Շվեդական և շվեյցարական որբանոցներ Որբանոց :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Շվեդական և շվեյցարական որբանոցներ Որբանոց

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Հաֆթվան

Պատմություն

Առաջինը հիմնվել է 1902 թ. «Սալմաստի Հաֆթվան գիւղում 1902 թուին հիմնվել է շվէդական որբանոցը, յատկացված 12 հայ որբուհիների համար: Որբանոցի կառավարչուհին է յարգելի օրիորդ Էլին Սունտվալ՝ բնիկ շվէդուհի: Օրիորդը խօսում է բաւական լաւ հայերէն, որովհետև նախքան Սալմաստ գալը 10-12 տարի պաշտօնավարել է Բագու և Շուշի քաղաքներում ու լաւ հմուտ լինելով կար ու ձևի, մեծ թուով աշակերտուհիներ ունեցած է հասակաւոր օրիորդներից...: Օրիորդը 1901 թուին Թաւրիզումն էլ եղած է ու նմանապէս կար ու ձև սովորել ցանկացողներից կոկիկ խումբ մը ունեցած է: Շվէդական որբանոցը սկզբում մտադիր էին Ղարադաղում հաստատել, ապա՝ Թաւրիզումը: Սակայն այդ սկզբի երկու տեղերումն էլ չաջողվելով, վերջապէս Սալմաստ տեղափոխեցին, ուր մտադիր էին մշտապէս շարունակել...: ...որբանոցի միակ ու կարևոր պակասութիւնը... մի հայ ուսուցչի կամ աւելի յարմարը, ուսուցչուհու բացակայութիւնն է»:

Մ. Ս. Փիրան, Սալմաստի շվէդական որբանոցը, «Մշակ», 1904, N 268, 5 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 207:

1905 թ. շվեդական որբանոցը պատսպարում է 13 որբուհիների:
Նույն թվականի նոյեմբերի 14-ի թղթակցությամբ նշվել է, որ «Հաֆթվան գիւղում հաստատված կան, ջոկ-ջոկ երկու որբանոցներ, մին շուեդական, միւս շուէյցարական և, որոնք Թաւրիզի ֆրանսական դեսպանութեան պաշտպանութեան տակն են գտնվում: Երկու-երեք ամսից ի վեր, այս որբանոցների տնօրէնուհիներ՝ իրանց հաստատութիւնների կտրան՝ բարձրացրել էին դրօշակի մի-մի ձողերը: 3 ամսից յետոյ, սարփարաստը դրանք նոր է տեսնում և, համարելով իրան «մուղախլ» (արդիւնք) խոստացող մի գործ, ձողեր տնկողներին հրամայում է վերցնել, համարելով (ձևացնելով) դրանք ապստամբական դրօշակներ, հայ գիւղացիների մասնակցութիւնով եղած, եւրոպացի տնօրենուհիներ՝ սարփարաստին՝ Թաւրիզի ֆրանսական դեսպանի դուռն են ցոյց տալիս...»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 25:
Յովհ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1906, N 8, 14 յունվարի, էջ 3:
Տե՛ս նաև Նժդեհ, Նամակ Պարսկաստանէն, «Երիտասարդ Հայաստան», 1906, N 38, 14 մարտի, էջ 301:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 207:

1906 թ. 12 սանուհի ունեցող շվեդական որբանոցի մասին հիշվում է. «Հաստատութեան կառավարիչն է օր. Էլին Սունդվալը, որ կանոնաւորապէս տիրապետում է հայերէնին, որովհետև վաղուց է հայերի մէջ գտնւում... այս 4 տարուց ի վեր, ինքը միայն իր վրայ է առել այդ հաստատութեան բոլոր ծանրութիւնը. մի անձնաւորութիւն չպիտի կարողանայ կանոնաւորապէս բաւականութիւն տալ որբ սանուհիների նիւթական և մտաւոր պահանջներին, ուստի մաքուր հագնուած և «չաղացած» աղջիկները մտաւոր կրթութեան կողմից թոյլ են»:

Գալուստ /Գալուստ Իսքենդերյան/, Ճանապարհորդութիւն Պարսկաստանում (Թաւրիզից Ուրմիա), «Մուրճ», 1906, N 11-12, նոյ.-դեկտ., էջ 30:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 207:

Ինչ վերաբերում է շվեյցարական որբանոցին, ապա նրա մասին 1906 թ. նշվել է. «...պատուելի Մարտիրոս Փիրանեանը նորերս Հին-Քաղաքից (Քէօհնա Շահար) տեղափոխուեց այս գիւղը՝ իր կրթարան պատսպարանով: Այս հաստատութիւնը հիմնուել է պ. Փիրանեանի ջանքերով՝ 1903 թուին. անունն է «Սալմաստի Զուիցերական կրթարան պատսպարան». ծախսը հոգում է Զուիցերիայի Ցիւրիխ քաղաքում հիմնուած մի ընկերութիւն՝ նախագահութեամբ դոկտօր G. von Benoտt-ի... պ. Փիրանեանը. այս տարուանից սկսած բաց է արել աղջկանց դպրոց: Հաստատութեան մէջ պաշտօնավարում են երեք վարժուհիներ, մէկը զուիցերուհի՝ օր. Marie Brennualder, որ սկզբից եկել է Սալմաստ, ծառայում է շատ չնչին ռոճիկով, աւանդում է գերմաներէն (մեծ սաներին) և ձեռագործ, սովորել է հայերէն...: Հաստատութիւնը թողնում է մի խաղաղ և աշխատող ընտանիքի տպաւորութիւն»:

Գալուստ /Գալուստ Իսքենդերյան/, Ճանապարհորդութիւն Պարսկաստանում (Թաւրիզից Ուրմիա), «Մուրճ», 1906, N 11-12, նոյ.-դեկտ., էջ 29-30:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 207:

Նաև նշվել է, որ գյուղի երկու փոքր որբանոցները «...դժուար թէ կարելի լինի կրթական համարել. դրանք չեն կարող մրցել ...ազգային դպրոցների հետ և իրանց ծրագրով շատ մանր բաներ են»:

Գալուստ, Ատրպատականի հայ դպրոցները, «Մշակ», 1906, N 185, 26 օգոստոսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 207:

Քաղաքական կացության լարվածության աճի պայմաններում 1906 թ. հուլիսի 26-ի թղթակցությունը պարզում է, որ Հաֆթվանի շվեդական և շվեյցարական որբանոցներին կառավարությունն այլևս ապահովության երաշխիք չէր տալիս, որով և իրենց գործունեությունը շարունակելու համար նրանց առաջարկվում էր փոխադրվել ավելի ապահով վայրեր. «...տնօրէնները Թաւրիզի ֆրանս. հիւպատոսի միջոցով ներքին գործերի մինիստրից ստացան զեկուցագրեր, որոնցով մինիստրը ցաւօք սրտի յայտնում է, որ եթէ որբանոցները չը տեղափոխվեն դէպի Ներսիդ, Թաւրիզ և այլն քաղաքներ, եթէ մնան Հաֆթվանի պէս սահմանագլխին մօտիկ մի գիւղում, այդ դէպքում պարսից իշխանութիւնը չէ կարող պատասխանատու լինել ներկայ խառն ժամանակի պատճառով»:
Վերջապես 1907 թ. հունվարի 16-ի թղթակցությունն արդեն հայտնում է. «Հաֆթվանի հայ-շվէդական որբանոցը, որ չորս տարիներէ ի վեր շարունակում էր իր գոյութիւնը, այժմ փակվել է. որբուհիներն ցրւած են, իսկ տնօրէնուհին՝ օրիորդ Էլին Սունտվալ պատրաստվում է մարտ ամսին վերադառնալ հայրենիք (Շվէդիա), ուստի արժէ հրապարակով շնորհակալութիւն յայտնել նախ Շվէդիայի բարերարներին, ապա յարգելի օրիորդ Սունդվալին, իրանց մատուցած ծառայութեան համար հանդէպ մեր հայրենիքի 12 անբախտ որբուհիները»:
Ի թիվս Հաֆթվանում գործած որբանոցների՝ հիշատակելի է նաև 1916 թ. Պետրոգրադի խմբի կողմից պահվող որբանոցը, որն ունեցել է 15 որբ և հատուկ կառավարչուհի: Նույն թվականի մայիսի 27-ին այս հաստատությունը փոխադրվում է Կովկաս:

Յովհ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1906, N 180, 20 օգոստոսի, էջ 4:
M. S. Piran, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1907, N 21, 30 յունվարի, էջ 4:
Իրազեկ, Սալմաստի ապաստարան-դպրոցները «Հորիզոն», 1916, N 174, 6 օգոստոսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 207: