ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Հնդստան 11 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Հնդստան (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Հայոց ձորի արևելյան հատվածում` Անգղ գետի ձախ ափից 0,5 կմ հեռու` Կղզուց 13 կմ հյուսիս-արևելք` «Ապլասաթ (Ապուսէթ) լայնահատակ լերան ստորոտը»: Ծովի մակերևույթից բարձր է 1795-1800 մ:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 161: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

Պատմություն

Նյութական մշակույթի հարուստ ժառանգության` նույնիսկ զանգվածային ոչնչացումից հետո էլ դրանց պահպանված փշրանքները փաստում են, որ Հնդստանը եղել է գավառի ոչ միայն հնագույն, այլև տևաբար բազմամարդ բնակավայրերից մեկը: Գրավոր աղբյուրները, սակայն, խիստ ժլատ են, և նրա մասին առաջին վկայությունը մեզ է թողել ԺԷ դարի թուրք պատմիչը:

Թուրքական աղբյուրներ, Գ, Էվլիյա Չելեբի, Երևան, 1967, էջ 259 (ավելի մանրամասն տե՛ս Բնակչություն ենթավերնագրի ներքո): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

1852 թ. հիշվում է գյուղավագ Խաչատուրը. «...Հնդստանայ ըռէս Խաչօ...»-ն:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

Հայտնի է, որ 1872 թ. թուրքական իշխանությունների լուռ կամ բացահայտ խրախուսանքը վայելող քուրդ ասպատակիչներից պաշտպանվելու որևէ միջոց գտնելու հույսով, ի թիվս Վանի մի քանի գյուղերի ներկայացուցիչների, «Միութիւն և փրկութիւն» նորաստեղծ ընկերությանն անդամակցելու խնդրանքով դիմում են նաև «Հնտստան գիւղի բոլոր հայաբնակ ժողովրդոց երաշխաւոր անձինք` տէր Յովսէփ քահանայ, ըռէս Գրիգոր, Վարդան, ռէս Սաֆար Պզտիկեան»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 272-273: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

1878 թ. դեկտեմբերի 4-ին «Հինդիստան և Նոր-Գիւղ գիւղերու մէջտեղը քիւրդերը սպաննեցին հինդիստանցի մի հայ, որ Խէք գիւղի Կիւլօ անուն հայու մը փեսան էր, վիզը կտրան մինչև կաշին, և մի թևն ալ ջարդուած վար կախուած գտնուեցաւ սպանելոյն մարմինը»:

«Մշակ», 1879, N 68, 8 մայիս, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

Հնդստանցիների ոգու արիության մասին է վկայում 1895 թ. գարնանը տեղի ունեցած հետևյալ միջադեպը. «Անցնում էինք Հնդստան կոչւած հայաբնակ գիւղի մօտով: Մեր վալադը սխալմամբ տարաւ հէնց գիւղի մօտը, գիշերը դեռ շատ ուշ չէր: Մի երկու գիւղացի այդտեղ գոմէշներ էին արածացնում. մէկը մեզ նկատելով` կարծել էր թէ աւազակներ ենք` սկսեց ընկերոջ կանչել. «Ակօ, փախիր, Ակօ, փախիր»: Հէնց որ տեսանք նրանց փախուստը, մենք էլ փախանք: Մի երկու րոպէից` հաւարն ընկաւ գիւղը և կտրիճ գիւղացիք հրացաններով անմիջապէս դուրս եկան և սկսան մեր ետևից կրակել: Մենք էլ ընկել ենք ջրած ցորենի արտերը, մինչև ծնկներս խրւած ցեխի մէջ, փախչում ենք, բայց բնաւ հրացան չենք արձակում: Նրանք բաւական կրակեցին: Մինչև Խօշապ գետը այդպէս վազեցինք ու իրար ձեռք բռնած, առանց հանւելու թափւեցինք ջուրը, անցանք միւս ափը: Հնդստանցիներից փախանք, վախենալով մի գուցէ կառավարական պաշտօնեայ լինէր այդտեղ ու իմանար մեր ինչ լինելը»:

Վարդանի յիշատակարանը, «Դրօշակ», 1912, N 7-8, էջ 186: Տե՛ս նաև Խանասորա Վարդան, Երևան, 1992, էջ 44-45: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

Հնդստանը գավառի այն գյուղերից էր, որ 1896 թ. հունիսին մի քանի օր դիմադրություն է ցույց տալիս համիդիեի զորքերին. «...2-3 օր ընդդիմադրեց, մնալով աննուաճ և քրդական արշաւանքները յետս մղելով կարևոր կորուստներով: Նենգաւոր համիտիյէն տեսնելով, որ չէ կարող նուաճել այս գիւղը զօրութեամբ, կը դիմէ դաւաճանութեան: Կերդնու, բաղդ կը տայ, որ եթէ Հնդստանցիք յանձնուին, համիտիյէն չը պիտի վնասէ անոնց: Միամիտ հայերն անոնց խոստմանց հաւատալու դիւրահաւանութիւնը կունենան և կը յանձնուին: Համիտիյէն ներս մտնելով կը կոտորէ 64 անձինք»: Ջարդի արդյունքում գյուղի ընդհանուր կորուստը կազմում է «95 սպաննուած 146 կոտորուած և առևանգուած»:

«Արարատ», 1896, ԺԲ, էջ 583: «Հնչակ», 1896, N 16, էջ 123: Համաձայն մեկ այլ տեղեկության` սպանվում է 47, կրոնափոխ լինում` 13, առևանգվում` 18 հնդստանցի, կողոպտվում է 30 տուն (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370): Ի դեպ, Հնդստանում տեղի ունեցածի մասին վկայություն ունի նաև այս գյուղից սերող Ղազար Գևորգյանը. «1894 թ. Սասունի կոտորածի ժամանակ, Սուլթան Համիդի թուրք ջարդարարները արշավում են նաև մեր գյուղը` ցանկանալով ավերել այն: Իմ պապի ընտանիքը կազմված է եղել տասնմեկ անձից: ...Մեր գյուղացիները դիմում են ինքնապաշտպանության...: Բայց ինչ կարող էին անել քսան-երեսուն հոգին թուրք և քյուրդ խաժամուժի դեմ...: Այս կոտորածի ժամանակ էլ զոհվել է իմ պապի ընտանիքից ինը հոգի» (Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 42, էջ 148): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 155:

Նոր և ամենամեծ արհավիրքը, սակայն, դեռ առջևում էր, ընդ որում, նախքան Առաջին աշխարհամարտի բռնկվելն արդեն իսկ կառավարությունն ակնհայտ թշնամական վերաբերմունք էր ցույց տալիս հնդստանցիների հանդեպ: 1914 թ. հուլիսին հրկիզում են Իսոյի, Արամի, Արշակի տները, իսկ իբրև պատերազմական տուրք գյուղացիներից գանձում են «60 ոչխար, 17 եզ, 100 չափ հացահատիկ, 20 չափ ձաւար, 20 լիտր իւղ, 20 զոյգ ջուալ, 20 սայլ խոտ, 50 բեռ հարդ, 15 իշլիկ բամպակով, 60 զոյգ թաթպան, 1 լիտր ձէթ: Օլամ՝ Կղզեն-Նորգիւղ, ետ չեկան եզ - 10»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 173: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 155:

1915 թ. ապրիլի 7-ին գյուղն ու մոտակա լեռան վրա ապաստանած Հայոց ձորի Կասր, Փակակատուկ և Խոշաբ գավառի Ագրակ, Հյուրթուկ, Պահանց ու Քռել գյուղերի կոտորածից մազապուրծ բնակչությանը (ավելի քան 1000 հոգի) պաշտպանելու նպատակով զինված 100 հնդստանցիներ բարձրանում են մոտակա լեռը և դիմադրելով թշնամուն` կարողանում են փրկել տարբեր գյուղերում փաստորեն միաժամանակ սկսված կոտորածից ողջ մնացածներին. «Խօշապի շրջանի Շլել-Իւղաբէլլին՝ զօրքերով, Զեռնակի Իսլամ բէկ և Խաչի Իպրահիմ աղան, 300 ձիաւորներով կը փորձեն լեռը գրաւել: Բայց Հնդստանցիներ՝ Յովհաննէս, Մինաս, Աբրահամ, Արամ` 20 Հոգով, Հիւրթիւկցիներ՝ 7 հոգով եւ Քռէլցի Մարգար՝ 20 զինուորներով, կը սկսին դիմադրել: Անհաւասար կռիւը կը տեւէ մինչեւ իրիկուն: Կը սպաննուին 5 Հիւրթիւկցի զինուորներ՝ որոնց մէջ Աբէլ եւ Յակոբ: Մութը կոխելուն պէս, լեռը հաւաքուած ամբողջ գիւղացիութիւնը կիջնէ Հնտստան եւ գիւղի բնակչութիւնը իր հետ առած կը հասնի Վարագ...»:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92: Եղելությունը նախապես վավերացրել է ազգային հերոս Շիրինը. «Հնդստան.-Ապրիլ 7-ին, 20-ի մօտ զինուած գիւղացիներ իրենց լեռը կը բարձրանան, ուր հավաքուած էին Խօշապի Քռէլ, Կասր, Փակագեատուկ, Պէանց, Ակրակ ու Հիւրթուկ գիւղերու ազատուած բնակիչներէն 1000 հոգի: Խօշապի Շլէլ-Իւղապէլին՝ զօրքով, Զեռնակայ Իսլամ պէկ, Խաչայ Իպրահիմ աղէն՝ 300 ձիաւորով կուզեն լեռը գրաւել, բայց Հնդստանցիներ՝ Յովհաննէս, Մինաս, Աբրահամ, Արամ 20 հոգիով, Ուրթիւկցիներ՝ Խաչօն, Տիգրան, Անդրէաս 17 հոգիով, Քռէլցի Մարգար 20 զինուորով, կը սկսին դիմադրել 3-4 ժամ, հոն Ուրթիւկցի 5 զինուորներ կը սպանուին, որոնց հետ և Աբէլ, Յակոբ: Մութը կոխելուն պէս, լեռան ամբողջ բնակչութիւնը Հնդստան կիջնէ, որու բնակչութեան հետ միասին, Վարագ կերթան, ուր սպանուած կը գտնեն 3 վարդապետներ և 4 ծառաներ...» (Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 57, 16 նոյեմբեր, էջ 2): Օրհասական կացության վերաբերյալ արժեքավոր տեղեկություններ են հաղորդել նաև հնդստանցիներ Աբրահամ Սահակյանը, Արամ Մարգարյանը, Հովհաննես Տեր-Հովսեփյանը. «1915 ապրիլ 6-ին Խոշապի Քռելից Նշան, Սահակ և այլքն եկան մեր գիւղը, պատմեցին Խոշապի կողմերի հայերի կոտորած[ի մասին]: Մենք մաս մը զինուած գիւղը թողեցինք, մաս մը լեռ բարձրացանք 20 ընկերով՝ Յովհաննէս, Մինաս, Արամ և այլք: Հոն կային Խոշապի Քռել, Պհանս, Բակագեատուկ, Ակրակ, Հուրթուկ գիւղերից ազատուած տղամարդիկ և կին-երեխայ: Հոն Քռելից կային զինուած 20 [հոգի]՝ Մարգար և այլքն, Հուրթուկից՝ 5 [զինուոր]: Բնակչութիւնը այդտեղ կը լինէր 1000-ի մօտ: Խոշապի ոստիկանապետ Շլէլ աղէն (հարիւրապետ), Զէռնակի Իզամ պէյ, Խաչանայ Իպրահիմ աղան, մօտ 400 ձիաւոր, ոտաւոր, ժանդարմա և քրդեր (ապրիլ 7-ին) ուզեցին ժողովուրդի մէջ մտնել, բայց մեր դիմադրութեամբ չկրցան, մինչև մթնեց՝ մեր գիւղ իջանք և մեր գիւղի բնակչութեամբ միասին Վարագի լեռ քաշուեցինք Բերոյի քալին: 18 օր Վարագի լեռ մնալէ յետոյ Վարագի լիազօրներ Քույումջեան և Թորոս Վան իջան: Մեր գիւղից մաս մը գնացին, իսկ մի մաս և զինուորներս Բերոյի քալին մնացինք: 100-ի մօտ քրդեր կու գային, մեր դիմադրութեամբ ետ կը դառնային: Հոն մեզանից սպաննուեցին 2 Յովհաննէսեանները՝ Պետրոսը, Սողոմոնը, 4 կին և 1 աղջիկ, ուրիշ գիւղերից սպաննուեցին 20-ի մօտ: 4 օր լեռը մնալէ [յետոյ] 7-800 անձ ժողովրդով Վան գնացինք գիշեր: 30 օր յետոյ ազատութիւն եղաւ, եկանք գիւղ: 2,5 ամիս մնալէ [յետոյ] Վանը նահանջած էր, մենք ևս հետևեցինք» (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 173-174): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 155:

1915 թ. դեկտեմբերի դրությամբ Կասպից ծովի Նարգեն կղզում գտնվող 168 գերիների թվում էր նաև հնդստանցի Մհեր Հարությունյանը:

«Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:

Հայտնի է, որ 1916 թ. գարնանը հնդստանցիների մի մասը, «Ամերիկացիներէն 2 տան մի զոյգ եզ առնելով», վերադառնում է հայրենի գյուղ և տեղում մնում մինչև հերթական, այն է` հուլիսյան երկրորդ նահանջը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 174: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:

Բնակչություն

Ավանդաբար վկայվել է, որ գյուղը հնում եղել է խիստ բազմամարդ և ունեցել 400 տուն հայ բնակիչ: Այս վկայությունը, սակայն, կարելի է միանգամայն հավաստի համարել, քանի որ, օրինակ, 1654 թ. Հնդստանում իրապես բնակվում էր 300 տուն. «Հազար ու մի դժվարությամբ Վարագա լեռան ծառաստանները անցնելով, 5 ժամից հետո հասանք Հենդուսթեն գյուղը, որը Վանի նահիեում 300 տնից բաղկացած մի գյուղ է. խարաջը Վանի կուլիին է պատկանում և գրանցվում է դեֆթերդարի կողմից»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 162: Թուրքական աղբյուրներ, Գ, Էվլիյա Չելեբի, Երևան, 1967, էջ 259: Ի դեպ, թարգմանիչը «Հենդուսթեն»-ը սխալմամբ նույնացրել է «Հասփստան»-ի հետ: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:

1850 թ. Խոշաբի բերդից մոտ 14 մղոն հեռավորության վրա գտնվող հայաբնակ Հնդստանն իր ուղեգրության մեջ հիշատակում է Հ. Լեյըրդը:

Layard H., Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon, London, 1853, p. 387. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:

Հայտնի է, որ Մեծ եղեռնից հետո ողջ մնացած հնդստանցիներին բնակության տեղ է հատկացվում Վերին Ադիաման գյուղում (այժմ` Գեղարքունիքի մարզ, գյուղ Վերին Գետաշեն), որտեղից էլ 1916 թ. գարնանը նրանց մեծ մասը վերադառնում է հայրենի գյուղ:

Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 42, էջ 150-151: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:

Նույն թվականի (1916 թ.) օգոստոսին Վերին Ադիաման գյուղում բնակվում էր հնդստանցի 17 տուն` 77 անձ: Նրանց կորուստը նահանջից հետո կազմում էր 12 հոգի:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 173: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:

Հնդստանցի 5 ընտանիք` 24 անձ, 1915 թ. հոկտեմբերի 1-ից առ 1916 թ. մարտի կեսերը հանգրվան էր գտել Ջարխեչ գյուղում:

«Աշխատանք», 1916, N 28, 6 օգոստոս, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 157:

Անվանի մարդիկ

Բաղդասար Թովիկ (Թովմասյան). (2.4.1901, գ. Հնդստան –21.4.1994, Երևան), գրող: Սովորել է Վարագավանքում:

Ով ով է. հայեր, հ. 1, Երևան, 2005, էջ 435: Հայտնի է, որ 1916 թ. Թ. Բաղդասարյանը հանգրվան էր գտել Էջմիածնի շրջանի Արշալույս գյուղում (Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 31, էջ 130): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 157:

Անվան ծագում

Ըստ հնդստանցի Թովիկ Բաղդասարյանի՝ «...հեռավոր Հնդկաստանից մի մարդ է գալիս ու հիմնում է այդ գյուղը, անունը մնում է՝ Հնդստան: Իսկ Մկրտիչ Խրիմյանն ասել է՝ դա այգեստան է, հանդ ու անդաստան, դրա համար է անունը կոչվում Հնդստան»: Երկրորդ բացատրության լրացում կարելի է համարել հետևյալը. «...տարածված էր կիսահարթավայրի վրա, Խոշաբ գետից մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա: Այդ պատճառով էլ մեր գյուղը հյուսիսից և հարավից ճյուղավորված Խոշաբ գետի ջրերը դարձրել էին Հնդստանը ջրառատ և բարեբեր»:

Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 31, էջ 128, վկ. 42, էջ 148: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

Մեզ առավել համոզիչ է թվում գյուղանունը հանդ հասարակ անունից ծագած լինելը (հանդ, հանդաստան):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

Կառուցապատում

Ըստ Թովիկ Բաղդասարյանի` Հնդստանում «...տները կլոր, փոքր քարից էին և դարմանի ու հողի շաղախից, իրար կպած: Յուրաքանչյուր տուն ուներ առանձին անցք, որտեղից շատ գաղտնի կարևոր տեղեկություններ էին հաղորդում միմյանց...: Հատակը հողից էր»:

Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 31, էջ 128: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

Տնտեսություն

Ըստ Ղազար Գևորգյանի վկայության` «Գյուղը ուներ շատ պտղատու այգիներ, այդ թվում նաև խաղողի, բայց թուրքական կառավարության տակ գտնվելով` հայերի իրավունքը ոտնահարված էր: Դրա համար էլ քրդական բաշիբոզուկների պատճառով որոշ այգիներ ամայացել էին: Նույնիսկ այգու տերը` հայ շինականը, ձեռք էր քաշել այն մշակելուց: Մեր գյուղին պատկանող հողային սահմանը բաժանված էր երկու մասի` դաշտային, ուր ընկած էին այգիներն ու բանջարանոցները, և լեռնային, ուր բարենպաստ կլիմայի պատճառով գյուղի բնակչությունը զբաղված էր խաշնարածությամբ»:

Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 42, էջ 148: Մեկ այլ տեղում դարձյալ շեշտվում է գյուղի այգեվետությունը. «...գյուղը թաղված էր այգիների մեջ» (Սվազլյան Վ., նշվ. աշխ., վկ. 31, էջ 128): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 157:

Հնդստանում տնտեսության բաղկացուցիչ մաս էին կազմում նաև տնայնագործական զանազան արտադրատեսակները. «...Հայոց ձորի Հնդստան և Առեղ գիւղերը գործում են կողովներ, սլա (ափսէանման գործուածք, հաց դնելու համար), մազրակա (այն գործիքն է, որի վրա փռելով հացի խմորը, նրանով կպցնում են թոնրի կողքին), կշեռք և այլն՝ Խոշաբի գետակի եզերքներում բուսնող ուռենիների դալար ճիւղերից: Օրը միայն 15–20 եզի բեռ բերում են քաղաք»:

Ապրօ, Նամակներ Թիւրքաց Հայաստանից, «Մշակ», 1890, N 43, 19 ապրիլ, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 157:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Հնտստան անվանաձևով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Էրկալդը (Erkaldı):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 154:

Կալվածատերեր

Ըստ Ղազար Գևորգյանի` «...Մկրտիչ աղան էր: Բնակվում էր Վան քաղաքում: Ինքը լինելով կալվածատեր` մեր գյուղը իր նախնիների կալվածքն էր եղել, գյուղում ուներ հիանալի կառուցված տուն-բերդ, որը երկու հարկանի էր, դեռ մինչև գաղթը մնում էր նրա այգին` հինգ-վեց հեկտար տարածությամբ, երեք մետր բարձրությամբ պարսպապատ: Գյուղի եկամտի կեսը պատկանում էր նրան: Գյուղում նրան կոչում էին Մկո (Մկոյի պարիսպ, Մկոյի բերդ, Մկոյի արտեր և այլն)...: Գաղթի ճամփին նա զոհ գնաց մի պատահական գնդակի»:

Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 42, էջ 150: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 157-158:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Հատված գյուղի համայնապատկերից

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հնտստան
Էրկալդը

ԺԹ դարի կեսերից մեզ հասած վիճակագրական էապես ավելի առատ տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
19 դ. սկիզբ	30							Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, հ. Ա, Վէնէտիկ, 1806, էջ 157: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1654	300				300			Թուրքական աղբյուրներ, Գ, Էվլիյա Չելեբի, Երևան, 1967, էջ 259: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1855	16	102			16	102		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1860-ական	15				15			Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 18: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1873	20				20			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1883	25		5		30			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 161: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1895	35							Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1897	36		5		41			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1909	37		6			213	Շիրին Հակոբյանի կազմած վիճակագրության համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 36 տուն՝ 195 (99 ար., 96 իգ.) հայ և 5 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1913	30		7		37		Ըստ Ղազար Ղազարի Գևորգյանի վկայության` «1913 թ. մարդահամարով գյուղը կազմում էր երեսունյոթ տնտեսություն, որից յոթը քրդեր էին, իսկ երեսունը` հայեր» (Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 42, էջ 148):	Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 42, էջ 148: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1914	45	250	6	30	75	280	Մեկ այլ վկայությամբ` Հնդստանն ուներ 37 տուն` 209 բնակիչ (Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18): «Սիոն», 1967, էջ 228 (տրված է միայն տների քանակը):	Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1915 նոյ.	6	20						Կ. Խ., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1915 Մ. ե. ն	29		8		37	220	Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Սվազլյան Վ., Հայոց ցեղասպանություն. ականատես վերապրողների վկայություններ, Երևան, 2011, վկ. 31, էջ 128: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1916 հոկտ. 10		4					Ի դեպ, բնակիչները բնիկներ էին: Նույն թվականի հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ գյուղում բնակվում էր միայն 4 տղամարդ («Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3):	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1985				957		957		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264107 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
1990				964		964		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264107 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
2000				653		653		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264107 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
2012				793		793		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264107 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156:
2013				835		835		http://www.nufusu.com/ilce/gurpinar_van-nufusu Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 156: