ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Հարատենց 18 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Հարատենց (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գավառի կենտրոնական մասի պատմական գյուղերից է: Գտնվում է Անգղ գետի աջ ափին` Կղզի, Աստվածաշեն, Խեք և Էրեմեր գյուղերի միջև: Ծովի մակերևույթից ունի 1780 մ միջին բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 142:

Պատմություն

Գյուղի` Հարատենց անվան ծագումը կապված է հետևյալ ավանդության հետ. «...Բելայ և մեր Հայկ նահապետի պատերազմն այս տեղս եղած է: Երբոր Հայկ իւր լայնալիճ աղեղը կը լարէ և իւր երեքթևեան նետը կը զարնէ Բէլին և գետինը բռէ, իբր թէ Հայկ նոյն միջոցին ըսած ըլլայ «Ա՜հ, աղէ իմն Հարատեցինք», այսինքն աղէ իմն մեր նետը մխեցինք վիթխարի Բելայ սիրտը: Այս գիւղը այս պատճառաւ է որ Հարատենց կըսուի»: Ի դեպ, քրդերը, որոնք գյուղը կոչում էին Նանիկ, ունեին այդ անվան ծագման իրենց մեկնաբանությունը, ըստ որի` «Շատ տարիներ առաջ պարսիկ հրոսակապետ մը այս կողմեր կարշաւէ. ահա մեր գեղէն շատ հարուստ մարդ մը անոր մօտենալն իմանալով՝ իսկոյն եօթն տեսակ հացահունդերէ եօթը սայլ պզտիկ բլիթներ պատրաստել կուտայ եւ այն սայլերուն բառնալով նոյն Պարսիկին դիմաց կը հանէ իբրեւ պաշար անոր մարդոց: Պարսիկն ուրախութեամբ երբ ամէն մէկ սայլին համար կը հարցնէ թէ ինչ է, նա քրդերէնով «նան ա» (հաց է) կը պատասխանէ: Ուստի նա այս հացերն ընդունելէն վերջ՝ մարդուն անունն Նանիկ (փոքր հաց) կը դնէ, եւ այն օրէն այս օր իր գիւղի անունը կը լինի Կոնդէ Նանիկ (Նանիկի գիւղ)»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 20: Ծիլվան Գ., Նշմարք հնութեանց Հայոց-Ձորի և Ոստանի մէջ, «Բանասէր», 1899, գիրք Դ, էջ 300: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 142:

Նյութական մշակույթի հուշարձանների մնացորդները կամ դրանց գոյության մասին հիշատակությունները վկայում են, որ Հարատենցը գավառի բազմադարյան պատմությամբ նշանավորված բնակավայրերից էր, սակայն նրա մասին ևս գրավոր հիշատակություններն ավելի հաճախակի են դառնում բնիկների նկատմամբ առանձնապես ԺԹ դարի 2-րդ կեսից ավելի ու ավելի սաստկացող խտրական երևույթների պատճառով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 142:

Հայտնի է, որ 1872 թ. արդեն անտանելի դարձած ազգային-քաղաքական կացությունը բարվոքելու հույսով հարատենցցիներ Հարություն Ադամյանը, ռես Մինաս Պողոսյանը, ռես Զիրա Փոխանյանը, Խաչատուր Մարգարյանը և Հոխան Թաթոսյանը նույնպես միանում են Վանում հիմնված «Միութիւն ի փրկութիւն» գաղտնի ընկերությանը:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 272: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 142:

1881 թ. գյուղը հիշվում է քրդական հերթական ավարառության կապակցությամբ. «Հայոց-ձորոյ Արատենց գիւղի ոչխարն զարկին ու տարան ու կերան շրջակայ քիւրդերը»:

Մեխակ, Վան, «Մեղու Հայաստանի», 1881, N 225, 31 հոկտեմբեր, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 142:

Համիդյան ջարդի օրերին սպանվում է 12 հարատենցցի, կողոպտվում` 35 տուն:

Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 142:

Ինչպես երևում է, Համիդյան սարսափներին հաջորդած «խաղաղ» տարիները գոնե Հարատենցի համար ոչ պակաս քայքայիչ են եղել. «1899 թւին ուրիշ գիւղերուն հետ այս գիւղն ալ կողոպտւեց ու աւերւեց: Ժողովուրդը քաղցածութենէն ճարահատեալ` կը դիմէ կառավարութեան որ, իբր պարտք, պանքայէն իրեն դրամ տրւի` քայքայւած կեանքերնին վերականգնելու համար: Պանքան 120 ոսկի դրամ կուտայ, երեք տարի պայմանաժամով: Այժմ լրացած է պայմանաժամը, և կառավարութիւնը կը պահանջէ իր պարտքը, սակայն գիտնալով, որ գիւղացիք անկարող են այդքան դրամ միանգամէն վճարել` կառաջարկէ մհէմտանք ցեղէն թարախուքցի արնաուտ ծագում ունեցող Բէկիր աղային վերցնել այդ գիւղը և փոխարէնը տալ գիւղացիներուն վրայ մնացած պարտքը` 120 ոսկին: Քիւրդը բնականաբար սիրով կընդունի այս առաջարկը և կուզէ տէր ըլլալ վերոյիշեալ գիւղին: Գիւղացիք, երբ կիմանան այս բոլորը` կը դիմեն կուսակալին. վերջինս մի ամիս ժամանակ միայն կուտայ, սպառնալով ամիսէն վերջը գիւղը առանց այլևայլութեան յանձնել քիւրդ բէկին, եթէ գիւղացիք անկարող ըլլան այդ մէկ ամսւայ մէջ իրենց պարտքերնին հատուցանել»:

«Դրօշակ», 1903, N 6, էջ 85: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 142-143:

Պետական «օժանդակությամբ»` «Սալաֆ»-ով գյուղացիներին ծայրահեղ հուսահատ դրության հասցնելու ծրագրված քաղաքականությունն իր զարգացումն է ապրում նաև հետագա տարիներին. «Հայոց ձորի Արատենց գիւղի վրայ դեռ 95 թւից հարկերի ապառիկներ են դիզւած: Այս տարի, –պատմում է գիւղացին, –եկան գիւղ, մտրակի ու ղօնդաղների տակ տւին գիւղացոց և հաւաքեցին, յայտնելով, որ այս անգամ պիտի վճարեն բոլոր պարտքը և այս տարւայ տուրքերը: Սուգ, շիվան ընկաւ գիւղ, հաւ, ոչխար, կահ-կարասիք, եղած հացը, բոլորը, բոլորը տարան և դեռ պարտքի կէսն անգամ չվճարւեց. հարկահանները սալաֆ տւին հաշւելով բերքը հետևեալ գներով. մի չափ ցորենի համար, որ արժէ 25-28 ղրշ., կը վճարեն 5 ղրշ., մի չափ կտաւատի համար, որ արժէ 30-35 ղրշ., կը վճարեն 14 ղրշ., մի չափ գարիի համար, որ արժէ 15-20 ղրշ., կը վճարեն 2 1/2 ղրշ: Այդ հաշւով նրանք տւին դրամ: Չանցած մի քանի օր` հարկահանների մի նոր խումբ եկաւ. գիւղացիների յուսահատութիւնը ծայրայեղ էր. նրանք միջոց խնդրեցին և դիմեցին կառավարութեան ցորենի փոխառութեան համար: Կառավարութիւնը հրամայել էր գիւղի միւլթազիմին տալ 100 չափ: Ցորենը դեռ նոր ստացւած, ահա եկան հարկահանների երկու խումբն էլ. առաջինը կը պահանջէր իր տւած դրամը, երկրորդ` հարկը...: Եւ այժմ, հարկահաւաքների երկիւղից` գիւղացիք թողել են իրենց տուն-տեղ, ընտանիքը մերկ, անօթի ու թշւառ, փախել են հեռաւոր գիւղեր, քաղաքներ և կաչաղ են դարձել: Այդ փախչողներից մէկին այժմ բռնեցին և երկու հրացանի ղօնդաղ կոտրելով վրան` բանտ նստեցրին»:

«Դրօշակ», 1904, N 1, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 143:

Օրվա հացի կարոտ էր դարձել նաև ընդամենը 10 տարի առաջ իր հարստությամբ աչքի ընկնող Պ. Հովհաննիսյանը. «Նոյն գիւղի հարուստներից Յովհաննէսեան Պօղոս, որ 95 թւին մեծ կարողութիւն ունէր, այսօր բացի այդ բոլոր կորսնցնելուց, հազիւ կարողանում է օրական պարէնը հոգալ, այսինքն ունենալ ցամաք հաց և թոնրի ցնցոտիներ: «Դու կը կարծես, թէ նա եկամուտ չունի՞ –կը գրէ ընկերս– 300 չափ ցորենի եկամուտ ունի, բայց դեռ կալի մէջ դիզւած` հարկահաւաքները սրբել են բոլորը և 100 չափ ցորենի և 15 չափ կտաւատի պարտք են դրել վրան, և կալը վերջացնելուց յետոյ նրա ընտանիքը` գործիքները հաւաքած մղկտալով առանց մի հատիկ ցորենի հեռանում է կալատեղից: Մեր գիւղը 1,600 չափ եկամուտ ունի, որից մնում է միայն 120 չափ, այդ էլ միայն երկու տան սեփականութիւնն է»:

«Դրօշակ», 1904, N 1, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 143:

Գյուղը տնտեսապես քայքայելու` բռնություններով և ծեծով ուղեկցվող գործընթացը շարունակվում է տարիներ: 1907 թ. «Ծեծից մեռել է Արատենց գիւղից մի հոգի...»:

«Դրօշակ», 1907, N 6-7, էջ 83: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:

Սպանություններ են արձանագրվում նաև 1914 թ.` երիտասարդներին զինվորագրելիս. «Մեր գիւղացի Սալահի տղան՝ Իպրահիմը, գիւղապետին պաշտպանելու մտադրութեամբ անոր առջևը կը կանգնի, բայց միլլիներէն մէկը նախ Սալահը կը սպաննէ և ապա՝ Ատոմ Կարապետեանը»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 155: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 57: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 143:

Տասնամյակներ անընդմեջ միայն զրկանք և տառապանք տեսած Հարատենցին բաժին է հասնում նաև 1915 թ. ապրիլը. «Խօշաբի կողմեր հաւաքուած միլլիները, Հերմերու, Հանգշտանց և Կղզի գիւղերը ջարդելէն յետոյ, Աստուածաշէնի մէջ եղած 1000 միլլիներու հետ միասին մեր գիւղին վրայ կու գան: Մեր գիւղացիները մեծ մասամբ յաջողեցան նախապէս փախչիլ, իսկ միւսները մեր գիւղի քիւրտերէն Ահմէտի տղան՝ Ալօն, գաղտնի գիւղը մնացածները կը հաւաքէ, կառաջնորդէ դէպի Նորգիւղի դաշտը և ինքը կը վերադառնայ, այդպիսով ժողովուրդը անվնաս Վարագ կը հասնի և այնտեղէն ալ՝ Վան, ուր սկսած էին ապրիլեան կռիւները» (վկայությունն ըստ 40-ամյա Գրիգոր Բաղդասարյանի): Հայտնի է, որ հարատենցցիները գյուղից փախուստ են տալիս 1915 թ. ապրիլի 7-ի գիշերը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 155-156: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 57: Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:

Բնակչություն

ԺԹ դարի ընթացքում գյուղի հայ բնակչության թվաքանակը ներկայացնող տվյալների համաձայն՝ Հարատենցն ունեցել է հազիվ 2-3 տասնյակ տուն, մինչդեռ նախկինում՝ մինչև 400 տուն բնակիչ և 4 եկեղեցի:

Ծիլվան Գ., Նշմարք հնութեանց Հայոց-Ձորի և Ոստանի մէջ, «Բանասէր», 1899, գիրք Դ, էջ 300: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:

Ինչ վերաբերում է վիճակագրական տվյալներին, ապա վերջիններիս համադրումը ցույց է տալիս, որ դարեր շարունակ զուտ հայաբնակ Հարատենցում ևս, ինչպես գավառի մի քանի այլ գյուղերում, քուրդ տարրն առաջին անգամ հաստատվել է միայն 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո և շարունակաբար աճելով` Մեծ եղեռնի նախօրեին կազմել գյուղի բնակչության 1| 4 մասը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:

Մեծ եղեռնը վերապրած հարատենցցիների մի մասը 1916 թ. հանգրվան է գտնում Երևանի և Գանձակի գավառների գյուղերում, իսկ Գրիգոր Բաղդասարյանը` Հին Նախիջևանի Այլապատ գյուղում:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 58: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 156: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 145:

1919 թ․

1919 թ. մարտի դրությամբ Նազլու Պետրոսյանը Բաղդադի մոտ գտնվող Պագուպայի փախստականների ճամբարում էր: Նույն թվականի ամռանը Ռուբեն Հակոբյանը և Կարապետ Մկրտչյանը հիշվում են Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 15, էջ 470: «Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 145:

Տնտեսություն

Գյուղապատկան լայնարձակ և արգավանդ վարելահողերի առկայության շնորհիվ գյուղացիների գլխավոր զբաղմունքը հողագործությունն էր. «...ընդարձակ և բերրի դաշտ մը ունի, որոյ տարածութիւնն ու երկայնութիւնը միահաւասար երեք մղօնի կը հասնի և Կողընկէց ըսուած մեծ առուակի ջրէն կոռոգուի...»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 20: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 145:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Արատենց, Արատիս, Հորոտենց և Նանիկ (վերջինս քրդերեն է, որ թարգմանաբար նշանակում է Հացիկ) անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 142:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Չաքինլը (Çakınlı):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 142:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Արատենց
Արատիս
Հորոտենց
Նանիկ		Քրդերենից թարգմանաբար` Հացիկ
Չաքինլը

Բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
Մ. ե. ն	40						Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 58: Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 156: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1855	12	84			12	84		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1860-ական	20				20			Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 20: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1873	15				15			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1883	20		2		22			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 152: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1895	35							Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1897	33		5		38			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1899?	30							Ծիլվան Գ., Նշմարք հնութեանց Հայոց-Ձորի և Ոստանի մէջ, «Բանասէր», 1899, գիրք Դ, էջ 300: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1903	30		5		38			«Դրօշակ», 1903, N 6, էջ 85: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1909	38	187	9		47		Ի դեպ, 187 հայ բնակչից 86-ը` տղամարդ, 101-ը` կին:	Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1914	40	238	9	49	49	287		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18 (հայ բնակչության թվաքանակն է 235): «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (տրված է միայն հայ տների քանակը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1915 նոյ.	6	25						Կ. Խ., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1916 հոկ.		31				31	Ի դեպ, բնակիչները բնիկներ էին:	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1985				220		220		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264105 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
1990				296		296		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264105 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
2000				328		328		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264105 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
2011				422		422		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264105 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
2012				419		419		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264105 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144:
2013				412		412		http://www.nufusu.com/ilce/gurpinar_van-nufusu Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 144: