Սբ. Սարգիս Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Սարգիս Եկեղեցի

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Դրիշկ

Տեղադրություն

Գտնվում է գյուղի հյուսիսային թաղամասում (N 38 09՛30.30՛՛; E 044 49՛07.80՛՛):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 139:

Պատմություն

Մի վկայության համաձայն՝ կառուցվել է 1400 թ., սակայն եթե նույնիսկ այս թվագրումը հավաստի է, ապա, ըստ ամենայնի, դա վերաբերում է ներկա կառույցի տեղում գոյություն ունեցած ավելի հին շինությանը, քանի որ մեզ հասած կիսավեր եկեղեցին, ըստ հատակագծային-հորինվածքային և հատկապես կառուցողական առանձնահատկությունների, ԺԷ դարի վերջի կամ ԺԸ դարի սկզբի հուշարձան է:

Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտ., էջ 3: Այս թվագրումը մեջբերել են նաև հետագա ուսումնասիրողները (Ricerca sull’ architettura Armena. Iran, vol. I, 17, rapporto della missione 1976, Milano, 1977, p. 142); «Արտազ», 2013, N 4, ապրիլ, էջ 5-7: Ի դեպ, կառուցման ժամանակի վերաբերյալ նշվել է նաև. «Թեև հնարավոր չէ ստույգ ասել եկեղեցու կառուցման թվականը, սակայն ենթադրվում է, որ այն պատկանել է Հոլաքու խանի և մոնղոլների ժամանակաշրջանին: Ինչպես հայտնի է, քրիստոնյաները Հոլաքուխանի քրիստոնյա կնոջ հովանու ներքո բազմաթիվ եկեղեցիներ են կառուցել» (171-174 ։ ,վյDWյpջC վյDՄdo kCkpՌճ):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 139:

Միևնույն՝ Սբ. Սարգիս անվամբ հիշվում է 1864, 1875, 1896 թվականներին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102:
«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110:
Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 139:

1901 թ. թերևս շփոթի հետևանքով եկեղեցին հիշվում է Սբ. Աստվածածին անվամբ. «...իր ձևով, մեծութեամբ, առաստաղի մէջ գտնուող գաղտնի անցքերով, պահարաններով ու ջրամբարներով նշանաւոր է Դրիշկ ս. Աստւածածին եկեղեցին: Այդ եկեղեցու մեծութիւնը ցոյց է տալիս, թէ իր հիմնարկութեան ժամանակը որքան շատ ժողովուրդ է ունեցել»:

Դարբինեան Ա., Սալմաստի հայերի ներկայ վիճակը, «Մուրճ», 1901, N 6, յունիս, էջ 52 (ծնթ.):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 139:

Դեռևս կանգուն եկեղեցու մասին վկայվել է. «...կիր ու քարէ 4 սիւնի վերայ հաստատւած կամարներով մի եկեղեցի կայ, Ս. Սարգիս Զօրավարի անունով»:

Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 175:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 139:

Եկեղեցու փլուզման ժամանակի վերաբերյալ տեղեկություններ մեզ չեն հասել, սակայն թերևս կառույցը դիմակայել է նաև 1930 թ. երկրաշարժին, քանի որ մեկ տարի անց՝ 1931 թ., եկեղեցի այցելած վանեցի Հ. Կոսոյանը նշում է. «Հայաբնակ Դերիշկ գիւղը ունէր բաւական մեծ քարակերտ եկեղեցի, որն աւելի վանքի կառուցւածք ունէր: Դրա համար է, որ Դերիշկ անունը աւելի ճիշտ կարող է լինել քան Դրիշկ: Որոնեցի, սակայն յիշատակարան չկարողացայ գտնել»:

Կոսոյեան Հ., Սալմաստում եւ Դերիկում, «Ալիք», 1964, N 202, 13 սեպտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 139-140:

Ի դեպ, Դրիշկն այն գյուղերից մեկն էր, որի եկեղեցում ևս զանգահարությունն արգելված էր, ուստի բավարարվում էին «տախտակ խփելով»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 50:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 140:

1969 թ. առաջին անգամ եկեղեցին չափագրել է գերմանացի Վ. Քլեյսը, իսկ 1976 թ.՝ Ա. Ալպագո-Նովելոյի գլխավորությամբ իտալական արշավախումբը: Վերջիններս ցույց են տալիս, որ գոնե վերջին 40 տարիների ընթացքում կիսավեր կառույցը նոր կորուստներ չի կրել:

Kleiss W., Bericht Ֆber zwei Erkundungsfahrten in Nordwest-Iran, “ArchՊologische Mitteilungen aus Iran”, Berlin, 1969, band 2.
Ricerca sull’ architettura Armena. Iran, vol. I, 17, rapporto della missione 1976, Milano, 1977, p. 142.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 140:

2011 թ. դրությամբ պահպանվում էին արևելյան, մեծ մասամբ նաև հարավային և մասնակի՝ հյուսիսային ճակատները:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 140:

Նկարագրություն

2013 թ. եկեղեցուն վերաբերող նորագույն շրջանի ուսումնասիրության հեղինակ Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ Գրիգոր ծ. վարդապետ Չիֆթճյանը գրում է. «Սալմաստ գաւառի նախկին հայաբնակ Դերիշկ գիւղը հասնելուց, նեղ փողոցների միջով անցնելիս հանդիպեցինք մի հսկայ խոնարհուած քարաշէն տաճարի, Ս. Սարգիս անունով, 1400 թւականի կառոյց...: Կտուրը փայտածածկ լինելուն փուլ է եկել Սալմաստի երկրաշարժին 1930 թ.: Թէեւ մի տեղացի քուրդ գիւղացի... փորձում էր համոզել մեզ, թէ կառոյցը աւերւել է ռուսական ռմբաձգութեան հետեւանքով: Հաւանական է, որ սոյն տաճարը ունեցել է գմբէթ, որովհետեւ չորս հաստաբուն սիւների մնացորդները թէ՛ դրա տանիքի եւ թէ՛ գմբէթի ծանրութիւնը շալկելու համար ամուր հաստատւել են տաճարի կենտրոնական մասում: 8 մետր բարձրութեամբ տաճարը, մինչեւ 30 մետր երկարութիւն է ունեցել: ...հարաւային պատի ...մեծ մասը կանգուն է մնացել, բարձրադիր երկու փոքր՝ 50 x 15 սմ սեւ բազալդից յղկւած լուսամուտներով: Այս լուսամուտներից ոմանք իրենց շուրջ ունեն քանդակւած փոքրիկ խաչեր, հնագոյն դարաշրջանների քանդակային ոճով: Արեւելեան պատը ամբողջութեամբ կանգուն է իր երեք նոյն չափի լուսամուտներով: Սակայն, սոյն պատի հիւսիսային անկիւնում վերեւից մինչեւ ցած, ներառեալ հիւսիսային անկիւնի լուսամուտը, մեծ ճաք է առաջացել անձրեւների պատճառով: Աջակողմեան եւ ձախակողմեան աւանդատուները կանգուն են, կէս մետր խորութեամբ, որոնց մէջ տապանակների ձեւով փոքր խորաններ՝ արեւելեան, հարաւային ու հիւսիսային պատերի մէջ, յղկւած քարերով սիրուն խորշեր են կազմել: Մայր խորանը գոյութիւն չունի, սակայն խորանախորշը, մի հսկայ կիսակամար, երկու կողքերում սկիհի իր տապանակներով, կանգուն է մնացել: Խորանախորշի աջ կողմում պատի քարերի մէջ հիւսւած սեւ բազալդի մի հսկայ կտորի վրայ փորագրւած հայերէն արձանագրութիւնը երբէք առնչութիւն չունի եկեղեցու շինութեան պատմութեան հետ, այլ 1804 թւին, մի այցելուի թողած անընթեռնելի գրութիւնն է. «Ես [...]այ 1804», ոչ արհեստավարժ փորագրութեամբ: Այս եկեղեցին էլ անմասն չի՛ մնացել գանձախոյզների փնտռտուքների հետեւանքով առաջացած քանդումներից, որոնք խորանի, դասի ու ատեանի մասերում փոսեր են բացել...: Ներկայումս գիւղի կենտրոնում գտնւելով, քուրդ բնակչութիւնը եկեղեցու շրջափակից օգտւում է, այն վերածած լինելով կենդանիների համար յարդի հսկայ պահեստի»:

Արձանագրությունն իրականում ոչ թե 1804, այլ 1656 թ.-ից է, որի վերծանությունը տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 141:
«Արտազ», 2013, N 4, ապրիլ, էջ 5-7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 140-141:

Ճարտարապետություն

Հավելենք, որ եկեղեցին ունի եռանավ բազիլիկ հորինվածք (արտաքին չափերն են՝ 21,69 x 16,18 մ): Ի շարս համաժամանակյա և համահորինվածք այլ հուշարձանների՝ եզրային նավերում ունեցել է թաղակապ, կենտրոնականում՝ կեղծ գմբեթներով պատված ծածկ, իսկ արևելքում՝ կիսաշրջան եզրագծով խորանի երկու կողմերում՝ քառակուսուն մոտ հատակագծերով կրկնահարկ ավանդատներ:
Շինանյութն անմշակ և մասնակի հղկված կրաքարն է՝ համակցված ցածրորակ կրաշաղախով: Սրբատաշ քարով (գորշ գրանիտ) են իրականացված լուսամուտների արտաքին եզրաքարերը, որոնք կրում են նաև հարդարանքի որոշակի լուծումներ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 141:

Քահանա

Հայտնի է, որ 1864, 1875 թթ. Դրիշկն ունեցել է իր ծխատեր քահանան:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102:
«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 141:

Արձանագրություն, Հայերեն, Նվիրատվական 1656 թ․

Խորանից հարավ՝ որմնասյան արևմտահայաց երեսին, պատահական դիրքով ագուցված է, ըստ ամենայնի, ավելի հին եկեղեցուն պատկանող և նվիրատվական արձանագրության մնացորդ պարունակող երեսապատի մի քար, որից հստակ ընթեռնելի է թվականը.

...էս, | յ(ի)շ(եցէք) | Ք(րիստո)ս, թվ(ին) Ռ|ՃԵ (1656):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 141:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Նվիրատվական արձանագրություն

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սասուն Դանիելյան

Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Սբ. Սարգիս եկեղեցու հատակագիծը