ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Սարով 1 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Կասում-Իսմայիլով (Շրջան) / Սարով (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 22 կմ արևմուտք՝ Կուրակ գետի ձախ կողմում՝ ծովի մակերևույթից 240-250 մ բարձրության վրա, երկաթգծից ընդամենը 0,5 կմ հարավ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 431:

Հիմնադրում
18 դ․

Հայտնի է երկու վկայություն. առաջինի համաձայն՝ Սարովը հիմնել են ԺԸ դարի 2-րդ կեսին Դաղստան գերեվարված կրզենցի հայերի մնացորդները, ըստ երկրորդի՝ Պարտավի գավառի (Ուտի-Առանձնակ) համանուն գյուղից գաղթածները: Երկու դեպքում էլ սարովցիներին կարելի է բնիկ համարել, քանի որ թե՛ Կրզենը և թե՛ Մարալյան կամ Բեգում Սարովները շատ հեռու չէին այս գյուղից:

«Նոր-Դար», 1886, N 119, էջ 2:
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 53-54:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 307:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 431:

Պատմություն
19 դ․

ԺԹ դարավերջին գյուղը գտնվում էր կալվածատեր Կամսարականների ենթակայության ներքո:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 307:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 431:

1886 թ․

Ի դեպ, 1886 թ., երբ սարովաբնակ թուրքերը 3 անգամ գերազանցում էին հայերին, վերջիններս մտադրվել են հեռանալ բեկապատկան (կալվածատեր՝ Մանաս-բեկ Կամսարական) Սարովից և վերահաստատվել արքունի որևէ հողամասում:

«Արձագանք», 1886, N 19, էջ 279:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 431:

Բնակչություն
1839 թ․

1839 թ. գյուղի 13 ընտանիքները բաղկացած էին հետևյալ անձերից.

«Օհան Բհատուրով, կինն՝ Սառայ, ուստերք՝ Արզուման, դստերք՝ Մարիամ, Շողի և Հէրիք:
Գրիգոր Պօղոսով, կինն՝ սորայ Եղիսաբէդ:
Միքայէլ Սհակով, կինն՝ Խանում, ուստր՝ Սիմօն, դուստր՝ Գյուլլի:
Պապա Գրիգորով, կինն՝ Եթար, ուստերք՝ Հայրապետ, Պապան, Սարգիս, Յօհաննէս, դստերք՝ Մարիամ, Զանազան, հարսն՝ Ռէհան, թոռն՝ Գրիգոր:
Մարիամ Սաթլմիշեան այրի, հարսն՝ Մարգարիտ այրի, ուստր՝ Աւէտիք, դստերք՝ Մարթա, Սանամ, Անայի, Եթար և Կօզալ:
Սահակ Ալահղուլիով, ուստր՝ Քօչարի, հարսն՝ Դաստագյուլ, թոռն՝ Մարգարիտ, եղբօր որդիք՝ Հայրապետ և Հերիքնազ:
Քալանթար Փոթիով, կինն՝ Նանախաս, ուստր՝ Սլէքսան, դուստր՝ Սիրուն, հարսն՝ Հէրիքնազ, թոռունք՝ Խաչատուր, Գօզալ և Պապաս:
Յօհաննէս Ղազարեան, կինն՝ Սանամ, քոյրն՝ Նանում:
Ալամխան Առաքելեան, կինն՝ Նանաղըզ, ուստերք՝ Յարութիւն, Խաչատուր և Օհան:
Խուրշուտ Խաչատուրով, կինն՝ Անթառամ:
Խաչատուր Զինաւորով, կինն՝ Մարիամ, դստերք՝ Հոռոմսիմ և Հէրիք:
Խաչատուր Յակոբով, կինն՝ Մարիամ, ուստերք՝ Մատաթ, Սահակ, եղբարք՝ 1. Ադամ, կինն՝ Մարիամ, ուստր՝ Յարութիւն, դուստր՝ Հոռոմսիմ, 2. Յօհաննէս, կինն՝ Եղիսաբէթ, ուստր՝ Ղևոնդ և դուստր՝ Գայիանէ:
Ղուլի Աբրահամեան, կինն՝ Անայի, ուստր՝ Աբրահամ, դստերք՝ Սանդուխտ և Գօզալ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 307:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:

19 — 20 դդ․

Վիճակագրական աղյուսակից երևում է, որ Սարովը գավառի սակավամարդ գյուղերից էր: ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում նրա բնակչության առավելագույն քանակը հազիվ եղել է 234 շունչ (1912 թ.):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 432:

1980 թ․

Սարովը 1980-ական թվականների կեսերին զուրկ էր հայ բնակչությունից:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 432:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ

Սակավահայ և մեկուսի դիրք ունեցող Սարովի գրավումն ու ավերումը թուրք խուժանի համար բարդություն չի ներկայացրել: Ամեն ինչ սկսվել է «Այսպէս, հոկտեմբերի սկզբին Սարով գիւղում իր բակի մէջ առանց որ և է պատճառի գնդակահար եղաւ Մամիկոն Մադաթեանը, 40 տարեկան, որից անմիջապէս յետոյ ժողովուրդը քոչեց Ղարադաղլու և Գանձակ: Գիւղը դատարկւելուց յետոյ տների պէտքական մասերը նախ կողոպտւեցին և ապա հրդեհւեցին...»:

Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում, Երեւան, 1907, էջ 331:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 433:

1905 — 1910 թթ․

Զանազան վայրեր ցրված բնակիչները մի քանի տարի չեն համարձակվել վերադառնալ հայրենի գյուղ: Համենայն դեպս, 1905-1910 թթ. վավերագրերում Սարով գյուղը հիշատակված է որպես ավերված:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 11: Տես նաև՝ ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 56-57:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 433:

1910 թ․

Հայ-թուրքական ընդհարումներից հետո՝ 1910 թ., երբ իրավիճակը խաղաղվել է, սարովցիները նորից համախմբվել են հայրենի բնակավայրում ու վերստին շենացրել այն:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 433:

ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում գյուղի բնակչության թվաքանակի աճն ու փոփոխությունները ներկայացնում են հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1839	13	34	42	76		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 26: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1845		42	45	87		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 5-6: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1847		34	35	69		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 97-98: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1849		37	34	71		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 95-96: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1852		41	41	82		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 105-106: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1861	10					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1866	13	39	41	80		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1870		49	53	102		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1872		72	58	130		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1873				114		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 58-59: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1875				118		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 44-45: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1877		64	60	124		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1878		68	59	127		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1881		74	56	130		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1882		75	56	131		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1883		75	59	134		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1885		64	60	124		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 29: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1886	35	83	72	155	Մեկ այլ տեղեկագրում նշված է՝ 20 տուն («Արձագանք», 1886, N 19, էջ 279): Ի դեպ, նույն թվականին Սարովն ուներ նաև 62 տուն թուրք բնակիչ:	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 86-87. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1887		78	64	142		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 72: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1888		80	69	149		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1889		80	71	151		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 226-227: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1890		82	74	156		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1891	31	86	77	163		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 148: Նաև՝ Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 54: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1892		85	75	160		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 120: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1893		87	77	164		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1894		87	77	164		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 71-72: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1897		87	80	167		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 146-147: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1898		90	81	171		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 168: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1899		96	87	183		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 125-126: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1900		92	91	183		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 90-91: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1901		92	95	187		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1902		92	95	187		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1905		95	95	190		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 265-266: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1906		44	52	96		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1907				86	Ի դեպ, նույն թվականի վիճակագրական մեկ աղբյուրում գյուղի բնակիչների թիվը ցույց է տրված 118 անձ (“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 360):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1909		108	104	212		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 116: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1912		119	115	234		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 61-62: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1914				53		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 179. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432:
1917	30			210		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 432: