ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Արաբկիր 2 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Խարբերդ (Նահանգ) / Արաբկիր (Գավառ) / Արաբկիր (Գավառանիստ քաղաք)

Հրդեհ

Ինչ վերաբերում է Արաբկիրի հրդեհմանը, ապա այստեղ գործն իշխանությունները վստահել էին կողոպտիչներին և վաղօրոք «զինել» նրանց. «Դիւրավառ նիւթեր ու գործիքներ յանձնւած էին անոնց, որոցմով կողոպտւած ու դատարկւած տուները կրակ կը ձգէին ու կը հրդեհէին: Արաբկիրի շէնքերը առ հասարակ քարուկիր ըլլալուն համար շատ դժւար կայրւէին, ուստի մասնաւոր ջանքով կրակ ձգեցին տուներուն ներսի կողմը ու այրեցին բոլոր այն շէնքերը, որ ընդհանուր հրդեհի մը այրելու կը յամառէին: ...Այսպէս մի քանի օրւան մէջ Արաբկիրի 2000 հայոց տուները այրեցան ու մոխիր դարձան: Տխուր աւերակներու կոյտեր կը ներկայացնեն այսօր քաղաքին հայոց շէն ու գեղեցիկ թաղերը և անոնց մէջ Տէրպէտէրեանց, Քօլանճեանց, Եկանեանց ևայլ ևայլ, շքեղ ու բազմածախ ապարանքներն, ինչպէս նաև 1000-էն աւելի ընդարձակ, բազմայարկ ու խիստ գեղեցկայարկ բնակարաններ: Հրդեհը լափեց տարաւ նոյնպէս մեծ ու փոքր շուկաներն ամբողջ, որոց կրպակներն մեծ մասամբ հայոց և մասնաւորապէս Մայր-եկեղեցւոյ սեփականութիւնն էին: Այն տուները կանգուն մնացին, որոնք կառավարութեան դրան կամ թուրքաց թաղերու մօտ կը գտնւէին և կամ որոնց մէջ թուրքերը կը նստէին, իբրև վարձակալ ու ասոնց թիւն ալ 150-300 է: Սակայն աւարառութիւն ու հրդեհ միայն բաւական չէին Արաբկիրի հայութիւնը փչացնելու. սոսկալի և երկարատև կոտորածով մը հարկ էր, որ անոր գէթ արական սեռը բնաջինջ ըլլար. ուստի աւարառւաց բազմութիւնը կողոպտելու և հրդեհելու զբաղած ատեն միանգամայն կը զարներ կը վիրաւորէր ու կը սպանէր իրեն հանդիպած այր մարդը անխնայ: Ջարդը տեղի կունենար ոչ միայն տուներու և փողոցներու մէջ, այլ պարտէզներու, ձորերու և ուրիշ անմատչելի վայրերու մէջ, ուր փախած ապաւինած էր հայոց բազմութիւնը: Որովհետև մի քանի օրէն կարելի չեղաւ հայերը իրենց ապաստանած տուներէն ու թագստոցներէն բոլորովին հանել ու կոտորել, հարկ եղաւ կոտորածը շարունակել մինչև տասն օր: Յատուկ ջանք մը կար սպանել զանոնք, որոնք իրենց խելքով ու դրամով անուն ունէին քաղաքին մէջ: Շատ ընտանիքներուն մէջ մէկէ աւելի այր մարդիկ կամ մի քանի եղբայրներ միասին զոհւեցան մի քանի ազգատոհմերու այր մարդ բնաւ չմնաց: Տասն օր տևող այս ահռելի կոտորածը բնաջինջ ըրաւ հայ ժողովրդեան գրեթէ արական սեռին մեծ մասը»: «Տասն և հինգ օր յետոյ միայն կոտորածն ու հրդեհը դադրեցնելու շնորհն ըրաւ կայսերական բարեգութ կառավարութիւնը, բայց, այնուհետև փողոցէ փողոց, տունէ տուն ողջ մնացած հայեր կը փնտռէին բանտարկելու համար: 15 տարեկանէ վեր և 60 տարեկանէ վար որու հանդիպելու լինէին կը բանտարկէին: Այս կերպով 4-500 հայեր լեցուցին Արաբկիրի բանտը...»:

Կոտորածներ Արաբկիր, «Դրօշակ», 1896, N 7, էջ 54-55: Արաբկիրի անլուր կոտորածը, «Հնչակ», 1897, N 2, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Օսմանյան կայսրության «Անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 13-14: