք
1890 թ․

1890-ական թթ. ականատեսի վկայությամբ «... Շամախու նշանաւոր եւ յայտնի արհեստն է մետաքսագործութիւնը, որոյ համար կան արհեստանոցներ՝ բայց ասիական հին ձեւով. սակայն բաւական լաւ գործուածներ են պատրաստում, զոր օրինակ՝ թաշկինակ, վերմակի երես, պարանոցապահ (շարֆ-վզի) եւ այլն»:

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 281։

Նկարագրություն

Շամախու ճարտարապետական արժեքավոր կառույցներից էին հայկական երկու եկեղեցիները (ներկայումս հիմքից քանդված են և տեղերում նոր շենքեր կառուցված)։ Սրանք հանձինս որմերին փորագրված մի քանի ընդարձակ արձանագրությունների ունեին նաև պատմական մեծ արժեք և կարևոր էին քաղաքի պատմության ամբողջական ուսումնասիրության առումով։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 57:

Շամախին ունեցել է երեք հայկական գերեզմանոցներ:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 57:

1471 — 1478 թթ․

Իտալացի ճանապարհորդ Ջոզեֆա Բարբարոյի 1471-1478 թթ. կատարած ուղևորության նկարագրություններում կարդում ենք. «... Շամախի, մի քաղաք Մարաստանում, Թեցիքիայի սահմաններում, որի իշխանը կոչվում է Շիրվան Շահ, որ քաղաքը ի պահանջել հարկին կարող է տալ իննը եւ տասը հազար ձիավոր։ Գտնվում է դեպի Բագվի ծովը վեց օրվան ճանապարհ հեռու, ...: Այս շատ լավ քաղաք է, ունի չորս հազարից հինգ հազար տուն, եւ շինում է մետաքս, կտավ եւ ուրիշ բաներ իրենց եղանակով։ Գտնվում է Մեծ Հայաստանում,184 եւ բնակիչների մեծ մասը հայ են»։

Քաջ հայտնի է, որ Շամախին գտնվում էր Մեծ Հայքի սահմաններից դուրս, Կուրի ձախափնյակում տարածված Բուն Աղվանք երկրամասում։ Սակայն այն հանգամանքը, որ նշված ժամանակաշրջանում երկրամասը իր քաղաքներով հանդերձ (այդ թվում՝ Շամախին) ուներ հայ հոծ բնակչություն (կային նաև քիչ թվով պարսիկներ ու այլ ազգություններ) իտալացի ճանապարհորդին թույլ է տվել կարծելու, թե Շամախին գտնվում էր Մեծ Հայաստանում։ Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հատոր Ա, Երևան, 1932, էջ 199։

1557 — 1572 թթ․

XVI դարի 2-րդ կեսում, ինչպես վկայում են աղբյուրները, Շամախին բավական տուժել էր արշավանքներից և կիսավեր վիճակում էր, սակայն դարձյալ ուներ հոծ հայ բնակչություն, որոնք կազմում էին քաղաքաբնակների մեծամասնությունը։ Այս մասին ուշագրավ է անգլիացի ճանապարհորդ Անթոնի Ջենքինսընի 1557-1572 թթ. կատարած ուղևորությունից հետևյալ հատվածը. «... այս քաղաքը (Շամախին - Ս. Կ.) ծովից ուխտով յոթը օրվան ճանապարհ հեռու է, բայց հիմա շատ ավերակ է, բնակված գլխավորապես հայերից ...»։

Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հատոր Ա, Երևան, 1932, էջ 372։

1883 թ․

1883 թ. քաղաքում կար 3 ուղղափառ եկեղեցի, 2 հայկական եկեղեցի և 2 մզկիթ։

“Кавказский Календарь на 1885 г.”, Тифлис, 1884, с. 211.

1890 թ․

1890-ական թթ. սկզբներին Շամախին ուներ հետևյալ նկարագիրը. «Շամախի քաղաքը առանձին բերք ու պտուղ չունի բոլորը շրջակա գիւղերից, եւ առաւելապես Աղսու գիւղիցն են բերում. որովհետև իբրեւ՝ իբր թէ ազնիւ քաղաքացիք արժան չեն համարում այգեգործությամբ եւ երկրագործությամբ պարապել։ ... Շամախու բարոյական բերքերն են՝ 1. Հայոց և Ռուսաց եկեղեցիքն. 2. Հայոց և Ռուսաց տղայոց ուսումնարաններն. 3. Հայոց օրիորդաց դպրոցն. 4. Հայոց գրադարան-ընթերցարանն և 5. Հայոց թատրոնը»։

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 281։

1920 թ․

Քաղաքին վերաբերող նկարագրություն շարադրված 1920 թ. «... Քաղաքի բոլոր փողոցները ծածկուած են քարով, միայն մի փողոց խճածածկ է և համարւում է առաջին փողոց, և նա սկիզբն է Շամախի-Աղսա–Քիւրտամիր խճուղու։ ... գալիս են փողոցների վերայ հայոց խանութներ։ ... շատ տեղ կան աղբիւրներ, բայց շատերը շինուած չեն, ծորակ չունին, անյարմար են»։

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 57, ց. 1, գ. 439, թ. 3-7։

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սամեխիա