ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կեմ 14 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Կեմ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Անգղի աջ ափին` Շամիրամի ջրանցքի եզրին` ծովի մակերևույթից 1740 մ միջին բարձրության վրա. «...Կէմ գիւղն կը գտնուի Վանայ հարաւային արևելեան կողմը, 4 ժամ հեռի Հայոց ձորին մէջ, Անգղ գետակին աջակողմեան եզրին մօտ...»: Գյուղն ունի գավառի կենտրոնական և արևմտյան հատվածներն իրար կապող դիրք: Մերձակա գյուղերի համեմատ էլ «Կէմ հեռու է Առեղէն և Հնդստանէն 6 ժամով, Անգղէն 1-ով, իսկ Անթանանցէն 3-ով...»:

«Արձագանք», 1882, N 14, 23 մայիս, էջ 214: Ա. Դ., Հայոց ձորի վրայ մի քանի տեղեկութիւններ, «Արձագանք», 1887, N 16, 10 մայիս, էջ 240: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Պատմություն

Կեմը հին գյուղ է` անվերապահորեն բնակեցված դեռևս նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանից, սակայն գրավոր աղբյուրներում նրա մասին շատ քիչ վկայություն է պահպանվել: Մասնավորապես հայտնի է, որ 1651 թ. Վարագավանքի թալանին մասնակցած ոմն ավազակ Չոմար փախչելիս հասնում է Հայոց ձորի Կեմ գյուղ. «...պատահեցաւ Շամիրամայ առուին. որում ոչ գոյ հնար անցանելոյ բաց ի կամրջէն, զի յոյժ լայն է և խոր և երկուց կողմանց թմբերն բարձր՝ ընդ որ մարդ և ձի ոչ կարէ իջանել և ելանել, և առ եզերբ այս առուիս գնաց Չօմարն սակաւ ինչ զառ ի վեր և դարձաւ՝ և եկն ի գիւղն Կեմ կոչեցեալ»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 391: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

1852 թ. Կեմի աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդների թվում հիշվում են «...Կեմայ տէր Պողոս, Կեմայ տէր Մարտիրոս, ...Կեմայ ըռէս Գասպար...»-ը:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Համեմատաբար մեծաթիվ են ԺԹ դարի երկրորդ կեսով և Ի դարասկզբով թվագրված հիշատակությունները, որոնք գրեթե առանց բացառության վերաբերում են Կեմի նկատմամբ իրականացված տարաբնույթ ոտնձգություններին: Ահա դրանցից մի քանիսը. «Կեմ գիւղէն Քատօեան Յակոբ նոր փեսայ քսանևհինգ տարուան տղայ մի սպաննեցին»:

ԳԱԹ, Գ. Սրվանձտյանի ֆոնդ, բ. 4, գ. 55, անթվագիր, ձեռագիր, էջ 1: Տե՛ս նաև Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 456: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

1880-ական թթ. Կեմը գտնվում էր Բայրամ աղայի տիրապետության ներքո: Վերջինս, օգտվելով այն հանգամանքից, որ տնտեսական ծանր պայմանների պատճառով երիտասարդները գտնվում էին պանդխտության մեջ, զավթում է ոչ միայն գյուղը, այլև Կեմի ենթակայության ներքո գտնվող Ականցը (Եկանց):

Ա. Դ., Հայոց ձորի վրայ մի քանի տեղեկութիւններ, «Արձագանք», 1887, N 16, 10 մայիս, էջ 240: Տե՛ս նաև Պողոսյան Հ., Վասպուրականի պատմությունից, Երևան, 1988, էջ 53: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

1895 թ. օգոստոսին գյուղ այցելած Խանասորա Վարդանը (Սարգիս Մեհրապյան) նշել է. «...Կեմ գյուղը ...Հայոց ձորի ամենաբազմամարդ գյուղն էր, մոտ 200 տուն, զուտ հայաբնակ: Ժողովուրդը թույլ էր. իրեն պաշտպանելու համար հրավիրել էր քյուրտ շեյխի փոխանորդին, որ փոխանակ նրանց օգնելու` ահագին վնասներ էր հասցնում. մեծ գումարներ էր առնում ժողովրդից: Այդտեղ ևս դաշնակցական խումբ կազմակերպեցինք»:

Խանասորա Վարդան, Երևան, 1992, էջ 49: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Համիդյան ջարդերի ժամանակ` 1896 թ. սեպտեմբերին, գյուղը ենթարկվում է թալանի ու ավերի «...պ. Սէրէմճեանի մարաքում պաշարւած խմբի կռւի ժամանակ...»: Ահռելի էին նաև մարդկային կորուստները. «...108 սպաննուած 64 դիակ գետ ձգուած...»:

«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: «Հնչակ», 1896, N 16, 10 օգոստոս, էջ 123: Այլ տեղեկությամբ՝ Համիդյան ջարդերի օրերին սպանվում է 68, կրոնափոխ լինում 64 կեմցի, կողոպտվում է 120 տուն (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Ողբերգությամբ ավարտված սեպտեմբերյան դեպքերի մասին փոքր-ինչ ավելի մանրամասն նշվել է. «Յեղափոխականներին յաջողւեց իրենց դիրքերից դուրս գալ և ամրանալ Հայոց-Ձորի Կէմ գիւղում, որ երեք օր շարունակ կռւեցին երեք հարիւրից աւելի կանոնաւոր զինւորների հետ: Այս կռւում մեռել են 9 յեղափոխականներ և 20-էն աւելի զինւորներ. մանրամասնութիւնները պակասում են: Թիւրքերը այրում են յեղափոխականների ապաստանած տները և այդպիսով իրենց վրէժը առնում մեր հերոսներից»:

«Դրօշակ», 1896, N 26, էջ 194: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Ֆիզիկական և տնտեսական փոքրիշատե ավելի ապահով վիճակ ձեռք բերելու հույսով 1899 թ. հունվարին, բացառությամբ 4 ընտանիքի, Կեմի ողջ բնակչությունն ընդունում է կաթողիկե դավանանք:

«Մուրճ», 1899, N 1, էջ 138: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

1906 թ. «Կեմ գիւղացի Նաւօն՝ իր սայլով Արտամէտ եկած ժամանակ, կէս ճամբան օրը ցերեկով առաջը կը կտրեն երեք զինւած քրդեր. Նաւօն մահւան երկիւղէն բռնւած, կը թողնու կը փախչի: Քրդերը 4 հատ լծւած եզերը կարձակեն և կը քշեն: Իսկ Նաւօն լեղապատառ, շունչը կտրած հազիւ ինքզինք գիւղը կը ձգէ՝ մեծապէս գոհ որ գէթ իր կեանքը ազատեց»:

«Դրօշակ», 1906, N 5, էջ 69: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Գոնե առաջիկա փորձություններին ավելի պատրաստ լինելու մտահոգությամբ 1900-ական թվականներին, ի թիվս Քերծ, Բլթենց, Աթանանց, Կարմրաքար (Քզըլթաշ), Անգղ, Մաշտակ և Խորգոմ գյուղերի, Կեմում ևս հիմնվում է հեղափոխական մարմին, որի անդամները հիմնականում զբաղվում էին տեղացի երիտասարդներին ռազմական գործին ծանոթացնելով, գյուղացիների միջև ծագած վեճերը տեղում հարթելով:

Մալխաս, Զարթօնք, հ. Դ, Պոստոն, 1933, էջ 51: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

1913 թ հունիսի 9-ին «...երեկոյեան ժամ 12-ին՝ 30-ի մօտ զինեալ ձիաւոր և հետևակ քիւրտեր կուզեն տանիլ Հայոց-Ձորի Կեմ գիւղի նախիրը: Հովիւները հաւար կը հասցնեն գիւղը և գիւղացիները հասնելով աւազակները կը փախցնեն: Աւազակները կը խլեն յետոյ իրենց հանդիպող քօչար քիւրտի մը ջորին, իսկ քիւրտը իր մօր հետ կապաստանի Կեմ գիւղ»:

«Վան-Տոսպ», 1913, N 21, 15 յունիս, էջ 251: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128-129:

1914 թ. հուլիսի 20-ին ոստանցի Սալըհ չաուշը և արտամետցի Շավեշն Արտամետի մյուդիրի հետ միասին զորահավաքի անվան ներքո հավաքում են գյուղի երիտասարդներին, իսկ չներկայացած Հովակիմ Մաթոսյանի և Գասպար Մանուկյանի տները` հրկիզում:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 61: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012 էջ 164: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 129:

1914 թ. իբրև պատերազմական տուրք գյուղից բռնագրավում են 175 օսմանյան լիրա, 350 ոչխար, 120 եզ, վեց սայլ եզներով, 200 չափ ցորեն, 150 չափ գարի, 400 զույգ գուլպա, 200 ձեռք շապիկ-վարտիք, 30 լիտր յուղ, 30 չափ ձավար, 600 խուրձ խոտ, 150 սայլ հարդ և այլն, իսկ «վանեցի յիսնապետ Ջաջըղ օղլի Եաղըբ, խօշապցի Ահմատ չաւուշ և վանեցի Նուրին 80 (ութսուն) օսմանեան լիրա, 30 չափ գարի և վեց ոչխար կաշառք վերցուցին գիւղի ռէս Աւետիս Յարութիւնեանէն՝ զինուորացուներու տանիլը 8 (ութը) օրով յետաձգելու համար»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 165: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 129:

Ըստ կեմցի Ղազար Մանուկյանի վկայության` 1914 թ. սեպտեմբերին «...Արտամէտի միւտիր Այասը 200 ոստիկաններով գիշեր ատեն պաշարեց գիւղը և սկսաւ հրացանի համազարկեր գիւղին վրայ. մէկ ժամ անընդհատ գնդակներու տարափ կը տեղար գիւղին վրայ՝ առանց հայերու կողմէ պատասխանելու: Բայց երբ մի քանի հոգի սպաննուեցան (Մարգարիտ Սիանոսեան, Մովսէս Ախիջանեան՝ 10 տարեկան, Անդրանիկ Գափլանեան՝ 10 տարեկան), գիւղացիք պարտաւորուած ինքնապաշտպանութեան դիմեցին: Այս ինքնապաշտպանական կռիւը 5 ժամ տևեց»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 164-165: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 129:

1915 թ. մարտի սկզբին (ըստ կեմցի Ալեքսան Պատուրյանի վկայության) սևագրակցի Թահր աղայի որդին՝ Նուրին, և քարավանցցի Ալիի որդին` Աբդուլ Ազիզը, Ղազար Մանուկյանին և Մկրտիչ Ատոմյանին տեղեկացրել էին սպասվելիք կոտորածի մասին:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 62: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 165-166: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 129:

Կեմցի Ղ. Մանուկյանը վկայում է նաև. «1915 թ. ապրիլի 5-ին 600 հոգիէ բաղկացած կառավարական զօրքը, ղեկավարութեամբ Ճմուկ Հիւսէյն աղայի, մէկ թնդանօթով և 800 միլլիներ (քիւրտ) ղեկավարութեամբ վանեցի Ռաշիտ էֆէնտիի որդի Ֆայըգի, բժնկերտցի Չէլէնկի, զեռինակցի Խալիլի որդի Հասան պէկի, նոյնպէս խօշապցի Մախսոյի որդի Սէրհէնգի, աղասանցի Պէքըր Սմոյեանի և Շաքըր աղայի տղայ Լէզկինի ղեկավարութեանց տակ եղող թիւրք և քիւրտ խուժանը, մի թնդանօթով և կառավարական (քիւչիւք չափ) հրացաններով զինուած, յարձակեցան Կեմի վրայ (կէսգիշերին): Կեմի զինուած երիտասարդութիւնը մինչև կէսօրը կարողացաւ զէնքով դիմադրել և յետոյ խոյս տուաւ. գիւղէն դուրս ելնելով դէպի Անգղ կերթան՝ տալով զոհ 110 երեխայ, 30 տղամարդ և 60 կին: Անոնցմէ երեք հոգի՝ Գալուստ Յովհաննէսեան, Յունօ Մուրատեան և Խաչօ Մուրատեան, Կեմի և Անգղի միջև գտնուած բլուրի մը վրայ դիրք կը բռնեն՝ թոյլ չտալու համար, որ խուժանը արգելք ըլլայ Կեմի ժողովրդին գիւղէն դուրս գալուն: Այդ երեք զինուած երիտասարդները կռուելով կը սպաննուին, և անոնց շնորհիւ Կեմի ժողովուրդը կը յաջողի Անգղ հասնիլ: Կեմի զինուած երիտասարդներէն Արշակ Կակոսեան, Մկրտիչ Ատովմեան և Յովսէփ Խլղաթեան Անգղի վանքին մէջ կը կռուին չորս ժամ և փամփուշտնին սպառուելէ ետք միայն կը սպաննուին՝ պատճառելով թշնամուն չորս անձի կորուստ և տալով երեք զոհ (Մովսէս Վերդոյեան, Արմենակ Պետրոսեան և Խոսրով Նաւոյեան)»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 165: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 61-62: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 129-130:

Ըստ մաշտակցի Կարապետ Հակոբյանի վկայության` «Կառավարական կանոնաւոր զօրքն ու քիւրտը ձեռք-ձեռքի տուած, սկսած են հայ գիւղերը շարքով աւարի տալ, այրել ու սպաննել անխտիր: Կարգը կը հասնի Կեմ գիւղին, և նկատելով, որ ծրագրուած ջարդ է՝ անմիջապէս Վարդան Աւետիսեանի ղեկավարութեամբ կը փութան Կեմին օգնութեան: Սակայն թշնամին հեռուէն [անոնց] նկատած լինելով՝ Շաքըրի որդի Լէզկինին և իր ծառաներուն կը ղրկէ և անոնց ճամբան կը կտրեն և չեն թողուր, որ օգնութեան հասնին, սակայն այդպիսով թշնամու ոյժերը ջլատած կը լինին իրարմէ: Մեր տղաքը կը սկսին զէնքի ու ինքնապաշտպանութեան դիմել: Ամբողջ օրը անհաւասար կռիւ մղեցինք թշնամու հետ և ազատեցինք գզլտաշցի երկու վիրաւոր զինուորներուն, որոնք մեզմէ քիչ մը հեռու կը կռուէին անոնց հետ: Մեր հետ առինք և գիշերով անցանք Վան, որտեղ ալ արդէն սկսած էր կռիւը: Մեզ իսկոյն բաժնեցին Վանի ինքնապաշտպանութեան խումբերու վրայ: Հոն կռուեցանք, մինչև թշնամին պարտուեցաւ, փախաւ»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 182: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 130:

Նույնի առթիվ մաշտակցի Սառա Հարությունյանն էլ վկայում է. «Յայտնի զինուորական հարիւրապետ Հաթամ պէկ, առած մօտ 1000 հոգի, արշալոյսին բռնած էր Կեմ գիւղի վրայ: Կեմցիները չկրնալով դիմանալ, օր ցերեկով ամբողջ ժողովուրդը գիւղից դուրս ելաւ և նոյնպէս զինուոր դասակարգը գիւղից դուրս եկաւ: Մինչև հասան մեր գիւղը՝ 2/3 մասը կոտորուեցաւ ճամբան»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 178: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 130:

Ըստ մաշտակցի Սարգիս Վարդանյանի վկայության` 1915 թ. ապրիլի 7-ին Հաթամ բեկը «...յարձակուեց Կեմ գիւղին վրայ և հոն սպաննուեցան 3 գործիչներ՝ Յովսէփ, Արշակ և Ատոմեան Մկրտիչ...»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 176 (հրատ. մեջ սխալմամբ՝ Ադամեան): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Պլթենցի տեր Աբրահամ քահանան էլ նշում է, որ երբ թշնամին հարձակվում է Անգղ և Կեմ գյուղերի վրա, «...Հ.Յ. Դաշնակցական, կենդանանցի Մկրտիչ Ատովմեանի և Յովսէփ Հլղաթեանի ղեկավարութեամբ ղզլդաշցի Յովհաննէս Մահտեսի Փոխանեան 15 ընկերով կռուեցան 5 ժամ շարունակ, որտեղ կը սպաննուին օրհասական կռուի մէջ Յովսէփ և Մկրտիչ...»:

Ի դեպ, Հ. Խլղաթյանի կարևոր դերակատարությանն անդրադարձել են նաև հետագա հեղինակները: Օրինակ` 1915 թ. «...Կեմ գիւղին մէջ դիմադրութիւն կազմակերպած է դաշնակցական ուսուցիչ եւ թղթակից Յովսէփ Խլղաթեան...» (Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 11, էջ 88): Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 150: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 74: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 130:

Առավել հանգամանալից և կարևոր տեղեկություններ պարունակող մեկ այլ վկայությամբ էլ 1915 թ. ապրիլի 7-ին կատարվածի մասին նշվել է. «Արևը նոր միայն ծագել էր, երբ Կեմի վրա եկան Լազգին իր հրոսակախմբով, պժնկերտցի Ջհանգիրը իր մարդկանցով և խառնուրդցի Սադուլը իր միլլիսներով ու երկու թնդանօթներով: Կեմում եկել համախմբւել էր բաւականաչափ ժողովուրդ Մուսակաւէնից, Կզլդաշից և մի երկու այլ գիւղերից. այստեղ խմբւել էին նաև 60-ի չափ զինւած տղաներ: Զինւած ուժը դասաւորեցին այս կերպ. Եղիշէ Քատօեանը 15 հոգով բռնեց գիւղի արևելեան կողմը գտնւող Շալակոտ կոչւած տեղը: Արշակ Կակոսեանը, Խաչիկ Մայիլեանը և Միսակ Գասպարեանը երեք տասնեակներով բռնեցին գիւղից վեր լեռան լանջերը: Իսկ Գէորգ Սօնէեանը մնացեալ տղաներով բռնեց եկեղեցուն մօտիկ գտնւող մի դիրք: Սրանց վրա հսկում էին Յովսէփ Խլղաթեանը, կազմակերպող մի ուժ և Մկրտիչ Ատոմեանը: Թշնամին մօտեցաւ գիւղի արևելեան կողմից, ուր գտնւում էր Եղիշէ Քատօեանը իր խմբով: Գրոհը մեծ էր, դիմադրութիւնը թոյլ և տղաները թողնելով դիրքը, քաշւեցին գիւղի ծայրում գտնւող մարագները: Թշնամին գրաւելով թողած դիրքը, դրեց այդտեղ թնդանօթները և սկսեց հարւածել գիւղը: Առաջին իսկ ռմբակոծութիւնից լքումն առաջացաւ տղաների մէջ և այդ բանին նպաստեց գլխաւորապէս այն, որ Հայոց-ձորի ինքնապաշտպանութեան շրջիկ խումբը` ղեկաւարութեամբ մաշտակցի Գասպար Խապօեանի, որ պիտի օգնութեան հասնէր` չը յայտնւեց: Ուստի կռիւը տևեց շատ կարճ – ընդամէնը մէկ ժամ. շուտով տղաները մէկիկ-մէկիկ իրենց դիրքերը թողեցին, իր դիրքը թողեց նաև Արշակ Կակոսեանը, սակայն որը դիմադրելով մի ուժեղ յարձակման, թշնամուց խլեց 10-ի չափ զոհեր: Թշնամին քայլ առ քայլ առաջացաւ դէպի գիւղը, թշնամու ռումբերը շեշտակի ընկնում էին գիւղի մէջ և աջ ու ձախ վիրաւորում ու սպանում էին մարդիկ: Կռւող տղաները յուսահատւեցին, ղեկաւարները իրենց դերը չը կարողացան կատարել, ժողովուրդը սկսեց փախչել դէպի Անգղը, գիւղը ձգեցին նաև տղաները: Այստեղ սկսւեց մի ծանր կացութիւն. անզէն ժողովուրդը մի աղէկտուր վայնասունով իջաւ հովիտի մէջ և բռնեց դէպի Անգղ ձգւող տափարակը, իսկ զինւած տղաները զատւեցին, իրենց տւին լեռան լանջերը և սկսեցին այդպէս առաջանալ. թշնամին հետապնդեց թէ մէկ և թէ միւս ուղղութեամբ. խուժանը յարձակւեց անզէն ժողովրդի վրա և սկսեցին անխնայ կոտորել ու կողոպտել. աւելի քան 250 դիակներ փռւեցին հովիտի մէջ մինչև Անգղի տակ ընկան անխտիր տղամարդիկ, կանայք ու նոյնիսկ երեխաներ: Մինչդէռ անզէն ժողովուրդը անխնայ կոտորւում էր, ձիաւորների մի ուժեղ խումբ շրջան արեց և կտրեց լեռան լանջով առաջացող զինւած տղաների ճանապարհը, ղեկաւարող ձեռք չը կար և տղաները բաժան-բաժան եղան և գնացին զանազան ուղղութեամբ: Արշակ Կակոսեանը և Մկրտիչ Ատոմեանը 12 տղաներով կոխեցին Շամիրամի առուն և իրենց ձգեցին Անգղի Աստւածածին վանքը. հետապնդող քիւրդերը եկան պաշարեցին վանքը և սկսւեց մի յամառ կռիւ. տղաները կռւեցին մինչև յետին փամփուշտը և ընկան բոլորն էլ. տղաների գնդակներից ընկան նաև մի քանի քիւրդեր. այդ ընկածներից մէկն էր մի յայտնի կրօնաւոր – Խառնուրդ գիւղի մօլլա Ֆայիմը... Եղիշ Մկրտչեանը 15 տղաներով կոխեց Շամիրամի առուն, առաջացաւ դէպի Անգղը և ապա Խօշաբի գետն անցնելով` դիմեց Սուրբ Ծիրանաւոր տար կոչւող բլուրը և այստեղ էլ սկսւեց մի յամառ կռիւ. տղաներից 3-ը սպանւեցին, սպանւեցին նաև երկու քիւրդ և 3 ձի. երկար դիմադրելուց յետոյ Եղիշը 12 տղաներով ճանապարհ բացեց ու քաշւեց Քերծի լեռը: Յովսէփ Խլղաթեանը 30-ի չափ տղաներով քիւրդերից հետապնդւած` լեռան լանջերով առաջացաւ Անգղից վեր Շամիրամի առւի կամուրջը. այստեղ նա ծանր վիրաւորւեց. գնդակը ջարդեց երկու ծունկերը, տղաները ցրիւ եկան. Յովսէփը կարողացաւ իր հրացանը փրկել` յանձնելով այն տղաներից մէկին, իսկ ինքը անկարող լինելով շարժւել, հանեց մաուզէր ատրճանակը և սկսեց ընկած տեղից կրակել թշնամու վրա, մինչև որ նոր հարւած ստացաւ ու սպանւեց` քաւելով Կեմում իր ցոյց տւած թուլութեան մեղքը: Յովսէփի հետի տղաներից 8 հոգի էլ սպանւեցին Անգղի ու Մաշտակի մէջտեղ, Խօշաբ գետի ափին, իսկ մնացեալը դուրս եկան Իշխանի-գոմ»:

Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 202-204: Կեմի ինքնապաշտպանության մասին տե՛ս նաև Մուտօեան Յ., Հայոց Ձորի ինքնապաշտապանութեան կռիւները, «Վասպուրական» ժողովածու, Վենետիկ, 1930, էջ 55-60: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 130-131:

Հունիսին գյուղի ավերակված լինելու և զոհերի թվաքանակի մասին է վկայում Վանի գերմանական որբանոցի տնօրեն միսիոներ Շբյորրը (Սփորր). «Այստեղ ևս մեր նախկին գործունեության արդյունքները՝ դպրոցը, եկեղեցին, այդ թվում նաև շատ բնակելի տներ, ավերված էին: …Ասում էին՝ այստեղ 150 մարդ էր սպանվել»:

Germany, Turkey and Armenia: A Selection of Documentary Evidence Relating to the Armenian Atrocities from German and Other Sources, London, 1917, էջ 22 (բնագրում՝ “There, too, the scenes of our former activity, the school and the church, lay in ruins, and many dwelling houses as well. ...Here about 150 are said to have been murdered”). Հմմտ. Լեփսիուս Յ., Հայ ժողովրդի ջարդերը, Երևան, 2003, էջ 97-98: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:

1915 թ. հուլիսի 10-ին Արտամետի գավառապետ Հովհ. Արտամետցյանի` Արամ Մանուկյանին հղած գրություններից մեկից պարզվում է, որ հունիսի վերջից առ հուլիսի առաջին տասնօրյակը՝ 15 օրվա ընթացքում, հիվանդությունից մահացել էր 17 կեմցի, իսկ 51 հոգի տակավին մաքառում էր կյանքի համար:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 23, թ. 19: Տե՛ս նաև Արամ Մանուկյան. փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2009, էջ 252: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:

Բնաջնջումից փրկված և 1915 թ. մայիսի կեսերից Կեմում վերահաստատված հայերը վասպուրականցիներին պարտադրված առաջին գաղթին միանում են հուլիսի 18-ին, որից հետո գյուղն ամբողջովին հրկիզվում է և վերածվում մոխրակույտի:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 62: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 165: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:

Գաղթն էլ ավելի է նոսրացնում կեմցիների շարքերը (մեծաթիվ զոհերն այս անգամ պայմանավորված էին վարակիչ հիվանդություններով և քաղցով), ուստի երբ ռուսական զորքերի առաջխաղացումից հետո վերապրածներին հնարավորություն է տրվում Հայրենիք վերադառնալու, այդ քայլին դիմում են միայն հայրենաբաղձ եզակիները: Համենայն դեպս, 1916 թ. մարտի 10-ին Կեմ այցելած ականատեսը նշել է. «Շէն ու հարուստ նախկին գիւղին մէջ հազիւ 7-8 հոգի կապրին այժմ...: Սարսափի օրերուն ժողովուրդի մէկ մասը անցած է Անգղ մօտակայ գիւղը ու այնտեղ կոտորւած է, իսկ մնացած մասը քաշւած է լեռը եւ հետզհետէ փոխադրւած է Փեսանդաշտ...»:

Բաղդասարեան Տ., Վանի երկրորդ կռիւները եւ վերջին իշխանութիւնը, «Վէմ», 1938, N 3, յունիս-սեպտեմբեր, էջ 20: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:

1916 թ. նոյեմբերի 12-ին, այսինքն` ռուսական երրորդ դավադիր նահանջից ընդամենը 2 օր առաջ, Կեմի մոտ հայերի և քրդերի միջև տեղի է ունենում առաջինների փայլուն հաղթանակով մի թեժ մարտ. «...կը քաշուին Տափարիկ (Կեմի կամուրջը), ուր տեղի կունենայ 5-6 ժամ տևող շատ կատաղի կռիւ մը, որու ընթացքին սիւտկնցի հին հայտուկ ծերունի Բազիկը կը ցուցնէ արտակարգ քաջութիւն մը` երկար ատեն կռուելով և չկամենալով նահանջել. թշնամիներէն քանի մը տասնեակ քիւրդեր կը սպանուին, իսկ մերոնցմէ` ո՛չ մէկ կորուստ»:

Հուր, Վասպուրականի չորրորդ նահանջը, «Աշխատանք», 1916, N 60, 26 նոյեմբեր, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:

Բնակչություն

Դարեր շարունակ Կեմը եղել է զուտ հայաբնակ: Ճիշտ է, 1855 թ.-ից առաջ բնակչության թվաքանակի մասին ստույգ տվյալներ չունենք, բայց թե՛ գյուղի գերեզմանոցի ընդարձակությունը (հատկապես ԺԴ-ԺԸ դարերին վերաբերող հատվածը) և թե՛ տեղացիների` հիշողությամբ փոխանցված մի հաղորդում վկայում են, որ նախկինում գյուղն ունեցել է մինչև 150 տուն բնակիչ. «Այս գիւղ երբեմն 150-է աւելի տուներ է ունեցեր բազմանդամ և հարուստ ընտանիքներով բնակուած, սակայն 96-ի հայաջինջ կոտորածէն վերջ բնակիչներու թիւն ու հարստութիւնը մեծապէս պակսեցաւ, հիմա 100 տունի մօտ բնակչութիւն մը կայ...»:

Վ. Պ., Կեմ գիւղ եւ իր դպրոց, «Վանտոսպ», 1912, N 17, 27 յուլիս, էջ 307: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:

Թեև Համիդյան ջարդերից հետո, օգտվելով հայերի ընկճված դրությունից, որպես մշտաբնակներ, գյուղում հաստատվել էին նաև փոքրաթիվ քրդեր, այնուամենայնիվ, կարճ ժամանակ անց կրկին դուրս են մղվել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:

Մեծ եղեռնից հետո կեմցիների բեկորները հանգրվան են գտնում զանազան վայրերում: 1916 թ. նրանց մի մասը հաստատվում է Սուրմալու գավառի Բլուր և Հախվերիս գյուղերում51, իսկ Ջհուզենց գերդաստանից փրկված Սիրակ Մեսրոպի Մանասյանը, որի ընտանիքը 27 զոհ էր տվել, Երևանում:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 62: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 165: Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 35, էջ 138-139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131-132:

1918 թ. Իգդիրի կռիվներում Վանի գնդից սպանվածների թվում էր կեմցի Հակոբ Նավյանը:

«Մշակ», 1918, N 90, 16 մայիս, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

1919 թ. մարտի դրությամբ կեմցի Խումար Մուրադյանն անօգնական վիճակում գտնվում էր Բաղդադի մոտ գտնվող Պագուպայի փախստականների ճամբարում: 1919 թ. ամռանը Խաչիկ Մայիլյանը հիշվում է Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում, իսկ Նանիկ Մանասերյանն ընտանիքի ողջ մնացած 5 անդամներով (Մարգարիտ Պետրոսյանը ևս 5 հոգով) 1919 թ. աշնանը գտնվում էր Երևանում:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 17, էջ 545: «Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103: «Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 344, էջ 1420: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

Անվանի մարդիկ

Անվանի կեմցիներ. Գրիգոր Անդրանիկյան (Քեռի). «Ան «Քեռի»-ն էր ամէնուն, այս ճիշտ եւ յատկանշական անունը տուած էին իրեն ամենքի հետ իր ջերմ ու բարեհամբոյր հաղորդականութեան համար: Քեռին ծնած էր Վանի Հայոց ձորը, Կէմ գիւղի մէջ: Քիչ մը բան սորված, քանի մը տարի վարժապետութիւն ալ ըրած է իրենց գիւղական դպրոցի մէջ...: Ժամանակը Գրիգորին ալ երկրէն դուրս հանած է. եւ աստ ու անդ իյնալէ յետոյ, Ամերիկա կուգայ, կը հաստատուի Տիթրոյիթ, ուր ապրեցաւ մինչեւ իր մահը: Տիթրոյիթ-փետրուար 8-ին մահացաւ Գրիգոր Անդրանիկեան, խոր ծերութեան մէջ, պէտք է ըլլար 90 տարեկան»:

Թղթակից, Գրիգոր Անդրանիկեան, «Վարագ», 1959, N 26, յուլիս, էջ 30: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

Անվանի կեմցիներ. Ազատ Ոստանիկ (Մելքոն Մարուքյան). «Հնչակեան գործիչ Ազատ Ոստանիկը` բուն անունով Մարուքեանց Մելքոն (Համբարձում Երամեանը հիշատակում է Մելքոն Մերսատօեան), Կեմի գիւղացի, որ Պոլիս ատամնաբուժութիւնը աւարտելէն յետոյ հայրենիք վերադարձած էր: Վաղեմի հնչակեան մըն էր, առաջին գործակիցներէն նահատակ Մարտիկին: Սալմաստէն Վան առաջնորդած էր Փարամազի զինուած խումբը, անոր հետ ալ ձերբակալուածներէն էր: Իր վրայ առած էր դատարանին առջեւ բոլոր մեղադրանքները, որպէսզի միւս ընկերները անպարտ արձակուէին: Նախապէս ալ, ուրիշ առիթով ձերբակալուած, ապա ներման արժանացած ըլլալով, դատարանը զինք 101 տարուան ցկեանս բանտարկութեան դատապարտած էր: Հիւրիէթի հռչակումով բանտէն ազատուած էր եւ փութացած Պոլիս: 1913 թ. Այգեստանի թաղերու մէջ, գիշեր մը, տուն վերադարձի ճամբուն վրայ, Սոնտի փողան, թուրք շրջուն պահակներու ձեռքէն կսպաննուէր Ազատ Ոստանիկը...: Զոհի մարմինը նոյն գիշեր իսկ փոխադրուած էր Խաչ փողոց` Գաբրիէլ Թէրլէմէզեանի տունը` հնչակեան ակումբը, որ յաջորդ օր ուխտատեղի պիտի դառնար ամբողջ երիտասարդութեան համար: Հուղարկաւորութեան թափորը մեկնեց Խաչ փողոցէն դէպի Նորաշէնու եկեղեցին եւ անտի մինչեւ Արարք, ամփոփուելու համար այն թաղի եկեղեցւոյ բակը, որ իբրեւ փանթէոն կը ծառայէր յեղափոխական զոհերու` 1908-էն ի վեր...: Շուկան փակուեցաւ, տեղի ունեցան բողոքի ցոյցեր եւ տաս հազարէ աւելի ժողովուրդ կը մասնակցեր անոր յուղարկաւորութեան եւ թաղման...: Նա 12 տարի շղթայակապ վիճակի մէջ քաշեց տաճկական տառապանքները: 40 տարեկան էր»:

Թիւթիւնճեան Խ., Վանեան յուշեր, «Վարագ», 1968, N 62, յուլիս, էջ 27-37: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

Անվանի կեմցիներ. Մանասյան Սամվել. քանդակագործ (ծնվ. 1907 թ., վախճ. 1979 թ.):

Ստեփանյան Գ., Կենսագրական բառարան, հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 283: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

Կառուցապատում

Ըստ Սիրակ Մանուկյանի` «Մեր գյուղի դիրքն այնպիսին էր, որ մենք սարի լանջին էինք ապրում: Շաղբաթի ահռելի գետը և Շամիրամի ջրանցքն էին անցնում մոտից»:

Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 35, էջ 138-139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Տնտեսություն

Հակառակ մարդաշատության` Կեմը համարվում էր գավառի առավել սակավահող գյուղերից մեկը. «...Կէմ գիւղացիք աղքատ են. քիչ հող ունին: Այս գիւղը պանդուխտ ունեցող գիւղերու թագաւոր կոչուած է, զի 50 պանդուխտ ունի, որոցմէ շատեր 30-40 տարի դեռ մը մնան օտար երկրներ...»:

Ա. Դ., Հայոց ձորի վրայ մի քանի տեղեկութիւններ, «Արձագանք», 1887, N 16, 10 մայիս, էջ 240: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

Ինչ վերաբերում է ոռոգման համակարգին, ապա այն ամբողջությամբ իրականացվել է գյուղի հյուսիսային եզրով ձգվող Մենուայի (Շամիրամի) ջրանցքի և նրանից ճյուղավորված առուների միջոցով. «Շամիրամայ առուից ջուր` Կէմ մեծ գիւղը, որն ունէր երեք ծակքար (մէկ ջրաղացի ջուր բաց թողնելու տրամագծով) օրուայ ընթացքում ջուր ստանում էր միայն 12 ժամ»61: Ի դեպ, մայր ջրանցքից ճյուղավորված առուներից մեկը հայտնի էր հենց Կեմ գյուղի անվամբ. «...Շամիրամի ակէն կը կազմւին նաեւ Խոսպի, Գիւկանից եւ Կեմի առուները, որոնք այդ գիւղերու անունով կը կոչւին...»:

«Վարագ», 2006, N 53, էջ 147: Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 6: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

Կեմում հարգի էր նաև բանջարաբոստանային բույսերի մշակությունը. «...մեծ քանակութեամբ կը ցանեն շողգամ և առատ սխտոր...»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

Հայտնի է, որ մինչև Մեծ եղեռնը գյուղում գործում էին 3 ջրաղաց և 1 ձիթհան: Գյուղաբնակ հայերն ունեին 4000 խոշոր և մանր եղջերավոր անասուն (3000-ը` ոչխար), իսկ տարեկան եկամուտը կազմում էր 4000 չափ ցորեն, 500 չափ կտավատ և 30000 խուրձ խոտ:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 60-61: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 164: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

1915 թ. հունիսի 5-ին գյուղաբնակ Միհրան Գայումչյանը Վանի կառավարիչ Արամ Մանուկյանին իրազեկում է վերապրած կեմցիների` հազիվ 100 ոչխար գնելու ցանկության մասին. «...Հայոց ձորի ամբողջ գիւղեր կողոպտուեցան, մեր գիւղ՝ Կեմն ալ բացառութիւն չկազմեց և մեր սեպհական բոլոր ոչխարներ և անասուններ տարան, այժմ (100) հարիւր հատի չափ ոչխար գնել կուզենք»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 11, թ. 6: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 132:

Նկարագրություն

ԺԹ դարի վերջերին Կեմը գավառի առավել այգեվետ գյուղերից էր և ուներ «բաւական ծառաստան...»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Գիմ և Կիմ անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Քյոփրյուլեր (Köprüler):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 128:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գիմ
Կիմ
Քյոփրյուլեր

Տարբեր տարիներին Կեմի բնակչության թվաքանակն արձանագրած վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ/թուրքմեն տուն	Քուրդ/թուրքմեն ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
Մ. ե. ն	100	777			100	777	Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 60: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 164: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1855	66	320			66	320		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1860-ական	60				60			Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1869, էջ 214: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1873	70				70			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1882	80				80			«Մշակ», 1882, N 85, 18 մայիս, էջ 2: Տե՛ս նաև «Արձագանք», 1882, N 14, 23 մայիս, էջ 214: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1883	90				90			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 138: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1895	100				100			Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1897	80		2		82			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 262: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1909	92	560			92	560	Շիրինի կազմած վիճակագրական տվյալի համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 98 տուն (467 շունչ` 240 ար., 227 իգ.) հայ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1914	100	547			100	547		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (տրված է միայն տների թվաքանակը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1915 նոյ.վերջ	15	60			15	60		Կ. Խ., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1916 հոկտ.	20				20		Ի դեպ, 1916 թ. հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ Կեմն ուներ 24 բնակիչ` 18 ար., 1 իգ. և 5 երեխա («Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3):	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
1990				816			Մեծ եղեռնից հետո արձանագրված տվյալների համաձայն` բնակիչները թուրքմեններ են:	http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263988 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
2000				917		917	Մեծ եղեռնից հետո արձանագրված տվյալների համաձայն` բնակիչները թուրքմեններ են:	http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263988 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
2011				907		907	Մեծ եղեռնից հետո արձանագրված տվյալների համաձայն` բնակիչները թուրքմեններ են:	http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263988 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
2012				933		933	Մեծ եղեռնից հետո արձանագրված տվյալների համաձայն` բնակիչները թուրքմեններ են:	http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263988 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131:
2013			մոտ 130	897		897		http://www.nufusu.com/ilce/edremit_van-nufusu Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 131: