ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Իշխանիգոմ 13 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Իշխանիգոմ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Անգղ գետի ստորին հոսանքի և ըստ այդմ` հարթավայրային շրջանի պատմական գյուղերից է: Լճափից հեռու է 2,5 կմ, իսկ Անգղի աջ ափից՝ 0,7 կմ: Ծովի մակերևույթից ունի 1670 մ միջին բարձրություն: Հայտնի էր իր «մեծամեծ այգիներ»-ով, որոնք սնուցվում էին գյուղի մոտով անցնող Մենուայի (Շամիրամի) ջրանցքով:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 130: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 85:

Պատմություն

Գյուղի խոր հնության ապացույցներից է տեղում դեռևս 1879 թ. վկայված սեպագիր արձանագրությունը. «Հայոց ձորոյ Իշխանի Գոմ գեղի Մ. Յօհաննիսի դրան առջեւ Արտամետու քարերէն բեւեռագրով քար մը կար գրուած»: Ընդ որում, Իշխանիգոմում և նրան հարևանակցող տարածքում հետագայում հայտնաբերվել են ևս երկուսը: Հատկանշական է, որ բոլոր երեք սեպագրերն էլ վերաբերում էին Մենուայի ջրանցքի կառուցմանը և կրկնում միևնույն բովանդակությունը: Խալդյան զորությամբ Մենուաս` Իշպուինիի որդին, այս ջրանցքն անցկացրի` «Մենուայի ջրանցք» անվամբ:

Սրվանձտյանց Գ., Թորոս աղբար. Հայաստանի ճամբորդ, մասն Բ, Կ. Պոլիս, 1884, էջ 279: Арутюнян Н., Корпус урартских клинообразных надписей, Ереван, 2001, էջ 93-94: Տե՛ս նաև Հ. Ն. Ա., Վալտեմար Պելքին նոր գտած սեպագիր արձանագրությունները, «Արարատ», 1893, Ա, էջ 24: Բասմաջեան Կ., Յաւելուած եւ քննութիւն «Ցուցակի Տոսպական կամ հայկական բեւեռաձեւ արձանագրութեանց» (Հիվեռնայ), «Բազմավէպ», 1896, էջ 326: Ադոնց Ն., Հայաստանի պատմություն, Երևան, 1972, էջ 158: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 85:

Հակառակ գյուղի պատմական հարուստ անցյալի` գրավոր աղբյուրներում նրա մասին պահպանված առաջին հիշատակությունները միայն ԺԷ դարից են: 1613 թ. հիշվում է. «...և եդի բնիկ գեօղն, որ Իշխանի գոմ կոչի, ի դուռն Ս. Յովհանիսին, անջինջ...», իսկ 1651 թ.` «...Իշխանիգոմայ մեծ Մէլիքին, ուր ախբէր Ստէփանին...»:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա, Երևան, 1974, էջ 488: ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 451: Տե՛ս նաև Լալայեան Ե., Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Վասպուրականի, Թիֆլիս, 1915, էջ 1015-1016: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 85:

Համիդյան ջարդերի ժամանակ` 1896 թ. հունիսին, Իշխանիգոմը տալիս է 39 զոհ («37 սպաննուած և 2 դիակ գետ ձգուած»):

«Հնչակ», 1896, N 16, 10 օգոստոս, էջ 123: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 85:

1912 թ. հուլիսին` «Օր ցերեկով 20-է աւելի զինուած քիւրտեր Իշխանի Գոմի (Հայոց Ձոր) դաշտը իջնելով՝ հոն գիւղացիները սպառնալիքի տակ՝ կարգ մը հարցերուն պատասխան կը պահանջեն, օր. ձեր գիւղի ոչխարը ո՞ւր կը մնայ, ինչքան զէնք ունիք, գիշեր ձեր գիւղին շուրջ պահապան կը պտտի և այլն: ...գիւղացիները իրենց հունձքերը անխնայ վիճակի մէջ թողուցած՝ ահաբեկ տեղս եկած են»:

«Վան-Տոսբ», 1912, N 17, 27 յուլիս, էջ 309: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 85-86:

1914 թ. հուլիսի 14-ին կառավարությունը գյուղից զինվորագրում է 20-45 տարեկան 150 տղամարդու:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 156: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 86:

Հայտնի է, որ 1915 թ. ապրիլի 6-ին և 7-ին Իշխանիգոմում են ապաստանում Աթանանց, Թրքաշեն, Խարականց, Կեմ, Ղզլդաշ, Մարգս, Մյուլք, Ս. Վարդան և Սպիտակ վանք գյուղերի` կոտորածներից փրկված բնակիչները, ինչպես նաև թուրքական պահակախմբի հավաստիացումներին չվստահած անգղեցի 15 տղամարդ. «Ապրիլ 6-ի և 7-ի առաւօտ, այս գիւղը կը լեցուին Կեմ, Աթանանց, Կզլտաշ, Սպիտակ վանք գիւղերէն կոտորածէ ազատուած տղամարդիկ և կիներ, իսկ Մաշտակ, Խարականց, Թրքաշէն, Մարքս, Միւլք և ս. Վարդան գիւղերու ամբողջ բնակչութիւնը, Քէօշկ և Խորգոմ գիւղերու բնակիչներ իրենց տեղերը կը մնան: Անգղէն 15-ի մօտ տղամարդիկ ալ այս գիւղը կուգան, չվստահանալով ժանդարմաներու խոստումներուն: Ապրիլ 7-ի կէսօրին, Գաւաշի Խալըդ պէյ, 1000 ձիաւոր և հետևակ զինուորներով և թնդանօթով գիւղը կը պաշարէ և համազարկի կենթարկէ: Յիշեալ քանի մը գիւղերու 100-ի մօտ զինուած երիտասարդները, ղեկավարութեամբ Տ. Յակոբ Մուտօեանի, Արմենակի, Համբարձումի, Խորգոմցի Օհանի, Նշանի, Պետրոսի, Քէօշկցի Պօլկօի, Իսրօի, կը սկսին դիմադրել ու չթողուլ, որ թշնամին գիւղը մտնէ: Կռիւը կը տևէ 7 ժամ, մինչև իրիկուն:... մութ ըլլալուն պէս 3-4000 ժողովուրդ դուրս կուգայ և Իշխանիգոմցի, Խորգոմցի և Քէօշկցի զինուորներու պահպանութեամբ կը հասնի ս. Վարդան գիւղի ձորը: Հոն 500-ի մօտ զինուած և անզէն տղամարդիկ զատուելով, Բերտակի լեռնով Շուշանց կանցնին և կիջնեն Վան, իսկ ձորը մնացող կին ու երախաներ Արտամետի կառավարչատուն կը դիմեն, ուր պաշտպանութիւն գտնելու փոխարէն կը ծեծուին և կը մերկացուին, շատ մը կիներ և երախաներ ալ կը սպանուին: Ժողովուրդը նորէն կը սկսի փախչիլ դէպի իր գիւղերը: Տղամարդիկ, Վան մտնելով, փամփուշտ կառնեն և 40 զինուոր, Մոտօի և Խորգոմցի Օհանի և Պօլկօնի ղեկավարութեամբ, ետ կը դառնան և Մաշտակ գիւղէն ու լեռներէն կը հաւաքեն մօտ 2500 կին ու երախաներ ու գիշերանց Բերտակի լեռնով Վարագ կը բերան: Ճամբան Կուռուպաշի վերև խուժան կը պատահի և կը սկսի կռիւ. կը սպանուին քանի մը կիներ, Իշխանիգոմցի զինուոր Արմենակ և կը վիրաւորուի Համբարձում: Ժողովուրդէն մաս մը Վարագ կը մնայ և մաս մը Վան կիջնէ: Վարագի նահանջէն ետք, մնացածն ալ Վան կուգայ»:

Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 58, 19 նոյեմբեր, էջ 3: Տե՛ս նաև Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 93: Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 160: Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 205-207: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 86:

Օրհասը հրաշքով վերապրած Զարուհի Հյուսյանն ապրիլի 7-ի և նրան հաջորդած դեպքերի մասին վկայում է. հայկական մի քանի գյուղերի հրկիզման և կոտորածի լուրն առնելով` սկզբից կարծում են, որ միայն «ապստամբ գիւղերը պիտի այրուին, բայց երբ լուր առանք, որ կոտորածը ընդհանրական է, մենք ալ սկսեցինք փախչել: ...գիշերը մեր ամբողջ ունեցածները թաղեցինք հողի տակ և մեր տղամարդիկն ալ պատրաստուեցան քաղաք երթալ, բայց մինչև պատրաստուիլը արդէն լուսցաւ ու ալ ցորեկով չկրցան փախչիլ: Մաս մը մնացին գիւղին մէջ և մաս մըն ալ գիւղէն 1/2 ժամ հեռաւորութեան վրայ գտնուող այրի մէջ քաշուեցան, իսկ երբ լուսցաւ, խուժանը բռնեց Կեմ գիւղի վրայ և սկսաւ ռմբակոծել: Կեմից լուր եկաւ մեր գիւղը, որ օգնութեան հասնին, բայց մինչև օգնութեան հասնիլը ժողովուրդն ալ և կռուողներն ալ գիւղից քաշուեցան և փախչելով եկան մինչև մեր գիւղը: Մեր գիւղին մեջ կար մօտաւորապէս 4000 ժողովուրդ. հաւաքուած էին մեր գիւղին մէջ Գզլտաշ, Քերծ, Պլթենց, Աթանան, Խառականց, Թիւրքաշէն, Կեմ, Անգղ, Մաշտակ գիւղացիներ՝ ամբողջ Վարի Հայոց ձորի բնակչութիւնը: Խուժանը ժողովուրդի ետևից հասաւ մինչև մեր գիւղը, մեր գիւղին մէջ եղած յեղափոխական զինուորները դիմադրեցին և առաջին անգամով խուժանը ետ մղեցին ու սկսան կռուիլ: ...Մինչև իրիկուն կռիւ ընելէ վերջ, երբ մեր զինուորները տեսան ալ չպիտի կրնան դիմադրել, ուզեցին քաղաք՝ Վան քաշուիլ գիշերով: Այն օրը միայն մէկ կռուող զինուոր զոհ տուին՝ Սարգիս անունով, իսկ թշնամուց, ինչպէս կը պատմէր մեր գիւղի քիւրտերից մէկը, մօտաւորապէս 80 հոգի սպաննուած են: Դեռ ժողովուրդէն որևէ մէկին վնաս չէր եղած, իսկ իրիկունը մեզ բոլորիս մէկ տեղ հաւաքեցին ու պատրաստուեցանք քաղաք երթալ: Երբ հասանք Ս. Վարդան ըսուած ձորը, հոն կարծիքները փոխուեցան և այնպէս կարգադրեցին, որ բոլոր զինուած երիտասարդները երթան քաղաք, իսկ ծերունիները, երեխաները և կիները երթան Արտամետ՝ միւտիրին յանձնուելու, ու այդպէս ալ ըրին: Այս որոշումը կայացաւ նրա համար, որ կը խորհուէր, թէ կառավարութիւնը միայն զօրքացու տղամարդկանց հետամուտ պիտի ըլլար, իսկ խաղաղ ժողովուրդին ձեռք տալու չէ: Մենք հասանք մինչև Ս. Վարդան գիւղը, հոն ժողովուրդին կէս մասը նորից վերադարձան իրենց տեղերը, իսկ մենք՝ կէս մասը, գացինք Արտամետ...: Երբ ոստիկանները մեզ տեսան, մօտ 50 հոգի եկան մեր բոլորտիքը պաշարեցին և մեզ նստեցուցին, հոն նստանք մինչև միւդուրը արթնցաւ: Երբ միւդուրը եկաւ, հրամայեց, որ բոլոր տղամարդիկը առանձին, երեխաները առանձին և կիները առանձին տեղերու մէջ տեղաւորեն: Տղամարդիկը և երեխաները տարին Հայոց գիւղ, իսկ մեզ լեցուցին կառավարութեան շէնքի վարի յարկին մէջ: Չանցած կէս ժամ, լուր առինք, որ մեր բոլոր մարդիկը սպաններ են...: Մեր գիւղից 40 մարդ սպաննուեցաւ հոն (ինչպէս Աբրահամ, Սերովբ, Խաչիկ, Միսակ), իսկ մեզ հետ միւս գիւղերէն կային մօտաւորապէս 200 մարդ: Բոլորին ալ սպաննեցին ու լեցուցին այն տեղի հացի հորերուն մէջ, յետոյ մեր տղաները սպաննեցին»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 158-159: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 86:

Ապրիլի 7-ին կատարվածի և հետագա զարգացումների մասին վկայել է նաև Հակոբ քահանա Բարսեղյանցը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 160-161 (քաղվածքն ամբողջությամբ տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 16, ծանոթ. 79): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 86:

Պլթենցի քահանա տեր Աբրահամն էլ հավելում է. «...Իշխանի Գոմ գիւղացի Տ[էր] Յակոբ Մուդոյեանը, համագիւղացի Յակոբը և Անգղ ու Կեմ գիւղի կռուողները կը դիմադրեն 5 ժամ, մեր զինուորական խորհրդի որոշմամբ՝ Սեդրաք և Փանոս Շաղոյեաններու ղեկավարութեամբ ոզմեցի Յովհաննէս թուով 100 զինուորով փութացին անոնց օգնութեան, ամբողջ երկու օր անհաւասար կռիւ մղեցին կանոնաւոր զօրքի ու քիւրտի հետ: 140 թնդանօթ արձակելէ վերջ թշնամին զգալի կորուստներով կը ստիպուի փախչիլ, իսկ ժողովրդի կորուստը թուով 1000 հոգի կը լինի, որոնց մէջն էր պլըտենցցի ռէս Աբգար, Սեդրաք Տ[էր] Աբրահամեան և Յովակիմ Տ[էր] Աբրահամեան»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 150-151: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 75: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

1915 թ. հուլիսի կեսին իշխանիգոմցիները ևս միանում են գաղթող քարավաններին. «...2,5 ամիս գիւղը մնալէ [յետոյ] նահանջը եղաւ, եկանք, Բերկրիի կամուրջը անցանք: Կրակներ բացուեցան, ունեցածներս թողնելով փախանք, 1000-ից աւել մեր գիւղի ոչխար կը լինէր: Այդտեղ նորից կռուեցին Մուտոյեան Յակոբը և ուրիշ զինուորներ»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 161: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

1916 թ. գարնանը ողջ մնացած իշխանիգոմցիների մի մասը վերադառնում է հրկիզված ու ավերակված գյուղ, սակայն հուլիսյան նահանջին դարձյալ ստիպված է լինում լքել գյուղը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 160: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Արևելյան Հայաստանում իշխանիգոմցիների մնացորդները հաստատվում են Էջմիածնի շրջանի մի քանի գյուղերում, իսկ 1 տուն էլ 8 անձով՝ Նոր Բայազետում:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 161: վել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Բնակչություն

2013 թ. գյուղն ուներ Բրուքի աշիրեթին պատկանող 200 տուն սուննի (շաֆիղի ճյուղից) քուրդ բնակիչ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Ցեղասպանությունը վերապրած իշխանիգոմցիներ. 1919 թ. մարտին նշվել է, որ Բաղդադի մոտ գտնվող Պագուպայի փախստականների ճամբարում էին գտնվում իշխանիգոմցիներ Իսկուհի Մատոյանը որդիների` Կարապետի և Բենիամինի հետ և Գարեգին Մատոյանը:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 15, էջ 471: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Ցեղասպանությունը վերապրած իշխանիգոմցիներ. փրկված Գասպար Աբրահամյանն էլ 7 շնչով 1919 թ. ամռանը հաշվառված էր Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Անվանի մարդիկ

Գարմեն (Մկրտիչ Մելքոնյան). «Բուն անունով Մկրտիչ Մելքոնեան, Վանի նահանգի Իշխանի Գոմ գիւղէն: Աւարտած էր Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանը, կրօնական ձեռնադրւած էր Խրիմեան Հայրիկէն, 1903 թ-ին` իբր Տաճատ վարդապետ: 1905 թ. մասնակցած է հայ-թաթարական ընդհարումներուն, Վաղարշապատի պաշտպանութիւնը ստանձնելով, որմէ յետոյ հրաժարած է կուսակրօնութենէն: Մասնակցած է Վիեննայի Ընդհանուր Ժողովին: Երկիր մտած է իբր յեղափոխական գործիչ: Սահմանադրութեան հռչակումէն յետոյ թեմական տեսուչ եղած է Վան, ապա Մուշ, իբր յաջորդ` Ս. Զաւարեանին: 1914 թուին, Կեսարիա անցած է, տեսչական պաշտօնով, Թալասի մէջ ձերբակալուած է 1915 թուին, Հալէպ աքսորուելով, եւ ճանապարհին ալ սպաննուած է թուրք ոստիկաններու ձեռքով»:

Խ. Թ., Ապրիլեան եղեռնի նահատակ ընտրանիէն, «Վարագ», 1968, N 61, ապրիլ, էջ 29: Տե՛ս նաև Աճէմեան Հ., Յեղափոխական Վասպուրական 1880-1930, «Վասպուրական» ժողովածու, Վենետիկ, 1930, էջ 345-346: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Հակոբ Մուդոյան. Մեծ եղեռնը վերապրած ուսուցիչ, քարոզիչ Հակոբ Մուդոյանը եղբոր` Գարեգինի հետ միասին Իշխանիգոմի ինքնապաշտպանության ղեկավարներից էր:

Աճէմեան Հ., Յեղափոխական Վասպուրական 1880-1930, «Վասպուրական» ժողովածու, Վենետիկ, 1930, ջ 346: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Արամ Հյուսյան. «Հիւսեան ընտանիքը Հայոց ձորի Իշխանիգոմ գիւղէն էր: Անոնք Վանի մէջ ալ տուն ունէին»:

Թղթակից, Արամ Հիւսեան, «Վարագ», 1962, N 37, ապրիլ, էջ 31: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Մաքրուհի Մարտիրոսյան. «Ծնած էր 1880 թուականին, Իշխան գիւղ` համբաւաւոր Աւետիս Սարոյեանի աղջիկը: Ամուսնացած էր Մովսէս Տէր-Մարտիրոսեանի հետ եւ ունեցած էր եօթ զաւակներ, բոլորն էլ մահացած փոքր տարիքին: Ամուսինը լինելով հայ յեղափոխական դաշնակցութեան գործունեայ անդամ, միշտ հետապնդուեցաւ թուրք կառաւարութեան կողմէ եւ ապրեցաւ փախստական կեանք մը: Ի վերջոյ յաջողեցաւ ինքզինքը նետել Միացեալ Նահանգներ: 1924 թ. տիկին Մաքրուհին միացաւ ամուսնուն: 1945 թ. փոխադրուեցաւ Ֆրէզնօ...: 1975 թ. նոյեմբերի 20-ին մահացավ...: Անդամ էր եկեղեցւոյ եւ Համավասպուրականի Միութեան»:

Լ. Փ., Տխրունի, «Վարագ», 1976, N 87, հունվար-հունիս, էջ 59-60: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Անվան ծագում

Ավանդաբար վկայվել է, որ գյուղն իր անունն առել է «...ի Քէօշկ նստող բնիկ Իշխանաց ոչխարներուն գոմն եղած լինելուն համար...»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 130-131: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 85:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Բաքըմլը (Bakımlı):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 85:

Քահանա
1852 թ․

1852 թ. գյուղի հոգևոր հովիվն էր Խաչատուր քահանան. «...Իշխանգումայ տէր Խաչատուր...»:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 90:

Մինչև Մեծ եղեռնը քահանայագործում էր Հակոբ Բարսեղյանցը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 160: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 90:

Տնտեսություն

Իշխանիգոմցիների տնտեսության մեջ կարևոր տեղ էին զբաղեցնում այգեգործությունը, հողագործությունը և անասնապահությունը: Այստեղ էին գտնվում թագավորական ձիաբուծարանները:

Cuinet V., La Turquie d’Asie, Gռographie administrative, t. I (Paris, 1891), 702. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Google Earth
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Գյուղը տիեզերքից

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Բաքըմլը

ԺԹ դարի կեսերից հայտնի վիճակագրական տեղեկագրերը ցույց են տալիս, որ Իշխանիգոմը մինչև Մեծ եղեռնը կարողացել է հարատևել որպես զուտ հայաբնակ գյուղ:

Թվական	Ընդամենը	Տուն	Նշումներ	Աղբյուր
1855	197	29		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:
1873		20		Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:
1883		40		Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 130: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:
1895		40		«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:
1909	317	54		«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 52 տուն (319 շունչ` 170 ար., 149 իգ.) հայ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:
1914	409	70		Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: Տե՛ս նաև Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:
1915 նոյ. վերջ	15			Կ. Խ., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:
1915 Մ. ե. ն		60-70	Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 156: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87:
1916 հոկտ. 10	35			«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 87: