ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խոսպ 6 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Խոսպ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է գավառի կենտրոնական մասում` Հիրճ և Վերին Մժնկերտ գյուղերի միջակայքում` Անգղի ձախ ափից 4 կմ հարավ` ծովի մակերևույթից 1850-1860 մ բարձրությամբ հյուսիսահայաց լեռնալանջին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

Պատմություն

Գյուղում և գյուղամերձ տարածքում պահպանված նյութական մշակույթի հուշարձանների մնացորդները վկայում են բնակավայրի գոյությունն առնվազն միջնադարից: Գրավոր աղբյուրներում, սակայն, ավելի հաճախ սկսում է հիշատակվել միայն ԺԹ դարի կեսերից, այն էլ առավելապես իշխանությունների թողտվությամբ, ուղղակի խրախուսմամբ կամ հրահրմամբ գյուղի նկատմամբ իրականացված ոտնձգությունների բազմաթիվ դեպքերի առնչությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

1877 թ. մայիսի 28-ին նշվել է. «... Խոսբ գիւղն բոլորովին կողոպտելով աւերակ կը դարձունեն: Ռէս (տանուտէր) Ադամն ալ կուզեն սպաննել...»:

Փ. Մ., Վանի մեջ հարստահարություններ, «Մշակ», 1877, N 59, 15 օգոստոս, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

1878 թ․

1878 թ. նոյեմբերի 5-ին էլ «Խավշտանցի քիւրդեր Խոսպայ գիւղէն 20 եզ յափշտակեցին»:

«Մշակ», 1879, N 68, 8 մայիս, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

Ընդհանրապես ազգային խտրական և տնտեսական անօրինակ ճնշումների հետևանքները երեքն էին. կա՛մ բնակիչները, չդիմանալով կեղեքումներին, ստիպված լքում էին հարազատ օրրանը, կա՛մ զրկվում մարդկային արժանապատվությունից և մինչև վերջ ստրկացվում, կա՛մ հնարավորինս ընդվզում: Խոսպի պարագայում կարելի է նշել, որ տեղի է ունեցել վերջինը, քանի որ, օրինակ, 1895 թ. դրվատանքով է հիշվում Խոսպի տանուտերը. «...բաւական օգնում էր Ռէսը, երբ հաւաքում էին մարդկանց ու խօսում...»:

Վարդանի յիշատակարանը, «Դրօշակ», 1912, N 7-8, էջ 187: Տե՛ս նաև Խանասորա Վարդան, Երևան, 1992, էջ 49-50: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

1911 թ․

1911 թ. ամռանը «Քաղաքացի մի քանի երիտասարդներ Խոսպ (Հայոց-Ձորի) ուխտի գնացած միջոցին, քիւրտերու կողմէն կենթարկւին հրացանաձգութեան: Երկիւղէն հիւանդացած են մանուկներ և կիներ»:

«Աշխատանք», 1911, N 29, 20 օգոստոս, էջ 15: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

1914 թ․

1914 թ. իբրև պատերազմական տուրք գյուղացիներից բռնությամբ խլվել էին 230 չափ ցորեն, 85 ոչխար, 15 լիտր (1 լիտրը՝ 1,85 կգ) յուղ, 20 չափ ձավար, 60 զույգ ջվալ, 50 զույգ գուլպա, 45 զույգ ձեռնոց և 40 բամբակե բաճկոն:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 58: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 161: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

Խոսպեցիների բնաջնջման ծրագիրն իշխանությունները վստահել էին քուրդ հայտնի ավազակներ Լազգոյին և Ջանկոյին, որոնք 1915 թ. ապրիլի 7-ին «...գիւղը կերթան և կը սպաննեն 50 տղամարդ, որոնց հետ և տէր Մարտիրոս, Սօղօն, և այլն»: Սպանվածների թվում էին նաև գյուղի ռես Ազիզը, նախկին ռես Սարգիսը և այլք:

Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 57, 16 նոյեմբեր, էջ 3: Տե՛ս նաև Մխիթարեան Օ., Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92: Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 59: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 162: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

Գյուղաբնակներին բաժին հասած օրհասի և մնացորդների փրկության մասին ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում խոսպեցի Կարապետ Դավթյանը` նշելով, որ դեռ 1915 թ. ապրիլի 2-ին պժնկերտցի քուրդ Մճոն խոսպեցի հայերին զգուշացրել էր սպասվելիք կոտորածի մասին, սակայն հակառակ այս իրողությանը` ապրիլի 7-ին պայթած արհավիրքին գյուղացիները միանգամայն անպատրաստ էին. «Պժնկերտի, Հիրճի, Կյուսնի, Կղզիի քիւրտերը, խուժան կազմած, Կեօլ-Պասանի Սատըգ աղայի ղեկավարութեամբ պաշարեցին մեր գիւղը և սկսան աւարի տալ ու անխնայ սպաննել ...թուով 80 հոգի, որոնց մէջն էին [Տէր] Մարտիրոս քահանան, ռէս Ազիզ, նախկին ռէս Սարգիս, աղաներէն՝ Մկրտիչ, Թովմաս, Յովհաննէս, Խաչօ և Յովսէփ: Բռնաբարեցին ու բռնի իսլամացուցին Մանուկ Ազիզեանի 14 տարեկան աղջիկ Վարվառը՝ հիրճցի Մեհմէտը տարաւ, Սրգոյի կին Մարան և իր երկու աղջիկներ՝ Պտօ և Ազնիւ, մէկը՝ 6, իսկ միւսը՝ 10 տարեկան, նորդուզցի Սլէման պէկ տարաւ, նոյնպէս Սլէման պէկ բռնի իսլամացուց և իբրև ծառայ իրեն հետ տարաւ Մովսէս Գօրոյեան՝ 12 տարեկան, Գասպարի թոռ Արամ՝ 13 տարեկան, Վարդան Սարգսեան՝ 10 տարեկան: Իսկ միւսները սարսափած փախան Լուաւեր սարը: Հետևեալ օրը միևնոյն խուժանը կրկնապատկուելով պաշարեց Լուաւեր սարը՝ իրենց սեւ ծրագիրը իրականացնելու, հայերը բնաջնջելու համար: Մեր շրջանային կոմիտէն՝ կեմցի Մկրտիչ Ատովմեանը նկատի ունենալով եղած վտանգը, իր շուրջը համախմբեց Խոսպի և շրջակայ գիւղերէ՝ Դաշնակցական քաջարի երիտասարդներ՝ թուով 70 հոգի: Զէնքի ու ինքնապաշտպանութեան դիմեցինք, 1 օրուայ անհաւասար կռուէն վերջ պատռեցինք քրտական սեղմուած շարքերը ու գիշերով ժողովուրդին հետ միասին անցանք Վան...»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, 15 162: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 59-60: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102-103:

Բնակչություն

1855-2012 թթ.` ստորև ներկայացվող վիճակագրական տվյալների մեկտեղումը ցույց է տալիս, որ, ինչպես այլուր, մշտապես զուտ հայաբնակ Խոսպում առաջին անգամ այլազգիներ (տվյալ դեպքում` քրդեր) բնակություն են հաստատել միայն Համիդյան ջարդերից հետո, որոնց թվաքանակը, սակայն, մինչև 1915 թ. երկու տասնյակը չի գերազանցել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:

Եղեռնը վերապրած խոսպեցիները հաստատվում են Երևանում, Էջմիածնի և Արտաշատի շրջանների գյուղերում (Կարապետ Դավթյանը բնակվում էր Մեհրաբլու գյուղում):

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 60: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 163: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:

Հայտնի է նաև, որ 1916 թ. մարտի 20-ին խոսպեցիները վերահաստատվում են հայրենի գյուղում, լծվում գյուղի շենացման գործին, գոյատևելու համար էլ Միացյալ ընկերությունից ստանում են լծկան և սերմացու, սակայն բոլոր երազանքները հօդս են ցնդում ռուսական հերթական դավադիր նահանջի հետևանքով:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 60: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 163: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:

Տնտեսություն

Հակառակ անասելի տուրքերի, հափշտակումների և միմյանց հաջորդող թալանների, այնուամենայնիվ, չարքաշ աշխատանքի շնորհիվ խոսպեցիները ոչ միայն կարողանում էին ապահովել իրենց հանապազօրյա հացը, այլև նրանց մեջ կային նաև ունևորներ: Համենայն դեպս, 1887 թ. հիշվում է հարստությամբ և բազմամարդությամբ ամբողջ Հայոց ձորում աչքի ընկած խոսպեցի Ատոմի ընտանիքը. «...Հայոց ձորի մէջ երկու հարուստ և բազմամարդ ընտանիքներ կան. մին` Կզլտաշ գիւղ Փոխանի ընտանիք, միւսը Խոսբ գիւղ Ատոմի ընտանիք...»:

Ա. Դ., Հայոց ձորի վրայ մի քանի տեղեկութիւններ, «Արձագանք», 1887, N 16, 10 մայիս, էջ 240: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

Մինչև Մեծ եղեռնը խոսպեցի հայերի տնտեսական կարողությունները կազմում էին 1530 մեծ և փոքր եղջերավոր անասուն (1200-ը` ոչխար), իսկ տարեկան եկամուտը` 2100 չափ ցորեն և գարի:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 58: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 161: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

1915 թ. մայիսի 30-ին խոսպեցիներ Մանուկ Սարգսյանն ու Մարգար Կարոյանը դիմում են Արամ Մանուկյանին՝ խնդրելով արտոնագիր անասուններ գնելու համար. «Թալանուած և թշուառ վիճակի մը ենթարկուած ըլլալով, կուզենք Նօրդուզի կողմերը երթալ՝ ոչխար, լծկան և նման անասուններ գնելու համար: ...ճամբու պէտք եղած արտօնագիր կամ անցագիրը շնորհել ...կը խնդրենք»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 41, թ. 216: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Խոսբ, Խոսփ, Խուսփ անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Սաքալար (Sakalar):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 102:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Խոսբ
Խոսփ
Խուսփ
Սաքալար

Վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Ընդամենը	Տուն	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	12	100	100	12				Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1860-ական	20			20				Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 21: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1873	15			15				Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1883	14			14				Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 182: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1895	25			25				«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1897	50			52	2			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 262: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1909	44		240	50	6		Վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 43 տուն (223 շունչ` 108 ար., 115 իգ.) հայ և 6 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1914	52	291	310	55	3	19		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1915 Մ. ե. ն.	52						Այլ վկայության համաձայն` Մեծ եղեռնի նախօրեին ուներ 50 տուն` 350 հայ բնակիչ (Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 58: Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 161):	«Սիոն», 1967, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1916 հոկտ.		320					Ի դեպ, գյուղում հաստատված 320 բնակիչներից 8-ը բնիկներ էին, մնացածը` շատախցիներ:	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1985			446			446		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264111 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
1990			565			565		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264111 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
2000			577			577		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264111 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
2011			642			642		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264111 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103:
2012			634			634		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264111 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 103: