ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Թրքաշեն 1 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Թրքաշեն (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Անգղի գետաբերանի մոտ` լճափից 1,9 կմ, իսկ գետի ձախ ափից` 0,4 կմ հեռու: Ծովի մակերևույթից բարձր է 1652-1660 մ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Պատմություն

Ի դեպ, մինչև 1915 թ. Թրքաշենի հայաբնակ թաղամասը, որը գտնվում է ներկայիս զուտ քրդաբնակ գյուղի հյուսիսային հատվածում, վերածվել է գյուղատեղիի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Հայտնի է, որ 1896 թ.` Համիդյան ջարդերի օրերին, գյուղն ամբողջությամբ ավերվում է, իսկ մարդկային կորուստը` կազմում «...17 սպաննուած, բոլորի ընտանիք առևանգուած Ոստան»:

«Արարատ», 1896, ԺԲ, էջ 582: «Հնչակ», 1896, N 16, 10 օգոստոս, էջ 123: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Եղեռնի ծրագիրը Թրքաշենում գործադրվում է 1915 թ. ապրիլի 7-ին, երբ մոտակա Իշխանիգոմում տեղի ունեցած կռվից հետո սարսափահար թրքաշենցիները և մերձակա մի քանի գյուղերի հայ բնակիչներն ապաստանում են համագյուղացի Նասր աղայի տանը, որը, սակայն, «իր մօտ ապաստան որոնող գիւղացիներէն 32 տղամարդ գիւղէն դուրս հանելով սպաննել կուտայ: Իրենց հարազատներու մահը սգալու գացող հայ կանայք նոյնպէս կը սպաննուին»:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 94: Նաև` «Հայոց-Ձորի Թրքաշէն գիւղ.–Նասր աղայի մօտ կապաստանին մէկ քանի գիւղերէն կարգ մը ընտանիքներ: Իշխանիգոմի կռիւէն մէկ քանի օր ետք, ապրիլ 13-ին, Նասր աղան իրար կը կապէ 32 տղամարդիկ և գիւղէն դուրս հանելով կը սպաննէ: Իրենց սիրելիներու քով գացող կիներէն ոմանք կը սպանուին, իսկ մնացածը ծեծով ետ կը դառնան և քիւրդերու մէջ կը մնան մինչև անոնց փախուստը» (Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 61, 30 նոյեմբեր, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Ինչ վերաբերում է եղեռնյան մղձավանջի մանրամասներին և հետեղեռնյան ոչ պակաս անհույս կացությանը, ապա այս մասին պատկերացում ենք կազմում թրքաշենցի Բաղդիկ Օհանեսյանի` 1915 թ. մայիսի 29-ին Արամ Մանուկյանին հղած նամակից. «Ստորագրեալս Թրքաշէն գիւղի բնակիչներէն լինելով՝ կռիւի միջոցին Արըֆ պէյը մեր ամբողջ ընտանիքը գերի տարաւ իր հետ Խօշապի կողմերը: Բայց այդտեղ քիւրդերի կողմէն սպանուեցան իմ որդին, եղբայրս և եղբօրորդին: Պ. Անդրանիկը այդ կողմեր գալով մեզ ազատեց քիւրդի ձեռքէն...»: Ի դեպ, Անդրանիկ Օզանյանը Բաղդիկի ընտանիքին նաև անասուններ էր նվիրել, որոնք, սակայն, ռուսներն առգրավել էին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 2, թ. 6: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

1917 թ. հունվարին Լյուբլինո կայարանում հայ գերիների թվում էր նաև թրքաշենցի խոհարար Իսրայել Մ. Յաղլուճյանը:

Ոսկերչեան Ս., Հայ գերիների մօտ, «Վան-Տոսպ», 1917, N 9, 22 յունուար, էջ 9: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Բնակչություն

Ինչպես կարելի է եզրակացնել ստորև ներկայացվող աղյուսակից, քուրդ տարրն առաջին անգամ Թրքաշենում (մի քանի այլ գյուղերի օրինակով) ի հայտ է եկել 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից անմիջապես հետո, երբ երկրի անվտանգությունն ապահովելու տեսանկյունից իշխանությունների համար օրակարգային հարց էր դարձել թուրքական տերությանը բռնակցված Հայաստանում, ի հակադրություն բնիկների, օտար տարրի աճի խթանումը հնարավոր առավելագույնին հասցնելու խնդիրը: Համենայն դեպս, 1883 թ. առաջին անգամ գյուղում արձանագրված և ընդամենը շուրջ 15 տոկոս կազմող քրդերը մինչև Առաջին աշխարհամարտն աճել և հասել էին ավելի քան 30 տոկոսի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Անվան ծագում

Երբևէ թուրք բնակչություն չունեցած (իսկ քրդեր էլ` միայն 1870-ական թթ. վերջերից) Թրքաշեն գյուղանվան ծագումը կարող էր առաջացած լինել բնակիչների` այդօրինակ անվանադրությամբ գյուղը մահմեդականների ոտնձգություններից զերծ պահելու ակնկալիքից:

Երևույթի զուգահեռներն առկա են ազգագրական նյութերում: Օրինակ` ԺԸ-ԺԹ դարերում հայոց մեջ շատ տարածված էր նորածիններին ապրեցնելու հույսով թուրքի անվամբ մկրտելը (Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», գիրք Զ, Թիֆլիս, 1900, էջ 284): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Ուղուրվերեն (Uğurveren):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Տնտեսություն

Գյուղն ունեցել է «...պատուական մարգագետինք...», սակայն, ինչպես վկայում է ուղեգիրը, դրանցից ավելի օգտվում էին հենց երկու տուն նորեկ քրդերը, ուստի նույնիսկ նրանց «...անասունք իսկ երջանիկ են, քան թէ նոյն տեղւոյ այլոց անասուններն»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 197:

Հուշարձաններ

Եկեղեցի չունեցած Թրքաշենում, ինքնին հասկանալի է, որ եկեղեցական-ծխական դպրոց չէր կարող լինել, սակայն հակառակ այս իրողությանը, այնուամենայնիվ, 1880 թ. բացը կարողացել էին լրացնել բողոքական հայերը:

Գռուզեան Խ., Վասպուրականի մտաւորական զարթօնքը, «Վասպուրական» ժողովածու, Վենետիկ, 1930, էջ 202: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Տարօրինակ է, սակայն գյուղում եկեղեցու գոյություն երբևէ չի արձանագրվել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ուղուրվերեն

Վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	15	119						Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
1873	10							Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
1883	10		2		12			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 197: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
1897	20		3		23			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 263: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
1909	11		6		80?			«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 13 տուն (53 շունչ` 28 ար., 25 իգ.) հայ և 7 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
1914	12	60	5	41	17	101		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18 և «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (տրված է միայն հայերի թվաքանակը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
1916 հոկտ.		2						«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
1985				171		171		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264100 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
1990				197		197		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264100 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
2000				256		256		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264100 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
2011				259		259		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264100 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84:
2012				243		243		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264100 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 84: