ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Անկշտանց 2 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Անկշտանց (Գյուղ)

Տեղադրություն

Հայոց ձորի կենտրոնական բնակավայրերից է: Գտնվում է Կղզի գյուղից 3 կմ հարավ-արևելք` Անգղ գետի ձախ վտակի` Դեմկոսի աջ ափից 1,5 կմ հեռու: Ծովի մակերևույթից բարձր է 1765-1772 մ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 52:

Պատմություն
1915 թ․

Անկշտանցը Մեծ եղեռնի օրերին. հայտնի է, որ գյուղն ընդհանուր հարձակման է ենթարկվել 1915 թ. ապրիլի 5-ին. «...առաւօտեան Անկշտանցի վրա եկաւ Լազգին իր բազմաթիւ ձիաւորներով: ...Գիւղում կային 20 զինւած տղաներ, որոնք նկատելով մօտեցող քիւրդերին՝ բաժանւեցին երկու մասի, մի մասը՝ 12 հոգուց բաղկացած, քաշւեց գիւղի միակ երկյարկանի՝ Սաֆարի տունը, իսկ միւս մասը՝ 8 հոգուց բաղկացած, անցաւ վարի թաղը և ամրացաւ Փօլադի Յարութիւնի տան մէջ: Մինչդեռ զինւած տղաները այս պատրաստութեան մէջ էին, գիւղի հասակաւոր մարդկանցից 8-10 հոգի առաջնորդութեամբ ռէս Մուրադի դուրս եկան գիւղի ծայրը դիմաւորելու Լազգիին: Մօտեցան նախ առաջապահները և ապա Լազգին իր թիկնապահներով. գիւղի հասակաւորները ողջունեցին նրա գալուստը... և ձիերի սանձերից բռնած առաջացան դէպի գիւղը. և երբ նրանք հասան Նախրատեղ կոչւած հրապարակը, այստեղ Լազգին նշան տւեց, մի քանի հրացաններ միանգամից որոտացին և առաջին զոհերը եղան գիւղի հնազանդութիւն ցոյց տւող հասակաւորները: Այստեղ ընկաւ... ռէս Մուրադը, Սախօի Աւետը, Հօխանի Աւանէսը և մի քանի ուրիշները: Քիւրդերի բացած հրացանների ձայնի վրա, որոտացին հրացաններ նաև Սաֆարի տան երկրորդ հարկից և ընկած հայերի կողքին փռւեցին նաև մի քանի քիւրդերի դիակներ: Քիւրդերը յանկարծակիի եկած, ամբողջապէս քաշւեցին պատերի տակ ու պարտէզների մէջ և երկու կողմից սկսւեց ուժեղ հրացանաձգութիւն: Կռիւը տևեց մինչև կէսօր. քիւրդերը չը կարողացան գիւղը խուժել և առժամանակ յետ քաշւեցին: ...Յարձակումը Անկշտանցի վրա վերսկսուեց նոր թափով՝ կէսօրից յետոյ. տաք կռիւը շարունակւեց մինչև երեկոյ. քիւրդերը մի կողմից վերցնում էին իրենց դիակները, որոնց թիւը հասնում էր 20-25-ի, միւս կողմից գիւղի շուրջը կազմում էին պաշարման գիծ, որպէսզի մթութիւնից օգտւելով տղաները չը կարողանային փախչել: Սակայն այդ չաջողվեց նրանց. մութը պատեց թէ չէ, տղաները դուրս եկան իրենց դիրքերից, կազմեցին մի կուռ շղթա և գիծը պատռելով, անհետացան: Բացւեց սարսափելի առաւօտ. գիւղը պաշտպանող տղաներ չկային, ուստի քիւրդերը ներս խուժեցին անարգել...: Ծրագրւած ջարդին աւելացաւ անձնական վրէժխնդրութիւնը և Անկշտանցի փողոցներում ու տների մէջ սկսւեց մի չտեսնուած կողոպուտ, սպանութիւններ ու առևանգումներ: Այդտեղ սպանւեցին աւելի քան 70 մարդ, նաև կանայք ու երեխաներ: Ժողովուրդը ...ձգեց գիւղն ու փախաւ, որը նրանցից բռնեց Աստւածաշէնի ու այնտեղից էլ Վարագի ճանապարհը, և որն էլ դիմեց Դէմգօսնի գիւղ՝ ծանօթ քիւրդերի մօտ պատսպարւելու համար: Այսպիսով, Անկշտանցը աւերւեց...»:

Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 199-201: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 52:

1915 թ․

Անկշտանցը Մեծ եղեռնի օրերին. մեկ այլ վկայությամբ էլ Անկշտանցի վրա հարձակումը տեղի է ունեցել 1915 թ. ապրիլի 7-ին. «...Շաքիրի տղան՝ Լէզկին եւ Քալպալասան գիւղի աւազակ Ջանկօն 200 ձիաւորներով գիւղին վրայ կը յարձակին: Գիւղացիներէն Մուրատ, Մեծաղէն, Խաչօ եւ Մանուկ, ընդամէնը 20 հոգիով օրհասական դիմադրութիւն ցոյց կուտան: Քանի մը ժամ տեւող կռուին մէջ թուրքերը զոհ կուտան աւելի քան 37 հոգի: Նոր ուժեր ստանալով՝ թշնամին գիւղը կը մտնէ եւ կը սպաննէ աւելի քան 60 տղամարդ, որոնց մէջ Կաւազ Մուրատ, Օհաննէս, ռէս Աւէտ, եւ այլն: Զարհուրելի տանջանքներու կենթարկուին մասնաւորաբար կանայք, որոնք կը մերկացուին, կը բռնաբարւին, կը ծեծուին եւ ապա կը կոտորուին: Ճողոպրել կը յաջողին քանի մը երիտասարդներ, որոնք կը հասնին Վարագ...»:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92: Այս մասին տե՛ս նաև Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 57, 16 նոյեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 52:

1915 թ․

Անկշտանցը Մեծ եղեռնի օրերին. 1915 թ. հունիսի 3-ին Վերին Հայոց ձորի գավառապետ Նշան Նալբանդյանը գրություն է հղում Արամ Մանուկյանին՝ խնդրելով Անկշտանց գյուղի անվտանգության համար 10 ոստիկան և 1 ոստիկանապետ ուղարկել: Ընդ որում, 5 միավոր զենք ունենալու դեպքում անկշտանցիները պատրաստ էին իրենք ապահովել իրենց անվտանգությունը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 7, թ. 27; ֆ. 242, ց. 1, գ. 12, թ. 8-9: Տե՛ս նաև Արամ Մանուկյան. փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2009, էջ 128, 144:

1916 թ․

Անկշտանցը Մեծ եղեռնի օրերին. 1916 թ. հուլիսյան թղթակցություններից մեկի համաձայն՝ Բերյոզովկայում գտնվող 326 հայ գերիների թվում էր անկշտանցի Արմենակ Պետրոսյանը:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 36, 31 յուլիս, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 52:

Բնակչություն

Վիճակագրական առկա տվյալների համադրումը ցույց է տալիս, որ Անկշտանցի բնակչությունն ընդհանուր առմամբ գոնե մինչև Համիդյան ջարդերը 1855 թ.-ի համեմատ գրեթե չորս անգամ աճել էր: Չնայած ջարդերի հետևանքով շուրջ քառորդ մասով նվազել էր, այնուամենայնիվ, մինչև Մեծ եղեռնը վերստին կարողացել է վերականգնել և նույնիսկ գերազանցել նախահամիդյան մակարդակը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 52:

Ինչ վերաբերում է այլազգիներին, ապա միայն մեկ տուն քուրդ բնակիչ Անկշտանցում առաջին անգամ վկայվել է 1883 թ., որոնք աճելով ցեղասպանության նախօրեին հասել էին երեք ընտանիքի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 52:

Անվան ծագում

Ավանդազրույցներից մեկի համաձայն` գյուղանունը ծագել է հետևյալ կերպ. «...Հայկ երբ որ Բելայ դէմ պիտի ելլէր, այս տեղս ինքն և իւր մարդիկը գիշերն հանգիստ առնելով առաւօտուն ըսած կըլլա. –ահա հանգիստ առաք եկայք անցցուք ընդ առաջ Բէլայ. և Հայկայ այս տեղէն մեկնած ատեն իւր մարդիկներէն մէկը, որ յետոյ եկած կըլլայ կը հարցունէ թէ ո՞ւր է Հայկ: Մարդուն մէկն ալ պատասխանելով անոր կըսէ. ահա Հայկ աստ հանգիստ էառ և էանց. այս պատճառաւ է որ փոխանակ ըսելու Հայկ հանգիստ էառ և անց. գիւղացիք Յանկշտանց կըսէին»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 20-21: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 52:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Փարմաքկափը (Parmakkapı):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 52:

Հուշարձաններ

Բացի գյուղամիջի եկեղեցուց` Անկշտանցի մերձակայքում արձանագրվել է ևս երկու եկեղեցու ավերակ. «...իւր սահմանին մէջ երկու եկեղեցեաց տեղիք ցոյց կը տրուին հիներէն և նորերէն, առանց անուններն յիշելոյ, որք անշուշտ դարերու հոլովմանց մէջ մոռցուած են»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 173-174: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Փարմաքկափը

Ստորև ներկայացնում ենք 1855-2012 թթ. ընթացքում գյուղի բնակչության թվաքանակն ու ազգային կազմը մատնանշող տվյալների համադրումը (1920-ական թվականներից ի վեր գյուղում հաստատված քրդերը պատկանում են Բրուքի աշիրեթին).

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	14	108						Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1860-ական	24							Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 20: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1873	20							Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1883	45		1		46			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 173: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1895	60							«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1897	48		1		49			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1909	54	590						«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 60 տուն (305 շունչ` 140 ար., 165 իգ.) հայ և 4 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1914	67	411	3	17	70	428		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18 և «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (տրված է միայն հայերի թվաքանակը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1916 հոկտ.		13				13		«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1985				617		617		www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264110 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
1990				757		757		www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264110 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
2000				879		879		www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264110 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
2011				909		909		www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264110 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:
2012				886		886		www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264110 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53: