Սբ. Սարգիս Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Սարգիս Եկեղեցի

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Խոսրովա

Պատմություն

Խոսրովա գյուղում հայոց եկեղեցու (եկեղեցիների) հիմնադրման ժամանակաշրջանի վերաբերյալ որոշակի տեղեկություններ չեն պահպանվել: Հստակ է, որ 1800-ական թթ. սկզբներին դրանք երկուսն էին. «...յորում են կրկին եկեղեցիք՝ Սբ. Գէորգ և Սբ. Աննա, որ է փոքր»: 1830-ական թթ.-ից հետո վերոնշյալներից և ոչ մեկն այլևս չի հիշատակվում: Սկսած 1832 թ.-ից՝ հիշվում է ցարդ գոյություն ունեցող Սբ. Սարգիս եկեղեցին (N 38 09 56.86՛՛, E 44 44 15.32՛՛), որի մասին Հ. Աճեմյանը նշում է. «Ս. Սարգիս հայոց եկեղեցու տեղը հաւանաբար 300 տարւայ կը լինի: Յայտնի չէ, թէ քանիերորդ նորոգութիւնն է»: Ի դեպ, մի հաղորդման մեջ էլ առանց որևէ աղբյուր մատնանշելու համարվում է 1717 թ. շինություն:

Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, հ. Ա, Վէնէտիկ, 1806, էջ 250:
Աճէմեան Հ., Հայրենի յիշատակներ, «Վարձք», 2016, N 11, էջ 46:
Պալունի, նշվ. հոդվ., «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 154:

Ուշագրավ է, որ զանազան տեղեկագրերում սույն Սբ. Սարգիսը երբեմն հիշատակվում է որպես եկեղեցի (օրինակ՝ 1875 թ.), երբեմն էլ՝ որպես մատուռ. «Մի փայտաշէն մատուռ ունին Ս. Սարգիս զօրավարի անունով»:

Արարատ», 1876, Գ, էջ 110:
Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 175-176:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

Ճարտարապետություն

Եկեղեցին քարաշեն, հողածեփ, փայտածածկ (զույգ փայտե սյուների վրա), կենտրոնում՝ խաչկալով ուղղանկյուն խորանով, յուրաքանչյուր ճակատից բացված մեկական լուսամուտով, արևմտյան ճակատից բացված միակ մուտքով ուղղանկյունաձև պարզ կառույց է (արտաքին չափերն են՝ 12,42 x 7,3 մ):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 154:

Պատմություն

Հարկ է նկատել, որ Սբ. Սարգիսը ողջ գավառի տարածքում գտնվող այն եզակի եկեղեցիներից մեկն էր, որն իշխանությունների կողմից ուներ զանգահարության արտոնություն: Դրա շնորհիվ էլ նախ 1890 թ. Դանիել Սահակյանը, ի հիշատակ ծնողների, կառուցում է եկեղեցու զանգակատունը, ապա համաձայն վերոնշյալ արձանագրության՝ արդեն 1900 թ., շնորհիվ Դոլվաթ Հունանյանի, եկեղեցին ձեռք է բերում զանգ և զանգակատուն (թերևս խոսքը զանգակատան վերակառուցման մասին է, քանի որ 1890 թ. այն արդեն կառուցել էր Դանիել Սահակյանը):

Կիւլոյեան Յ., Ճշմարիտ ժառանգորդը. ազգային բարերար Մ. Սահակեանի մահւան Ա տարելիցին առթիւ, «Ալիք», 1964, N 152, 15 յուլիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

1894 թ. նշվել է. «Վերջին երկու տարուայ մէջ 5-6 անգամ կողոպտել են հայոց եկեղեցու ամբողջ զարդն ու հանդերձեղէնը: Այս եկեղեցին մի փոքրիկ շինութիւն է...»:

Ճանապարհորդ /Գ. Սև-Երիցյան/, Նամակներ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1894, N 14, 27 յունուարի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

Մի տեղեկության համաձայն՝ 1918 թ. մարտի սկզբին դավադրաբար սպանված ասորի հոգևոր առաջնորդ Մար Շիմոնին ամփոփում են հենց այս եկեղեցում. «...Մար-Շիմոնի կտրուած, այլանդակուած դիակը թաղուեցաւ Խոսրովայի հայոց եկեղեցու մէջ (տեղական ասորիներու եւ ջիլօներու մէջ տեղի ունեցած ինչ-որ դէպքի մը պատճառով) նախապէս հայերու համաձայնութիւնն առնելէ վերջ...»:

Վազգէն, Ատրպատականի գոյամարտը, «Հայրենիք», 1930, N 2, դեկտեմբեր, էջ 160:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

1930 թ. երկրաշարժից խարխլված եկեղեցու շենքը 1953 թ., ի հիշատակ ծնողների, նորոգում է Դանիել Սահակյանի կրտսեր որդին՝ Միքայելը, իսկ 1954 թ.՝ նվիրաբերում 10,000 ռիալ:
Մեկ տարի անց եկեղեցու վերանորոգության աշխատանքների ամբողջացման նպատակով Մ. Սահակյանը մոր հիշատակին դարձյալ նվիրում է 5000 ռիալ:

Կիւլոյեան Յ., Ճշմարիտ ժառանգորդը. ազգային բարերար Մ. Սահակեանի մահւան Ա տարելիցին առթիւ, «Ալիք», 1964, N 152, 15 յուլիսի, էջ 2:
Տե՛ս նաև Թղթակից, Ամփոփ տեղեկանք Սալմաստի հայ համայնքի մասին, «Ալիք», 1957, N 103, 15 մայիսի, էջ 4:
«Ալիք», 1954, N 178, 13 օգոստոսի, էջ 4:
«Ալիք», 1955, N 119, 6 յունիսի, էջ 3: Տե՛ս նաև Բոլատեան Մ., Տպաւորութիւններ Իրանի պատմական վայրերից, «Ալիք», 1960, N 180, 22 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

Իրականացված աշխատանքների կապակցությամբ Ատրպատականի առաջնորդական տեղապահ Կարապետ ավագ քահանա Մանուկյանը բարերարին հղված շնորհակալական խոսքում նշում է. «Պր. Միքայէլ Սահակեանը սիրայօժար կերպով վերանորոգել է իր ծննդավայր Շահփուրի Խոսրովա գիւղի խարխլւած Ս. Սարգիս եկեղեցին, հոգալով եղած բոլոր ծախսերը, մօտ 2000 թուման: Եկեղեցու ներքին մաքրութեան և կահաւորման համար ևս Առաջնորդարանի միջոցով վճարել է 5000 ռիալ, որով եկեղեցին կառուցւեց պր. Միքայէլ Սահակեանի միջոցով»:

«Ալիք», 1955, N 137, 27 յունիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

1966 թ. ապրիլի 24-ին եկեղեցում պատարագ է մատուցվում՝ ի հիշատակ Մեծ եղեռնի զոհերի, որի ժամանակ խոսում է ցեղասպանությունը վերապրած մարգսեցի (Հայոց ձոր) Մեսրոպ ա. քահանա Մինասյանը:

Թղթակից, Ապրիլեան Եղեռնի առթիւ Ս. պատարագ եւ հոգեհանգիստ, «Ալիք», 1966, N 97, 10 մայիսի, էջ 5:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155-156:

1974 թ. ապրիլի 25-ին Սբ. Սարգիս եկեղեցում, ի հիշատակ Մեծ եղեռնի զոհերի, պատարագում է Ատրպատականի հայոց թեմի կաթողիկոսական փոխանորդ Տիրայր վրդ. Փանոսյանը:

«Ալիք», 1974, N 122, 5 յունիսի, էջ 8:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 156:

1976 թ. չափագրված եկեղեցու հատակագիծն առաջին անգամ հրապարակվել է 1977 թ.:

Ricerca sull’ architettura Armena. Iran, vol. I, 17, rapporto della missione 1976, Milano, 1977, p. 116.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 156:

Վիմագրեր

Մուտքի բարավորից վեր ագուցված սրբատաշ քարին ելնդագիր քառատող շինարարական արձանագրությունն է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Շինարարական 1832 թ․

Շնորհիւ տեառն մերոյ Յ(իսուս)ի Ք(րիստո)ս(ի) | եւ արդեամբ պարոն Մկրտիչ Մօվիեան | համատանցոյ շինեցաւ Սբ. Սարքի(ս) | եկեղեցիս հայոց ի թվին 1832 ամի:

Հրատ. Աճէմեան Հ., Հայրենի յիշատակներ, «Վարձք», 2016, N 11, էջ 46 (գրի է առել 1959 թ. օգոստոսի 13-ին): Բոլատեան Մ., Տպաւորութիւններ Իրանի պատմական վայրերից, «Ալիք», 1960, N 180, 22 օգոստոսի, էջ 2: Ricerca sull’ architettura Armena. Iran, vol. I, 17, rapporto della missione 1976, Milano, 1977, p. 173.

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Սբ. Սարգիս եկեղեցու 1832 թ. շինարարական արձանագրությունը

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Յիշատակ է զանկ | եւ զանգատուն Դա(ւ)լ|ւաթ Յունանեան, 1900 յնսի. 22:

Հրատ. Աճէմեան Հ., Հայրենի յիշատակներ, «Վարձք», 2016, դ 11, էջ 46: Ricerca sull’ architettura Armena. Iran, vol. I, 17, rapporto della missione 1976, Milano, 1977, p. 173.

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

1900 թ. Սբ. Սարգիս եկեղեցուն զանգակատուն հավելելու և զանգ նվիրելու մասին պատմող արձանագրությունը

Արձանագրություն, Հայերեն, Նորոգություն

Հրատ. Աճէմեան Հ., Հայրենի յիշատակներ, «Վարձք», 2016, N 11, էջ 46:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 155:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Սբ. Սարգիս եկեղեցու 1953 թ. արձանագրությունը

Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Պ. Կունեո
Տարեթիվ 1976 թ․

Սբ. Սարգիս եկեղեցու հատակագիծն ըստ Պ. Կունեոյի

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Սբ. Սարգիս եկեղեցու հատակագիծն ըստ Ա. Հակոբյանի