ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Առեղ 7 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Առեղ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Վանից 21 կմ հարավ-արևելք` Անգղ գետի աջ վտակի` Առեղի աջակողմյան ձորալանջին: Ծովի մակերևույթից բարձր է 1897-1934 մ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

Պատմություն

Գյուղի պատմական հուշարձանների (հատկապես գերեզմանոցն ու եկեղեցին) իսպառ անհետացված լինելու պատճառով Առեղի պատմության մասին առկա տեղեկությունները խիստ սահմանափակ են: Աղքատիկ են նաև գրավոր հիշատակությունները: Հայտնի է, որ Առեղը Վարագա վանքապատկան գյուղերից էր. «...Առեղ գիւղը Վարագայ իրաւասութեան տակ կը գտնւի եւ Վարագը ոչ մի ուշադրութիւն չի դարձուցած...»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 1, 2 յուն., էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

1872 թ․

1872 թ. ազդեցիկ անձերից էին «Յառէղ գուղին ռէս Կասպար Աբրահամեան, Կապրիէլ Աբրահամեան, Եղազար Միրզաեան»-ը, որոնք հիշվում են Վանի «Միութիւն ի փրկութիւն» ընկերությանն իրենց հուսահատ վիճակի մասին իրազեկելու առնչությամբ:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 273: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

Թեև Համիդյան ջարդերի ժամանակ առեղցիների կրած մարդկային կորուստների մասին ստույգ տվյալներ չունենք, սակայն դատելով միայն գյուղաբնակ Հարություն Բարսեղյանի` 1897 թ. մարտի 18-ին կաթողիկոսին փոխանցած տեղեկություններից, որը թշնամու ձեռքն էր թողել մի եղբորն ու մի քանի ազգականների դիակները, իսկ կռվի միջոցին էլ անհետացել էին 2 եղբայրները, կարելի է եզրակացնել, որ Առեղում ևս համիդիեականներն իրենց հատուկ ոճիրներն էին գործել:

Մատենադարան, ց. 46ա (Խրիմյան կաթողիկոսի դիվան), թղթ. 101, վավ. 199: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

1913 թ․

1913 թ. հունիսի սկզբին «...քաղաք բերելով բանտարկեցին Հայոց-Ձորի Առեղ գիւղի ուսուցիչ Մովսէս և նոյն գիւղացի Կարապետ և Գարեգին անուն անձեր, իբր հեղինակ Հավշասորիկ գիւղի մօտ յունիս 5-ին պատահած երկու քիւրտերու սպանութեան, մինչդեռ բոլորին յայտնի է, որ սպանութեան միջոցին յիշեալ երեք անձերն ալ Առեղ գիւղը գտնուած կըլլան»:

«Վան-Տոսպ», 1913, N 21, 15 յունիս, էջ 251: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

1914 թ․

1914 թ. մարտի 2-ին Մուսատի թղթակցությամբ՝ «Այսօր մեր գիւղ իջան Պաշգալէի քանի մը ոստիկան զինուորներ, որք երկու բանդարկեալներ կը փոխադրէին Վանէն-Խօշապ. երբ գիւղը մտան և իրենց յատկացուելիք տեղը ցոյց տուին, անոնց պետը՝ Տէրվիշ էֆ.-ն պահանջեց, որ իրեն և երկու բանդարկեալներուն առանձին տեղ մը տան...: Այնուհետև խիստ կերպով հրաման ըրաւ, որ իրենց և ձիաներին շուտով ուտելիք տան, առանց սպասելու սակայն ոստիկան զինուորներ, գիւղապետին ծեծելէ յետոյ, գիւղին տուները մտան և բռնի քաշեցին տարան ինչ-որ կուզէին: Այդ պարագային ծեծեցին մի քանիները: Երբ Գրիգոր անուն գիւղացի մը գարիի և խոտի արժէքը պահանջեց՝ Իսմայիլ և Շէմշէտտին անուն ոստիկան-զինուորներ անլուր հայհոյանքներ թափելով, հրացանով յարձակեցան թշուառ գիւղացիին վրայ, գլուխը ջախջախելու սպառնալիքով, անոնց մէկ ընկերոջ միջամտութիւնով հազիւ իր գլուխը ազատեց ու հեռացաւ գիւղացին»:

«Վան-Տոսպ», 1914, N 11, 22 մարտ, էջ 130: ել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

Ինչ վերաբերում է Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում Առեղի մարդկային կորուստներին, ապա դա առաջին հերթին իրականացվում է 1914 թ. զորակոչով, որով կառավարությունը գյուղից հեռացնում է երիտասարդության մի մասին. «Օրէ օր գիւղը կը դատարկուէր զինուորական տարիքի մէջ գտնուող երիտասարդներէն, լարուած դրութիւն մը կը տիրապետէր, գիւղացին խորհրդաւոր դէպքերու հեռանկարն ունէր ու բոլորը տխուր, իրենց դաշտային աշխատանքներուն մէջ, կը թեթեւացնէին իրենց կասկածներն ու վախերը»:

Տպաղեան Ա., Ռէս Վարդանի հաւատամքը, «Վարագ», 1954, N 6, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

Բուն հարձակումն Առեղի վրա տեղի է ունենում 1915 թ. ապրիլի 7-ին, որի մասին Զաքրլուում (Կարսի մարզ, Սուրմալու գավառ) հաստատված առեղցի 40-ամյա Պողոս Մուրադյանը վկայում է. «...400 հոգիէ բաղկացած քիւրտ ձիաւոր և հետիոտն խուժան մը՝ ղեկավարութեամբ Զեռնակ գիւղացի Խալիլի որդի Հասան պէկի, խօշապցի Մախսոյի որդի Սէրհէնգի և աղասանցի Պէքըր Սմոյեանի, յարձակեցան Առեղի վրայ, չորս զինուած հայեր միայն չորս ժամուան չափ դիմադրեցին, իսկ մնացած զինուած հայ երիտասարդութիւնը ընտանիքներով լեռը քաշուած էր նախապէս: Այդ ինքնապաշտպանական կռուէն 21 օր ետքը՝ ապրիլի 28-ին, առեղցի զինուած երիտասարդութիւնը ընտանիքներով միասին լեռնէն գիւղը իջաւ, ուր շարունակեց անհաւասար կռիւը պաշարող քիւրտ խուժանին դէմ մինչև մայիսի 15-ը: Առեղցիք զոհ տուին այդ կռիւներու ընթացքին ընդամէնը 18 երիտասարդ, երկու կին և չորս երեխայ»:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92: Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 56: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 154: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53-54:

Մեծ եղեռնի ընթացքում Առեղն ամբողջությամբ հրկիզվում է և «մոխրակոյտի վերածուած է»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 153: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:

1916 թ․

1916 թ. հուլիսին Բերյոզովկայում գտնվող 326 հայ գերիների թվում էր առեղցի Աբգար Տեր-Դավթյանը:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 36, 31 յուլիս, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:

Բնակչություն

Միայն 1880-ական թվականներից մեզ հասած վիճակագրական տվյալներն արդեն իսկ բնակչության մեծամասնություն կազմող հայերի կողքին արձանագրել են նաև քուրդ փոքրաթիվ բնակիչների գոյությունը, որոնք, ամենայն հավանականությամբ, Առեղում հայտնվել էին 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:

Տնտեսություն

Մինչև Մեծ եղեռնը գյուղաբնակ հայերն ունեին 2890 մեծ և փոքր եղջերավոր անասուն (2500-ը` ոչխար): Տարեկան եկամուտը կազմում էր 3000 չափ ցորեն, 15000 խուրձ խոտ:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 55: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 153: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 55:

1914 թ․

1914 թ. «Կառավարութիւնը զինուորական պահեստի հայթայթման պատրուակով սկսած էր գիւղացիներու ապրուստէն խլել բուրդ, իւղ, արմտիք ու արջառներ», իսկ իբրև պատերազմական տուրք հափշտակել էր 200 լիրա, 200 չափ ցորեն, 1200 խուրձ խոտ:

Տպաղեան Ա., Ռէս Վարդանի հաւատամքը, «Վարագ», 1954, N 6, էջ 14: Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 55: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 153-154: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 55:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Հառեղ անվանաձևով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Բոզյիղիթ (Bozyiğit):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 53:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Գյուղն արևելքից, իսկ հեռվում (աջ անկյունում)` Վարագ լեռը

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հառեղ
Բոզյիղիթ

Վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
Մ. ե. ն.	32	290					Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 55: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 153: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
1883	14		4		18			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ160: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
1897	28		6		34			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
1909	21	150						Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47 (ընդ որում, 78-ը` ար., 72-ը` իգ.): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
1913	35	231						«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
1914	26	175	7	37	33	212		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18 և «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (տրված է միայն հայերի թվաքանակը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
1916 հոկտ.		32						«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
1985				625		625		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264117 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
1990				631		631		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264117 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
2000				803		803		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264117 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
2011				923		923		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264117 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54:
2012				899		899		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264117 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 54: