ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Հիրճ 7 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Հիրճ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գավառի կենտրոնական հատվածի գյուղերից է: Գտնվում է Անգղին ձախակողմից միախառնվող Հիրճ վտակի աջ ափին: Ծովի մակերևույթից միջին բարձրությունը 1770 մ է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

Պատմություն

Հակառակ ավանդաբար գյուղի հնության մասին փոխանցված զրույցների` գրավոր աղբյուրներում պահպանված վկայությունների հանդիպում ենք միայն ԺԹ դարից: Վերջիններս առավելապես տեղագրական հակիրճ նկարագրություններ են կամ էլ լրատվական առանձին հաղորդագրություններ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

Հայտնի է, որ 1891 թ. հունվարի 25-ի երկրաշարժից, ի թիվս այլ բնակավայրերի, վնաս է կրում նաև Հիրճ գյուղը. «Հայոց-Ձորի Յերճ գիւղին մէջ մէկ քանի անձինք փլատակաց ներքև մնալով մեռան»:

«Նոր-Դար», 1891, N 46, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

1895 թ. գյուղը հիշվում է Խանասորա Վարդանի գլխավորությամբ Քերծ գյուղում կայացած մի ժողովի` նաև հիրճեցիների մասնակցության առնչությամբ:

Վարդանի յիշատակարանը, «Դրօշակ», 1912, N 7-8, էջ 187: Տե՛ս նաև Խանասորա Վարդան, Երևան, 1992, էջ 49: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

Համիդյան ջարդերի օրերին կողոպտվում է 38 տուն:

Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

1902 թ. հունիսին գյուղը հիշվում է Շամակ աշիրեթի գլխավոր Տրպաշ խանին ենթակա համիդիեի հարյուրապետ Նեմաթե Նեմաթանի` տեղում կատարած անօրինությունների առնչությամբ:

«Դրօշակ», 1902, N 10, էջ 152: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

1911 թ. «Միր Մհէն Հայոց-Ձորի Հիրճ գիւղէն բռնի հաւաքած է 30 լիրայ և իրեն հետ գերի տարած 15 հայեր»:

«Աշխատանք», 1911, N 26, 31 յուլիս, էջ 15: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

Հիրճն այն գյուղն է, որտեղ արդեն 1915 թ. ապրիլին թուրքերը վասպուրականցի հայերին բնաջնջելու առաջին ազդակն են տալիս: Դա ապրիլի 3-ն էր, երբ Վանի վալի Ջևդեթի հրահանգով գյուղի մյուդիր Ռաշիդ էֆենդու տանը դավադրաբար սպանվում են Իշխանը, Վահանը, Պողոսը և Միհրանը: Եղերական այս քայլի հաջորդ օրն իսկ հետևում է նաև հիրճեցի հայերի սպանդը, որի մասին ապրիլի 5-ի հաղորդագրության մեջ Վասպուրականի դաշնակցության կենտրոնական կոմիտեին ուղղված նամակում Հովսեփ Խլղաթյանը նշում է. «Իշխանն իր երեք ընկերներով հասած է Հիրճ գիւղը, ուրբաթ օր, ուշ գիշերին եւ նախընտրած է իջեւանել իր վաղեմի բարեկամ Քեարիմ օղլի Ռաշիդի տունը: Մինչ Իշխան ու ընկերները, զէնքերը վար դրած վայելած են Ռաշիդի ու ոստիկանապետի կեղծաւոր հիւրասիրութիւնը, քաղաքէն, Ճէվտէթի յատուկ կարգադրութեամբ, ճամբայ ելած եւ Իշխանն ու ընկերները դաւադրօրէն սպաննելու տմարդի պաշտօնն ստանձնող 12 զինուած չէթաները՝ վրայ կը հասնին եւ սենեակը մտնելով յանկարծական կրակի կը բռնեն եւ տեղն ու տեղը կանշնչացնեն: Իշխանն ու երեք ընկերները: Իշխան հազիւ ժամանակ կունենայ ձեռքը ատրճանակին տանելու...: Չորս ընկերներն ալ կը նահատակուին միևնոյն վայրկեանին...»: Այնուհետև նամակագիրը տեղեկացնում է, որ Իշխանի ու նրա երեք ընկերների դիակապտությունից, «զէնքերը խլելէ եւ ձիերը գրաւելէ ետք, մարմինները յօշոտած են եւ ձգած նոյն գիւղի հորերէն մէկուն մէջ: Հիրճ գիւղի հայերէն միայն մէկը ազատուած է: Մնացեալները գիւղէն դուրս չեն կրնար գալ, բանտարկուած են...»:

Մարութեան Մ., Գուրգեն Մահարի, «Վարագ», 1953, N 1, ապրիլ, էջ 26: Տե՛ս նաև Պաջիկեան Ա., Անմոռանալի Տիգրանի յիշատակին, «Վարագ», 1960, N 28, հունվար, էջ 8-9: «Կոչնակ», 1915, N 32, էջ 670: Ռշտունի Ե., Վանի դէպքերը եւ ինքնապաշտպանութիւնը, «Կոչնակ», 1916, N 5, էջ 109: «Աշխատանք», 1915, N 22, 6 յունիս, էջ 3-7: Ազիզեան Մ., Հերոսական Շատախի Արմշատ գիւղը, Պէյրութ, 1974, էջ 18, 37: Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 9, էջ 127: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149-150:

Իշխանի սպանությունից մեկ օր անց նույն Ռաշիդի տանը սպանում են նախ տղամարդկանց՝ 46 հոգու, ապա կանանց:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 9, էջ 127: Ի դեպ, 1915 թ. հուլիսի 9-ին Հիրճ այցելած Ա-Դոն եղելության մասին նշել է, որ Իշխանի և նրա 3 ընկերների սպանությունից մեկ օր անց՝ ապրիլի 4-ին, «...հաւաքեցին գյուղի տղամարդկանց՝ թվով 47 հոգի, լցրեցին դրանց Քյարիմ օղլի Ռաշիդ աղայի ախոռատունը և այդտեղ էլ կապեցին համազարկերի ու դիակները լցրին եկեղեցուն մոտիկ մեկ հորի մեջ ու հողով ծածկեցին: Իսկ Վանը գրավելուց և տաճիկների փախուստից հետո, դիակները հորից հանեցին և եկեղեցու պատի տակ մեծ փոս փորեցին ու բոլորին թաղեցին այդ փոսի մեջ՝ դարձնելով այդ եղբայրական գերեզման» (Սահակյան Ռ., Հաղթանակած Վանը (Ա-Դոյի անտիպ հուշերից), «ՊԲՀ», 2012, N 1, էջ 242): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:

Վանի ազատագրումից հետո` մայիսի 18-ին, սպանվածների դիակները Հիրճից փոխադրում են Վան, որտեղ էլ մայիսի 19-ին Արարք թաղի գերեզմանոցում կատարվում է նրանց թաղումը «հոծ բազմութեան, պաշտօնական անձանց ու զինւորականներու ներկայութեամբ»:

Մխիթարեան Օ., Իշխան (Նիկօլ Միքայէլեան), «Հայրենիք», 1927, N 3, էջ 84-85: Վանեցի, Իշխանի եւ ընկերների դիակները, «Հորիզոն», 1915, N 127, 10 յունիս, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:

Գյուղում տիրող հետեղեռնյան սահմռկեցուցիչ կացության մասին էլ վկայել են Վանի վարչատուն հասած հիրճեցի կանայք. «...վարչատան բակում Հերճ գիւղից 6 կին. բաց գլխով, բոկոտն, ծւէն ծւէն շապիկով՝ կուրծքը չորացած, տախտակ դարձած, դեմքէրը այլանդակուած, ոչ միայն կնոջի, այլ և առհասարակ մարդու կերպարանքից զրկուած պատմում է պառաւ կինը ու լալիս մղկտալով: Երբ Իշխանին սպանել են, իրենց մարդկանց էլ մօտ 100 հոգու սպանել են, նոյն հորը լցրել, ոչինչ չկայ գիւղում, եկել են տղամարդ խնդրելու և տաւար, որ մի կերպ ապրեն»:

Pessimist, Վասպուրականի գաղթը, «Հովիտ», 1915, N 43, 8 նոյեմբեր, էջ 676: Հիրճեցիներից 100 հոգու սպանության և ցորենի հորի մեջ լցնելու մասին է վկայել նաև կղզեցի Խալի Սարգսյանը (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 166): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:

Հայտնի է, որ 1915 թ. մայիսի 16-ին մի խումբ հիրճեցիներ դիմում են Վանի նահանգապետ Արամ Մանուկյանին՝ իրենց ընտանիքներին օգնելու, բռնագրաված լծկանն ու անասունները ազատելու, նաև զենքով ապահովելու կամ զինակից ուղարկելու խնդրով. «Հայոց Ձորի Հիրճ գիւղ մեծ մաս քիւրտ էին, մնացած փոքր մաս՝ հայեր: Պ. Իշխանի սպանումէն վերջ 50 հոգիի մոտ տղամարդեր սպանուեցան քիւրտերէն: Մենք մնացած ենք 12 հոգի, բայց չենք համարձակեր գիւղ մտնել, որովհետև քիւրտեր սարերու վրայ են և մինչև անգամ անցեալ օր Անկշտանց գիւղի մէջ մի քանի հատ հայ սպանուած են: 150-ի մօտ կին և երախայ անօգնական մնացած են գիւղի մէջ անօթի և անճար, իսկ մեր ստացուածքներ, տաւարն ու մալեր մի մաս քիւրդեր փճացուցին, մի մասն ալ կեմցիներ և խոսպցիներ տարած են»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 5, թ. 81: Գրության ներքո ստորագրել են Հարություն Ապրոյանը, Նշան Բաղդասարյանը, Փայել Շահինյանը, Ատոմ Վերդոյանը և Ենոք Պետոյանը: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:

Բնակչություն

Համաձայն ավանդազրույցների` Հիրճը հնում բազմամարդ բնակավայր էր. «...Հիրճ մինչև 3 դար առաջ եղել է հայաբնակ մի քաղաք 2000 տնով, աւերակների մի մաս մնացեր են մինչև այժմ»: Մեկ այլ տեղեկությամբ` գյուղը հնում ունեցել է 120 տուն հայ բնակիչ:

«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 185: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:

Եղեռնը վերապրած սակավաթիվ հիրճեցիներ սփռվում են զանազան վայրեր: Ըստ Բաքվի 2-րդ որբանոցում ապաստանած 12-ամյա Գյոզալ Միքայելյանի` իրենց ընտանիքը բաղկացած էր 10 հոգուց (բոլորն էլ փրկվել են և 1916 թ., բացի Գյոզալից, բնակվում էին Էջմիածնում):

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 172: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:

1916 թ. հուլիսին Բերյոզովկայում գտնվող 326 հայ գերիների թվում էր հիրճեցի Մխիթար Գրիգորյանը:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 36, 31 յուլիս, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:

Ծնունդով Հիրճից էր Նոյեմզար Նազարյանը (1901, Հիրճ - 12.04.1976, Ֆրեզնո): Ուսանել է Ամերիկյան որբանոցում: 1912 թ.-ից հաստատվել է ԱՄՆ-ում: Եղել է Համավասպուրականյան հայրենակցական միության քարտուղար:

Լ. Փ., Տխրունի, «Վարագ», 1976, N 87, հունվար-հունիս, էջ 63-64: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:

Անվան ծագում

Գյուղանվան ծագումն առնչվում է հետևյալ ավանդության հետ. «...երբոր Հայկ Բելին կը յաղթէ, Հայկայ թոռն Կաթմոսի ընտանիքը որ նոյն տեղը իջեւանած էին Հայկայ յաղթութիւնը լսելով միմեանց ըսած կըլլան –եկայք հրճուեսցուք զի Հայկ յաղթեաց Բելայ. այս պատճառաւ է, որ մինչեւ ցայսօր նոյն գիւղի անունը Հերճ կըսուի...»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 36: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Իրիճ, Հերճ, Հըրճ անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Գյունդողան (Gündoğan):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 149:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Իրիճ
Հերճ
Հըրճ
Գյունդողան

Բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	13	94			13	94		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
1860-ական	5		10		15			Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 21: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
1873	8							Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
1883	10		20		30			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 185: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
1897	35		30		65			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 262: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
1909	32	155	38	258	70	440	Շիրինի կազմած վիճակագրության համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 30 տուն՝ 155 (78 ար., 77 իգ.) հայ և 60 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
1914	30	205	68	356	98	561		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տես նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18 (միայն հայերի թվաքանակն է): «Սիոն», 1967, էջ 228 (տրված է միայն հայ տների թվաքանակը): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
1916 հոկտ.		465					Ի դեպ, 465 բնակչից 15-ը բնիկներ էին, 450-ը` շատախցիներ: 1916 թ. հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ գյուղում բնակվում էր միայն 426 տղամարդ («Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3):	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
2000				87		87		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263987 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
2011				68		68		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263987 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
2012				73		73		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263987 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150:
2013				57		57	Ըստ տեղաբնակների վկայությունների` 2013 թ. գյուղն ուներ շուրջ 100 տուն սուննի (շաֆիղի ճյուղից) քուրդ բնակիչ:	http://www.nufusu.com/ilce/edremit_van-nufusu. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 150: