ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Մարգս 2 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Մարգս (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Մաշկագտակին դեմ հանդիման` Անգղի ձախ կողմում` լճափից 3 կմ հեռու և ծովի մակերևույթից 1765-1770 մ բարձրությամբ դաշտավայրում. «Վանէն չորս ժամ հեռաւորութեամբ...»:

Վահէ, Լուրեր Վանից, «Հնչակ», 1891, N 2, էջ 7: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 167:

Պատմություն

Մարգսի պատմության հին էջերը պատված են թանձր մշուշով, իսկ սակավաթիվ վկայություններն էլ զուտ լրագրային հաղորդումներ են` ժամանակի համար սովորական դարձած քրդական ոտնձգությունների ու հանցագործությունների արձանագրություններ: Ահա 1890 թ. օգոստոսին կատարված դեպքը. «...Մարկոս գիւղի ռէս և միւտիրի օգնական Փանօի ճարտարութիւն և մանաւանդ ըրած քաջագործութիւնները, որ նշանաւոր էին, տեղւոյն քրդաց նախանձը գրգռելով` օգոստոս ամսոյն մէջ յիշեալ Փանօի ցորենի վեց դէզերը` որ իւր ընտանեաց ապրուստն էր` կրակի տալով մոխիր կը դարձընեն: Սոյն հրձգութեան միջոցին գիւղէն կը տեսնեն, որ ահագին դէզերը բոցերու մէջ կը ծածանին և հրոյ ճարակ կը դառնան: Թշուառ ռէս Փանօն երբ իւր ընտանեաց ամբողջ պարենին սպառնումն կը տեսնէ` խելակորոյս և յուսահատ գիւղացիք իրեն օգնութեան կանչելով կը դիմէ դաշտը` հրձգութեան տեղը և կը տեսնէ որ չարագործ քիւրդերը խոյս կուտան դէպի լեռ. ուստի վրայ հասնելով` չարագործներէն երկուքը կը սպանէ և մնացեալք կը փախչին, իսկ նա վերադառնալով` իւր մոխրակոյտ դէզերը կողբայ: Լուրը կը հասնի Վանայ վալիին և նա անմիջապէս քսան հեծեալ ոստիկանք կը ղրկէ յիշեալ գիւղ, կը ձերբակալեն ռէս Փանօն և խել մը անմեղ գիւղացիներ և զանոնք շղթայակապ կը տանեն քաղաք անլուր հայհոյութեամբք և անտանելի ծեծերով. հոն առանց հարցաքննութեան կը բանտարկեն խեղճերը: Հետևեալ օրը վալին կրկին ոստիկաններ կը ղրկէ և ձերբակալել կուտայ Իշխանի-Գոմցի Մհտ. Օհանէսն ևս, որ նոյն կողմանց միւտիրն է, ամբաստանելով զինքն իբր մեղսակից Փանօի սպանութեանց. նա իզուր կաղաղակէ, թէ բնաւ տեղեկութիւն չունի. իւր պաղատանք անլսելի կը մնան անգութ ոստիկաններէն, որք և զինքն շղթայակապ կը տանին քաղաք և կը բանտարկեն: Յիշեալ ռէս Փանօն բանտին մէջ անտանելի տանջանաց ու չարչարանաց կենթարկուի. սաստիկ կը գանակոծեն և մինչև իսկ քթին աղբ կը ծխեն...: Խե՜ղճ մարդը այսքան չարչարանաց և ծխած ժահրահոտութեանց չդիմանալով` հոգին կաւանդէ բանտին մէջ շղթայուած տեղը: Ո՞ գիտէ միւս թշուառ անմեղ զոհեր ի՞նչ պիտի լինին, քանի որ յուսոյ նշոյլ անգամ չունին իրենց ազատման մասին: Ժողովուրդը գրգռեալ վիճակ մը ունի»:

Հաջորդ լրատվությունը 1896 թ. հունիսին գյուղում համիդյան հրոսակների իրականացրած սպանդի մասին է, որի հետևանքով Մարգսն ունենում է «...26 սպաննուած 16 վիրաւոր՝ բոլորի ընտանիք կորսուած» և ամբողջովին ավերակվում: Կողոպտվում է 28 տուն:

«Հնչակ», 1896, N 16, էջ 123: «Արարատ», 1896, ԺԲ, էջ 582: Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, էջ 370: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:

1914 թ. գյուղը պատերազմական տուրքի անվան ներքո ենթարկվում է պետական թալանի, որի ժամանակ բռնագրավում են 200 չափ ցորեն, 10 լիրա և 50 անասուն, 60 զույգ գուլպա, 30 կտոր հագուստ, 30 սայլ խոտ և հարդ:

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 70: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 183: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:

Մեծ եղեռնը Մարգսում պայթում է 1915 թ. ապրիլի 5-ին, որի մասին կարևոր վկայություն է թողել մարգսեցի 42-ամյա Մանուկ Հակոբյանը. «...կէսօրին, թիւրք զօրքերէ և քիւրտերէ բաղկացած խուժան մը, ղեկավարութեամբ Ճմուկ Հիւսէյն աղայի, յարձակեցաւ Մարքսի վրայ, մարքսցիներ դիմադրեցին մինչև երեկոյ...: Մարքսի ինքնապաշտպան կռուէն ետք խուժանը վառեց գիւղը, եկեղեցին, դպրոցը և տարաւ երեք գեղեցիկ կիներ: Գիւղին ռէսը ամէնէն առաջ գնդակահարեցին: Խուժանին թիւը 500-ի կը հասնէր...: Հայոց Ձորի ժողովուրդը ռուս զինուորներու հրահանգով յուլիսի 16-ին գաղթեց...: Մարքսցիներ ոչ մէկ գոյք չէին կրցած ազատել»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 183-184: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 70: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:

1916 թ. օգոստոսին Սուրմալու գավառի Դաշբուռուն գյուղում էր գտնվում մարգսեցի Մանուկ Հակոբյանը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 183: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:

Բնակչություն

Մշտապես զուտ հայաբնակ գյուղում օտար տարրը բնակություն է հաստատել Համիդյան ջարդերի միջոցով գյուղաբնակ հայերին թվապես նվազեցնելուց և ընկճելուց անմիջապես հետո: Սակայն, ինչպես երևում է, կարճ ժամանակում ոտքի կանգնած հայերը կարողացել են հեռացնել եկվորներին: Հենց այս պատճառով էլ վերջիններիս գոյությունն արդեն վիճակագրական հետագա տեղեկագրերում չի արձանագրվել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:

Արդեն 1920-ական թվականներից հայաթափ գյուղում հաստատվում են քրդերը, որոնց թվաքանակը, ըստ վերջին տասնամյակներին իրականացված վիճակագրության, ներկայացնում է հետևյալ պատկերը. 1990 թ.` 1018, 2000 թ.՝ 1249, 2011 թ.՝ 953, 2012 թ. 980, իսկ 2013 թ.` 1002 բնակիչ:

http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263978 http://www.nufusu.com/ilce/edremit_van-nufusu

Անվանի մարդիկ

Գյուղի նշանավոր դեմքերից էր Փանիկը, «...որ իւր ազդեցութեան և քաջութեան շնորհիւ սարսափ տարածեր էր շրջակայ քիւրդ ցեղապետներուն վրայ: Քիւրդերու կողմէ սպանուեցաւ 1890-ին»:

Աճէմեան Հ., Յեղափոխական Վասպուրական 1880-1930, «Վասպուրական» ժողովածու, Վենետիկ, 1930, էջ 345: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:

Անվան ծագում

Գյուղը հայտնի է եղել ընդարձակ մարգագետիններով, որոնցից էլ «իւր անունն ծագած լինել կը թուի և որք ծառայած են... երբեմն ի Քեօշկ բնակող Արծրունեաց իշխաններու նժոյգներուն իբրև արօտատեղի, Վարդ պատրիկի ժամանակումն»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 196: Տե՛ս նաև Thierry J-M., Monuments arméniens du Vaspurakan, Paris, 1989, էջ 349: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 167:

Մեկ այլ ավանդությամբ՝ Մարգս գյուղի տեղում հայոց թագավորության շրջանում արքունի մաքսատուն է եղել. «այս պատճառաւ է որ Մաքս կըսեն»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1869, էջ 213: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 167:

Տնտեսություն

Մեծ եղեռնի նախօրեին գյուղաբնակ հայերն ունեին մոտ 730 խոշոր և մանր եղջերավոր անասուն, իսկ հողային արդյունաբերությունը տարեկան կազմում էր 280 քիլե ցորեն (քիլեն 8 մեծ չափ է) և 250 բարդ խոտ (1 բարդը 30 խուրձ է):

Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 70: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 183: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Մարկոս, Մարկս, Մարս, Մարքս անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 167:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Անդաչ (Andaç):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 167:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մարկոս
Մարկս
Մարս
Մարքս
Անդաչ

Բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Ընդամենը	Տուն	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	13	76						Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:
1873	10							Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:
1883	10							Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 196: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:
1895	20							Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:
1897	16			31	15			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 263: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:
1909	21	142	142	21			Շիրինի կազմած վիճակագրության համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 25 տուն (151 շունչ` 73 ար., 78 իգ.) հայ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:
1914	20	170	170	20				Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, էջ 18: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:
1915 Մ. ե. ն	22	211	211	22			Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 69: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 183: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168:
1916 հոկտ. 10		5					Ի դեպ, նույն թվականի հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ Մարգսում բնակվում էր միայն 7 տղամարդ: Մեկը հիվանդ և անաշխատունակ էր («Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3):	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 168: