Սբ. Գևորգ Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Գևորգ Եկեղեցի

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Հաֆթվան

Տեղադրություն

Գտնվում է գյուղի հին հատվածի կենտրոնում (N 38 10՛12.18՛՛ E 044 45՛22.98՛՛):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 208:

Պատմություն

Հիմնադրման ժամանակը հայտնի չէ, սակայն ակնհայտ է, որ 1652 թ.՝ ներկայիս եկեղեցու կառուցումից շատ առաջ էլ Հաֆթվանն ունեցել է իր եկեղեցին, այն էլ գրչօջախ (մեզ հասած ձեռագրերից մեկը 1538 թ.-ից է), իսկ գրչօջախ-եկեղեցին՝ նաև իր մատենադարանը (հայտնի են նվիրաբերված մի շարք ձեռագրեր):
Հատկանշական է, 1652 թ. իրականացված հիմնովին վերակառուցումից հետո եկեղեցին չի անվանափոխվել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 208:

Ստորև ներկայացվում են եկեղեցում ստեղծված կամ նրան նվիրված ձեռագրերը՝ այդ մասին վկայող հիշատակարաններով հանդերձ.

ա 1538 թ. գրիչ, ծաղկող և կազմող Ահարոն աբեղան ստեղծում է մի Ավետարան (ստացող՝ Պետրոս եպիսկոպոս) և հիշատակարանում նշում. «...գրեցաւ Սբ. Աւետարանս ի յերկիրս Սալամաստ, ի գիւղաքաղաքս Հաւթւան, ընդ հովանեաւ Սբ. Գէորգ Զօրավարիս, ի թվականին ՋՁԷ (1538), ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի, եւ յառաջնորդութեան Սբ. Առաքելոյն Բարդօղիմէոսի՝ տէր Սահակ եպիսկոպոսին եւ Ստեփանոս վարդապետին, եւ ի տանուտիրութիւն ըռէս Եզդանբաշխին, եւ որդոյն պարոն Ամիրջանին, եւ ի թագաւորութեան Դահմաս իմիրզին կարմիր գթակին: Ես՝ Ահարոն ...գրչակս... գծագրեցի զսա եւ կազմեցի ...վասն խնդրոյ պատուական... բարեմիտ մահդասի տէր Պետրոս եպիսկոպոսին, որ... ստացաւ զսա ի հալալ յընչից իւրոց վասն անձին իւրոյ, եւ յիշատակ բարի հոգոյ իւրոյ եւ ծնօղաց իւրոց. հօրն՝ Յովանիսին եւ մօրն՝ Գուլմալիքին, եւ եղբարցն եւ քըւերցն եւ ազգականացն. եւ զհոգեւոր եղբարքն իմ. զԲակիշէն, եւ զԳուլիարն, եւ զսանամայրքն իմ՝ զԽոնձէն, զՂիմաթն եւ զԲակիջան, եւ զիւրեանց որդիք, եւ զամ. ազգատոհմ նորա... Ած ողորմի քաղքի իրիցուն՝ Կարապետ քահանային...»:

Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. 10, կազմ.՝ Պողարեան Ն., Երուսաղէմ, 1990, էջ 93:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 208-210:

բ Ավետարան (1643 թ.). «Ընծայեցաւ Սբ. Աւետարանս Երեմիա... նուիրակ վարդապետի ձեռամբ անարծաթապատ՝ Երուսաղէմայ Սրբազան Առաքելոցն Յակովբեանց Աթոռոյն Հայոց Թանկարանին, ի Սաղամաստ նահանգի Յաւթվանու Սբ. Գէորգ եկեղեցւոյ, ի յիշատակ կենդանեաց եւ ննջեցելոց նոյն գիւղի հասարակութեան, ի 1869 ամի, ի ՌՅԺԸ, ապրելի 29»:

Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. 6, կազմ.՝ Պողարեան Ն., Երուսաղէմ, 1972, էջ 297:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

գ 1646 թ. Սբ. Գևորգ եկեղեցուն է փոխանցվում Սահակ աբեղա գրչի կողմից Աղբակի Սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալի վանքում գրված «Յայսմաւուրք»-ը (շարունակել է 1452-1457 թթ. Լիմ անապատում ստեղծված ձեռագիրը), որի հիշատակարանում նշվել է. «...գրեցաւ Սահակ... աբեղայի՝ ի յերկիրս, որ յԱղբակ ասի, ընդ հովանեաւ սբ. առաքելոյն Բարդուղիմէոսի..., ի յառաջնորդութի. տէր Կիրակոս րաբունապետի, որ խիստ լաւ զարդարեր է զվանքս հոգեկանաւք եւ մարմնական պիտոյիւք... գրեցաւ սա ի խնդրոյ ...Միրիջանի, որ ըստացաւ զսբ. գիրքս ի հալալ վաստակոց իւրոց՝ յիշատակ բարի հոգոյ իւրոյ, եւ ծնաւղաց իւրոց՝ Գուլամիրին, եւ Փարիխանին, եւ կղկցւն իւր՝ Խանաղին, եւ դստերացն՝ Խանզադին եւ Էթարին, Փարիխանին, եւ Յամանին եւ քուերն՝ Նօնուֆարին, եւ ամ. արեան մերձաւորացն իւրոց՝ կենդանեաց եւ հանգուցելոց...: Միրիջանս՝ ի Սալամաստայ՝ որդի Գուլամիրին, ըստացայ զսբ. գիրքս ի յարդար վաստակոց իմոց, եւ եդի ի դուռն սբ. Գէորգեա զօրավարին, յիշատակ հոգոց մերոց՝ ի գեօղս մեր Յաւթուան, եւ մարդ ոք մի իշխեսցէ հեռացուցանել զսա ի դրանէ սբ. Գէորգեա զօրավարիս... կրկին յիշեցէք եւ ած. ողորմի ասացէք խոջա Միրիջին եւ կողակցին իւրոյ Խանաղին...: ...տր. ած ողորմեայ ըստացողի գրոցս Մերիջանին եւ կողակցուն՝ Խանաղին, եւ դստերացն՝ Փարիխանին, Խանզատին եւ Եթարին... Գ (3) տարի առաջ առեալ զայսմաւուրն... ետ վախմ ի դուռն Սբ. Գէորգայ զաւրավարին եւ Գ (3) տարի այլ վր. անցաւ զսկին եւ զշուրջառ եւ այլ անաւթ, որ ինչ ի պէս (ի պէտս) պատարագին էր էառ...»:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց հրատարակեալ ի Մխիթարեան միաբանութենէ, հ. Զ, Տաճկաստան-Պարսկաստան, տետր Բ, Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Թաւրիզի, կազմ.՝ Աճառեան Հր., Վիեննա, 1910, էջ 104-105: Ի դեպ, այս ձեռագիրը 1905-1906 թթ. թավրիզցի դերձակ Սողոմոն Մելիք-Աբրահամյանցի սեփականությունն էր: Տե՛ս նաև ԺԷԳ, էջ 205:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

դ 1649 թ.Սբ. Գևորգ եկեղեցում հանգրվան է գտնում նաև 1410 թ. Խորաձորի Սբ. Աստվածածին վանքում գրված Ճաշոցը, որի հիշատակարանում ավելացվել է. «ՌՂԸ (1649) թուին գրեցաւ. ես՝ զԱլէքսանս ի Սալմաստա[յ], ի գուղն որ կոչի Յաւթըւան, որդի տէր Ղազարին, ըստացայ զսբ. գիրքս... և եդի ի դուռն Ս. Գէորգա[յ] զօրավարին»:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 375:
Տե՛ս նաև Թօփճեան Յ., Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 51:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

ե 1871 թ. գրիչ, ստացող Ղազար Մուրադյան Սիմոնյանցը ստեղծել է Ժողովածու:

Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան մատենադարանի, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 509:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

Անհրաժեշտ է հիշել, որ Հաֆթվանը Սալմաստ գավառի ողջ տարածքում զանգ հնչեցնելու իրավունք ունեցող երկու գյուղերից մեկն էր. «Սալմաստի գաւառում միայն երկու գիւղ ունի իրաւունք եկեղեցու վերայ զանգ կախելու: Դոքա են Հաւթուան հայաբնակ և յիշեալ Խոսրուայ ասորի գիւղերը»:

«Մեղու Հայաստանի», 1878, N 45, 18 նոյեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

1870 թ. Հակոբ վարդապետը գրություն է հղում Սբ. Թադեի վանքի վանահայր Եսայի վարդապետին` խնդրելով իր գրաբեր Օրդու Մարգարյանի միջոցով Հաֆթվան գյուղի Սբ. Գևորգ եկեղեցու զանգակատան համար ուղարկել երկու զանգակ:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 164, թ. 1: Ի դեպ, գրությունը ստորագրել են նաև տեր Կիրակոս Ասլանյանցը, Սարդար Խուդավերդյանը, մահտեսի Հարություն Մելիք-Մարգարյանը, Մնացական մահտեսի Գրիգորյանը, Ղազար քահանան, Խուդավերդի Սարդարյանը, Ավետիս Հարությունյանը և այլք:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

1877 թ. կազմվում է եկեղեցու՝ 1876 թ. ելևմտից ծախսերի հաշիվը և նշվում. «Եկեղեցւոյ տանիք սալարկելու քարահատաց քառասուն թուման ետուն...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 556, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

Եկեղեցին նշանավոր էր այնտեղ պահվող սրբություններով. «Գիւղամիջում գտնվում է եկեղեցին, որ բացի բակից` ունի և պարտէզ. եկեղեցու մէջ պահվում է Բարդուղիմէոս առաքեալի աջը...»: Ընդ որում, այդ աջը շրջեցնում էին հոգևոր արարողությունների ժամանակ. «Հայ գիւղերում թափորներ են կատարվում ս. Բարթուղիմէոս առաքեալի աջով, որը մշտապէս գտնվում է Հաֆթվան գիւղի եկեղեցում»:

Ավէրօիս /Հովհաննես վարդ. Բաղչյան /, Ճանապարհորդական յիշողութիւններս Պարսկաստանից և Տաճկաստանից (Ջուղայից մինչև Մուշ), «Արաքս», 1893, գիրք Ա, էջ 24:
Տե՛ս նաև Հայրապետեան Յ., Սալմաստ, «Ալիք», 1969, N 211, 22 սեպտեմբերի, էջ 5:
***, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1892, N 102, 8 սեպտեմբերի, էջ 3: Ի դեպ, Սբ. Բարդուղիմեոսի աջը Հաֆթվանի Սբ. Գևորգ եկեղեցի էր փոխադրվել Դերիկի վանքից. «...հռչակաւոր Դերիկ վանքից բերւած Բարդուղիմէոս առաքեալի աջը, որ էպիդէմիայի կամ երաշտի ժամանակ թափորով շրջեցնում են» (Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 25):

Բարդուղիմեոս առաքյալի աջի՝ Հաֆթվանի եկեղեցում պահվելու մասին հայտնի է, որ Աղբակի Բարդուղիմեոս առաքյալի վանքի վանահայր Իսրայել արքեպիսկոպոս Կոստանդնուպոլսեցին վանքը պարտքից ազատելու համար «...վանքէն աջը վեր է առեր ու Սալմաստայ Տիլման գիւղաքաղաքի բնակիչ Շահբէնտեր Ըռահիմ աղայի մօտ գրաւ դրեր է 500 պարսից թումանի ու այսպիսով վանքը ազատեր է պարտուցը: Այդ աջը բաւական տարիներ վերոյիշեալ պարսիկի տունը մնալէն յետոյ հաֆդուանաբնակ հանգուցեալ մէլիք Հախվերտի Միրզայեանը, Սալմաստայ ամբողջ հայ հասարակութենէն դրամական հանգանակութիւն անելով, հաւաքում է 700 թուման պարսից, վճարում է իւր տոկոսովը աջի պարտքը պարսկին ու կեդրոնական եկեղեցին միւս եկեղեցիներէն աւելի ամուր լինելով, զետեղում է այդտեղ»:

Աճեմեան Ռ., Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1886, N 73, 1 մայիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

1886 թ. մարտի 1/13-ի շաբաթ գիշերը՝ լույս կիրակի, եկեղեցին թալանվում է խոսրովացի ասորիների կողմից. «...սրիկաներէն մի քանիսը վեր են առնում երկու ահագին սանդուխներ, կապոտում են միմեանց ու բարձրանում են եկեղեցւոյ արևելեան կողմէն կտուրը և կտրի դռնէն վար իջնելով եկեղեցւոյ բոլոր կահ կարասիքը յափշտակում են, բայց աջը չեն կարողանում գտնալ. կարծում են, թէ աւագ խորանի ահագին մեծութեամբ կառուցված արծաթեայ խաչը աջն է, վեր են առնում ու գնում...»:

Աճեմեան Ռ., Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1886, N 73, 1 մայիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

Ուշագրավ է 1892 թ. թափորներից մեկի ժամանակ տեղի ունեցածը. «Այս շաբաթ, երբ ս. աջը Սավրա գիւղից վերադարձնում էին Հաֆթվան, ճանապարհին Խոսրովա գիւղի կաթոլիկ ասորիները իրանց հոգևորականներով դուրս էին եկել առաջ և տարել իրանց գիւղը` թափոր անելու: Այդ գիւղում ապրող եզուիտ-կաթոլիկ վարդապետները արգելած էին ս. աջը եկեղեցի տանել, բայց ժողովուրդը սաստիկ գռգռվել է նրանց դէմ և ասել. «մենք հայերի հետ բարեկամ էինք միշտ և լաւ էինք ապրում նրանց հետ, բաւական է ինչ մեր մէջ խռովութիւններ և թշնամութիւններ գցեցիք, եթէ կը շարունակէք անել այդ, դուրս գնացէք մեր միջից, մեզ հարկաւոր չէք»: Այսպէս երկու տարի թշնամութիւնից ու միմեանց վնասելուց յետոյ, կրկին բարեկամանում և հաշտվում են այդ երկու քրիստոնեայ համայնքները»:

***, նշվ. հոդվ., «Մշակ», 1892, N 102, 8 սեպտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210:

1894 թ. սեպտեմբերի 25-ին Սբ. Գևորգ եկեղեցում մեծ շուքով նշվում են Վարագա Խաչի տոնը և Մկրտիչ Ա-ի՝ կաթողիկոս օծվելու տարեդարձը, որի ժամանակ Սալմաստի առաջնորդ, Դերիկի վանքի վանահայր Արսեն վարդապետ Վեհունի Երեցյանը մատուցում է իր առաջին պատարագը:

Բ., Նամակ Պարսկաստանէն, «Արմէնիա», 1894, N 28, 3 նոյեմբերի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1895 թ. Ղադիմենց ընտանիքը գումար է նվիրում եկեղեցուն. «Ղադիմը մեռնելուց առաջ կտակում է 100 թուման եկեղեցուն...»:

Փիր Չէվուշ, Նամակ Սալմաստից, «Շաւիղ», 1895, N 5, 18 փետրվարի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1912 թ. իրականացվում են որոշ նորոգություններ. «Դեռ անցեալ 1912 թ. սեպտեմբերի սկիզբներից Հաֆթուանի ...հասարակութիւնը իր մի շարք ընդհանուր ժողովներում յատկապէս քննում է տեղական հնադարեան ս. Գէորգ եկեղեցու վերանորոգման խնդիրը: Երկար խորհրդակցելուց յետոյ, ժողովը միաձայն որոշեց հանգանակել նախօրօք հաշւած 2300 ր. վերանորոգելու եկեղեցու ներքին և արտաքին քայքայված մասերը: Միաժամանակ ընտրվեց այդ նպատակով մի մասնախումբ...: Նա այս տարվայ մարտի 20-ին մի յանձնարարական-նամակով դիմեց Խ. Գէորգեանին և Պ. Ղազարեանին, մի առ մի նկարագրելով իր նպատակը, ջանքերը և իր անկարողութիւնը՝ հաւաքելու վերոյիշեալ գումարը: ...Խ. Գէորգեանը իր շրջանում բաց անելով հանգանակութիւն՝ համարեա լրացրել է եկեղեցու վերանորոգման անհրաժեշտ գումարը...»:

Սարգսեան Կ., Հաֆթուանի եկեղեցու վերանորոգման առիթով, «Մշակ», 1913, N 156, 18 յուլիսի, էջ 4: Ի դեպ, մասնախմբի անդամներն էին Գ. ք. Մահտեսի-Պողոսյանը, Հուսիկ ք. Մելիքյանը, Հ. Բարոյանը, Մ. Շահոյանը, Պ. Սոյբաթյանը, Մ.-Ղ. Սարգսյանը, Մ.-Կ. Կոստանյանը, Պ. Մ.-Պետրոսյանը, Մ. Մ.-Հակոբյանը և Մ. Մ.-Ալեքսանյանը: Տրված են նաև նվիրատուների անունները:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1913 թ. հոկտեմբերի 25-ին «Սալմաստի ուսուցիչների նախաձեռնութեամբ ...պատարագ մատուցւեց և վերջը բակում հոգեհանգիստ կատարւեց ողբացեալ Սիմէօն Զաւարեանի յիշատակին»:

Պատրիկեան Վ., Ընթացիկ կեանքը, «Հորիզոն», 1913, N 256, 13 նոյեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1914 թ. օգոստոսի 4-ին գավառի գյուղաբնակները, բնավ չպարտադրված և միանգամայն անհարկի, հավաքվում են Հաֆթվանի եկեղեցում՝ ներկա գտնվելու ռուսական պետության հաջողության համար տրվող հանդիսավոր պատարագին: Հրավիրվածների թվում էին Սալմաստի ռուսական զորքի գնդապետն ու 6 սպաներ: Ելույթներ են լինում հայերենով և ռուսերենով: Եկեղեցու փողոցի մուտքին կառուցվել էր հաղթակամար՝ «Կեցցե Ռուսաստանը» վերնագրով:

Պատրիկեան Վ., Ընթացիկ կեանքը, «Հորիզոն», 1914, N 206, 19 սեպտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1914 թ. թեմակալ առաջնորդ Ն. Մելիք-Թանգյանն Էջմիածնում եպիսկոպոս ձեռնադրվելուց հետո` հոկտեմբերի 13-ին, այցելում է Սալմաստ և եկեղեցում սալմաստցիներին հորդորում գիտակցել պահի լրջությունը:

Պատրիկեան Վ., Առաջնորդը Սալմաստում, «Հորիզոն», 1914, N 246, 5 նոյեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1915 թ. փետրվարի վերջին թուրքական զորաբանակը ողջ գյուղի հետ թալանի ու ավերի է մատնում նաև Սբ. Գևորգ եկեղեցին:
Նույն թվականի մարտի սկզբին, երբ թուրքերն արդեն դուրս էին շպրտվել գավառի սահմաններից, ականատեսը նշում է. «Հաֆթուանի և Խոսրովայի կաթոլիկների եկեղեցիները ցորենի ամբարի են վերածել, որտեղ թուրքերը հեռանալուց յետոյ մօտ 7-800 բեռ ցորեն են թողել»:

Սամ., Քանդուած Սալմաստը, «Արեգ», 1915, N 3, 26 մարտի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1920-ական թթ. գյուղում վերահաստատված սակավաթիվ հաֆթվանցիներ բարեկարգում են նաև ավերված եկեղեցին, որն արդեն բարվոք վիճակում էր նույնիսկ 1930 թ. երկրաշարժից հետո՝ 1931 թ.:

Կոսոյեան Հ., Սալմաստում եւ Դերիկում, «Ալիք», 1964, N 201, 12 սեպտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1937 թ. մարտի 15-ին Աշոտ քահանա Պողոսյանի գլխավորությամբ եկեղեցում տեղի է ունենում կայսերական մաղթանք՝ նվիրված Մոհամմադ Ռեզա շահ Փահլավիի ծննդյան տոնին:

«Ալիք», 1937, N 317, 13 մարտի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1943 թ. դրությամբ «Հաֆթւանի ամրակուռ քարաշէն եկեղեցին միակ շէնքն է Սալմաստում, որ տօկալով 1930ի երկրաշարժին, կանգուն է մնացել»:

Ա. Թ., Սալմաստ, «Ալիք», 1943, N 198, 9 նոյեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1945 թ. մայիսի 12-ին հաֆթվանցի հանգուցյալ Բաբլո Բաբլոյանի հիշատակին հարազատները եկեղեցուն նվիրում են 500 ռիալ:

«Ալիք», 1945, N 137, 26 յունիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1951 թ. հուլիսի 8-ին Սբ. Գևորգ եկեղեցում կատարվում է գոհաբանական աղոթք Մոհամմադ Ռեզա շահ Փահլավիի ապաքինման առթիվ:

«Ալիք», 1951, N 166, 27 յուլիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1953 թ. թեհրանաբնակ Աղաջան Գրիգորյանը և Հարություն Գևորգյանը Հաֆթվանի իրենց կալվածքների ամբողջ հասույթը նվիրում են դպրոցին և եկեղեցուն:
Նույն թվականի ամռանը ծննդավայր այցելած Խաչատուր Հարությունյանը, տեսնելով «Ս. Գէորգ եկեղեցու նորոգութեանց անհրաժեշտ պէտքերը, նա սիրայօժար կերպով յանձն առեց եկեղեցու ամբողջ յատակը նորոգելու և յարդարելու ծախսը, և նւիրւելով այդ աշխատանքին, կարճ ժամանակամիջոցում կատարեց իր յանձնառութիւնը, այդ նպատակին յատկացնելով մի շոշափելի գումար»: Եկեղեցուն նյութապես օժանդակում է նաև Սարգիս Պետրոսյանը:

«Ալիք», 1953, N 197, 8 սեպտեմբերի, էջ 3:
«Ալիք», 1953, N 241, 2 նոյեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1957 թ. Սբ. Գևորգը հիշվում է որպես քարաշեն և կանգուն կառույց: Ի դեպ, նշյալ թվականին որպես ազգային սեփականություն՝ ուներ եկեղեցապատկան 5 կտոր հողամաս:

Թղթակից, Ամփոփ տեղեկանք Սալմաստի հայ համայնքի մասին, «Ալիք», 1957, N 103, 15 մայիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1957 թ. Աբրահամ Խուդիկյանը Նունիա Խուդիկյանի մահվան 40-օրյակի առիթով նվիրում է 500 ռիալ:

«Ալիք», 1957, N 74, 7 ապրիլի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1958 թ. ապրիլի 24-ին Հաֆթվանի Սբ. Գևորգ եկեղեցում պատարագից հետո կատարվում է հոգեհանգստյան արարողություն՝ ի հիշատակ Մեծ եղեռնի զոհերի, իսկ Մեսրոպ քահանա Մինասյանը, որպես ականատես, պատմում է Վասպուրականի «Վարի Հայոց ձոր» գավառում կատարված դեպքերի մասին:

Թղթակից, Ապրիլ 24-ի տօնակատարութիւն, «Ալիք», 1958, N 99, 12 մայիսի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1959 թ. հունվարի 9-ին Գևորգ Արզումանյանի հիշատակին ծաղկեպսակի փոխարեն եկեղեցուն է նվիրվում 500, իսկ պրն. Մուրադյանը հատկացնում է 300 ռիալ:

«Ալիք», 1959, N 6, 11 յունւարի, էջ 3:
«Ալիք», 1959, N 223, 9 հոկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1960 թ. Սաթենիկ և Խաչատուր Հարությունյանները, ի հիշատակ Արմենակ Օջախյանի (վախճ. մայիսի 25-ին Թեհրանում), նվիրում են 400354, իսկ Աշխեն Օջախյանը՝ 1000 ռիալ:

«Ալիք», 1960, N 118, 3 յունիսի, էջ 3:
«Ալիք», 1960, N 143, 7 յուլիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211:

1960 թ. նշվում է, որ եկեղեցու «...արեւելեան մասը, բեմից մինչեւ դասը շատ աւելի հին է, քան արեւմտեան մասը: Շատ լաւ պահւած է եկեղեցին: Հակառակ 1930 թւի երկրաշարժի գործած աւերներին, միայն այս եկեղեցին է կանգուն մնացել, ինչ-որ ցոյց է տալիս, թէ որքան հաստատուն եւ ամուր հիմքերի վրայ են կառուցել հաֆթւանցիք իրենց եկեղեցին»:

Բոլատեան Մ., Տպաւորութիւններ Իրանի պատմական վայրերից, «Ալիք», 1960, N 181, 24 օգոստոսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 211-212:

1960-ական թվականների սկզբին իրենց նվիրատվություններով աչքի են ընկնում Սաթենիկ և Խաչատուր Հարությունյանները՝ 5 տարի շարունակ եկեղեցուն նվիրելով 500-ական ռիալ (1961 թ. սկզբին` Արմենակ Նազարյանի. վխճ. հունվարի 23-ին), 1962 թ. սեպտեմբերին՝ Երվանդ Մատթեոսյանի, 1963 թ., 1964 թ.՝ հորեղբոր որդու՝ Խաչատուր Չակալյանի, 1965 թ.՝ Հակոբ Մարտիրոսյանի հիշատակին):

«Ալիք», 1961, N 18, 24 յունվարի, էջ 3:
«Ալիք», 1962, N 199, 19 սեպտեմբերի, էջ 3; N 202, 23 սեպտեմբերի, էջ 3:
«Ալիք», 1963, N 194, 14 սեպտ., էջ 3; 1964, N 3, 5 յունւարի, էջ 4 (50 թուման):
«Ալիք», 1964, N 143, 2 յուլիսի, էջ 3:
«Ալիք», 1965, N 94, 6 մայիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 212:

1965 թ. փետրվարի 25-ին Սբ. Գևորգ եկեղեցում պատարագ է մատուցվում՝ նվիրված Վարդանանց տոնին, ինչպես նաև կատարվում է Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի ոգեկոչման արարողություն:
Նշյալ թվականի աշնանը, ի հիշատակ Արշակ Հախվերդյանի, եկեղեցուն նվիրվում է 1500 ռիալ:

Ա. Ալ., նշվ. հոդվ., «Ալիք», 1965, N 68, 31 մարտի, էջ 3:
«Ալիք», 1965, N 231, 23 հոկտեմբերի, էջ 3; N 257, 24 նոյեմբերի, էջ 6:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 212:

1966 թ. Հայկ Հախվերդյանը նվիրում է 2000, իսկ 1969 թ. հուլիսին Գայանե Պողոսյանը՝ 2500 ռիալ (հոր՝ Կարապետի մահվան 40-օրյակի հոգեհացի փոխարեն):

«Ալիք», 1966, N 117, 5 յունիսի, էջ 5:
«Ալիք», 1969, N 153, 16 յուլիսի, էջ 6:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 212:

1970 թ. Լևոն, Հենրիկ և Ռուբիկ Բարխուդարյանները, ի հիշատակ հորեղբոր՝ Մուշեղի մահվան 40-օրյակի, եկեղեցուն նվիրում են 5000 ռիալ:

«Ալիք», 1970, N 4, 8 յունվարի, էջ 6:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 212:

1970 թ. ապրիլի 24-ին ևս տեղի են ունենում պատարագի և հոգեհանգստյան արարողություններ՝ ի հիշատակ Մեծ եղեռնի նահատակների:
Նույն թվականի հունիսին Տաճատ և Խորեն Պողոսյանները հոր՝ Աշոտ քահանա Պողոսյանի մահվան 40-օրյակի առիթով եկեղեցու բարեզարդման ֆոնդին նվիրում են 5000 ռիալ:

Թղթակից, Ապրիլեան ոգեկոչումներ, «Ալիք», 1970, N 97, 10 մայիսի, էջ 4:
«Ալիք», 1970, N 131, 20 յունիսի, էջ 6:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

1971 թ. հունիսի սկզբին Վահրամ Անտոնյանը, ի հիշատակ կնոջ՝ Անյայի, նվիրում է 10.000 ռիալ:

«Ալիք», 1971, N 119, 3 յունիսի, էջ 6:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

1973 թ. օգոստոսին Արփենիկ, Հովհաննես և Գառնիկ Տեր-Կարապետյանները նվիրում են 2000 ռիալ (մոր՝ Աննա Բաբախանյանի հիշատակին):

«Ալիք», 1973, N 187, 22 օգոստոսի, էջ 7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

Հայտնի են 1970-ական թվականների առաջին կեսին եկեղեցու բարեզարդման ֆոնդին նվիրատվություններ կատարած հետևյալ անձինք: Այսպես՝ Մարտիրոսյան եղբայրները 1973 թ. սեպտեմբերի սկզբին մոր՝ Աստղիկի հիշատակին հատկացնում են 2500, 1974 թ. հունվարին Սիրանուշ Հախվերդյանը՝ 200 ռիալ (ի հիշատակ ամուսնու՝ Սահակի):

«Ալիք», 1973, N 199, 6 սեպտեմբերի, էջ 6:
«Ալիք», 1974, N 16, 23 յունւարի, էջ 7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

1975 թ. ապրիլի սկզբին Արուսյակ և Արամ Արզումանյանները, Էվելինա և Զավեն Բալյանները նվիրում են 3000 (ի հիշատակ Սիրանուշ և Սահակ Հախվերդյանների), իսկ Խաչատուր (Քրիստափոր) Հարությունյանի հարազատները եկեղեցու կարիքները հոգալու համար՝ 20.000 ռիալ: 1976 թ. հունիսի սկզբին, վերջինիս ցանկության համաձայն, մահվան տարելիցի առիթով Սբ. Գևորգին կից գտնվող թիվ 107 և 108 հողամասերը ևս նվիրում են եկեղեցուն:

«Ալիք», 1975, N 76, 10 ապրիլի, էջ 6:
«Ալիք», 1975, N 150, 9 յուլիսի, էջ 7:
«Ալիք», 1976, N 121, 2 յունիսի, էջ 7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

1976 թ. Մեսրոպ քահանա Մինասյանն անհրաժեշտ նորոգության համար նշում է. «Կառավարութեան դիմում եղաւ Հաւթւանի եկեղեցու նորոգման համար: Ճարտարագէտ Է. Իւթիւջեանն ասաց, որ անցել է կառավարութեան ծրագրի մէջ, Խոյի եկեղեցու նորոգութիւնից յետոյ հերթը Հաւթւանինն է: Սակայն, դժբախտաբար, Իւթիւջեանը մեռաւ եւ այժմ խնդիրը անորոշ վիճակում է» (ի դեպ, ըստ քահանայի՝ Սբ. Գևորգ եկեղեցին ուներ 850 տարվա հնություն):

«Ալիք», 1976, N 50, 4 մարտի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

1977 թ. մարտին, ի հիշատակ Ավետիք Օջախյանի, հարազատները նվիրում են 20.000 ռիալ:

«Ալիք», 1977, N 69, 30 մարտի, էջ 7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

1980 թ. եկեղեցուն 5000-ական ռիալ են փոխանցում Սաթենիկ Նազարյանը (փետրվարին՝ ի հիշատակ ամուսնու՝ Ենոքի) և Վարդուհի Հարությունյանը (հունիսին՝ Սալմաստի եկեղեցուն. նկատի ունեն Հաֆթվանի Սբ. Գևորգ եկեղեցին)՝ ամուսնու՝ Արամի և քրոջ՝ Արմենուհի Սանասարյանի հիշատակին:

«Ալիք», 1980, N 32, 13 փետրւարի, էջ 6:
«Ալիք», 1980, N 132, 25 յունիսի, էջ 8:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

1984 թ. ապրիլին Նեկտար Բարոյանն ամուսնու՝ Արսենի և եղբոր՝ Գուրգեն Տեր-Մարտիրոսյանի (վախճ. Լոս Անջելոսում) հիշատակին նվիրում է 20.000, իսկ Փառանձեմ և Գարիկ Օջախյանները՝ 50.000 ռիալ (Ավետիք Օջախյանի, Արմենուհի և Հայրապետ Նազարյանների հիշատակին):

«Ալիք», 1984, N 80, 16 ապրիլի, էջ 7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

Ճարտարապետություն

Սբ. Գևորգ եկեղեցին մեկ զույգ որմնասյուների վրա հենված միանավ սլաքաձև թաղով բազիլիկ է: Կիսաշրջան եզրագծով ավագ խորանը երկու կողմերում ունի անկանոն ուղղանկյուն հատակագծով մեկական ավանդատուն: Հյուսիսային որմում՝ ավանդական տեղում գտնվող խորշի մեջ է մկրտարանի ավազանը: Մուտքն արևմտյան ճակատից է, բայց այն քանդվել ու լայնացվել է նույն կողմից եկեղեցուն կցված քառասյուն գավթի կառուցման ժամանակ: Վերջինս իր հերթին ունի դարձյալ արևմտյան ճակատից բացված մեկ մուտք:
Սրածայր վեղարի ներքո 12 նիստանի կարճ թմբուկը զետեղված է գավթի կենտրոնում և հենված է չորս քառակուսի սյուներին:
Շինանյութը կրաշաղախով համակցված անմշակ, կիսամշակ և սրբատաշ քարն է, որը գործածված է միայն կառուցողական առավել պատասխանատու հատվածներում (սյուներ, որմնասյուներ, թաղակիր կամարներ) և մուտքին հարակից մասում: Թե՛ եկեղեցին և թե՛ գավիթը ներքուստ սվաղված են, ընդ որում, մի քանի անգամ: Համենայն դեպս, վերջին տարիներին հեռացվող սվաղի տակից (աշխատանքները դեռևս չեն ավարտվել) ի հայտ են եկել հին սվաղի շերտի վրա պահպանված 1810-ական թթ. կատարված որմնանկարների մնացորդներ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

Եկեղեցու արտաքին չափերն են՝ 9,59 x 9,52 մ, իսկ գավթինը՝ 15,25 x 13,31 մ: Միմյանց կից երկու կառույցները միասին (24,84 x 13,31 մ չափեր) զբաղեցնում են 120 քմ մակերես: Եկեղեցապատկան շրջապարսպված տարածքն ունի (ներառյալ թատրոնի շենքը) շուրջ 5,500 քմ մակերես:
Ըստ 1900-ական թթ. սկզբների մի լուսանկարի՝ գավթի տանիքի արևմտյան հատվածում եկեղեցին ունեցել է քարաշեն երկհարկ զանգակատուն, որը թերևս կործանվել է 1930 թ. երկրաշարժից: Հետագայում այն փոխարինվել է փայտաշեն հասարակ զանգակատնով:

1969 թ. եկեղեցու հատակագիծն առաջին անգամ հրապարակել է գերմանացի Վ. Քլեյսը (Kleiss W., նշվ. աշխ., նույն տեղում), ապա իտալական արշավախումբը` 1976 թ., հետագայում՝ նաև այլ աշխատություններում (Ricerca sull’ architettura Armena. Iran, vol. I, 17, rapporto della missione 1976, Milano, 1977, p. 34. Ricerca sull’ architettura Armena. Iran, vol. II, 18, rapporto della missione 1976, Milano, 1978, p. 31. Documenti di architettura Armena, vol. 20, Milano, 1989, p. 54-55):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

Վիմագրեր

Կառուցվածքով եկեղեցուն ձուլված գավթի արևմտյան ճակատի մուտքին հարող հատվածը, որը սրբատաշ քարով երեսապատված լինելու շնորհիվ առավել հարմար է եղել փորագրման համար, սկսած ԺԷ դարի 2-րդ կեսից մինչև ԺԸ-ԺԹ դարերը պատվել է թե՛ շինարարական և թե՛ նվիրատվական բնույթի տարբեր ծավալների զանազան արձանագրություններով: Վիմագրեր առկա են նաև եկեղեցու ներսում, որոնք տասնամյակներ առաջ սվաղի շերտի տակ մնացած լինելու պատճառով միայն վերջերս են ի հայտ եկել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

Ընդհանուր հաշվով 15 միավոր վիմագրերով կարելի է ասել, որ Հաֆթվանի Սբ. Գևորգ եկեղեցին ողջ գավառի տարածքում վիմագրությամբ առավել հարուստ հուշարձանն է: Դրանց ուսումնասիրությանը ցայժմ անդրադարձել է միայն երկու հեղինակ` Հայկ Աճեմյանը (1959) և Գաբրիելլա Ուլուհոջյանը (1976):

Հայկ Աճեմյանը Հաֆթվանի վիմագրերը գրի է առել 1959 թ. օգոստոսի 16-17-ին, սակայն նրա աշխատանքը մինչև 2016 թ. մնացել էր անտիպ, որ վերջապես ինքներս հրատարակության հանձնեցինք (Աճէմեան Հ., Հայրենի յիշատակներ, «Վարձք», 2016, N 11, էջ 46):
Գ. Ուլուհոջյանը իտալական արշավախմբի կազմում վիմագրերն ուսումնասիրել է 1976 թ. և հրապարակել (տե՛ս Ricerca sull’ architettura Armena. Iran, vol. I, 17, էջ 156-160: Տե՛ս նաև Ուլուհոջյան Գ., Հյուսիսային Իրանի հայկական ճարտարապետական հուշարձանների վիմագրությունը, «ՊԲՀ», 1979, N 1, էջ 144):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

2011 և 2016 թթ.-ին մենք ևս հնարավորություն ունեցանք տեղում ուսումնասիրելու եկեղեցու վիմագրական ժառանգությունը, որը և ներկայացնում ենք ստորև.

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 213:

Որմնանկարներ

Սբ. Գևորգ եկեղեցու որմնանկարները ի հայտ են եկել գավթի սյուների սվաղի շերտը հեռացնելու ժամանակ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 222:

Որմնանկարներին ժամանակակից թվակիր (1819) ներկագիր արձանագրության բացահայտումը հուշում է, որ դրանք ևս ստեղծվել են նույն թվականին կամ նրան մոտ տարիներին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 222:

2016 թ. օգոստոսի դրությամբ սվաղի շերտից արդեն մաքրված հատվածներում երևում էին մի շարք պատկերներ (օրինակ՝ Ադամն ու Եվան, Մարիամ Աստվածածինը՝ մանուկ Քրիստոսը գրկում, Սբ. Գևորգը և այլն), ինչպես նաև զանազան բուսազարդանկարներ, գոտիներ:

Որմնանկարների մասին ավելի մանրամասն տե՛ս «Պայման», 2016, N 72, էջ 223-235:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 222:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1649 թ․

Եկեղեցու գավթի մուտքի վերին աջ հատվածում՝ փորագիր 5 տող.

Թվ(ին) ՌՂ|Ը (1649), | խաչս կազ|մեցօ խ(ո)ջա Միր|իջան(ին):

Ծանոթ. ներկայիս եկեղեցու տեղում եղած հին եկեղեցու երեսապատի քարերից է: Ի դեպ, հիշատակվող Միրիջանը վկայված է նաև 1646 թ. որպես նույն եկեղեցուն փոխանցված մի ձեռագրի ստացող (տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 210):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 214:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1652 թ․

Եկեղեցու գավթի մուտքից ձախ՝ փորագիր 10 տող.

Շնորհօք բարերարին եւ արդյամբ եւ | ողորմու(թեամ)բ ս(ուր)բ հ(ո)գ(ոյ)ն շինեցօ եկեղեցիս Ս(ուր)բ | Գէորգ(ա)յ հ(ո)գ(ո)յ փրկու(թ)ե(ան) Պարսամ եպ(իս)կ(ոպո)սին | եւ պարոն մէլիք Ալէքսանին եւ է|տ Յով(աննէ)սին և առ հ(ա)սարակ ք(ա)հ(անա)յից և ամ(ենայն) ժո|ղ(ո)վրդին՝ արանց և կան(ա)նց, ծեր(ո)ց, տղոց, | ի հայր(ա)պետ(ո)ւ(թ)ի(ան) տ(եառ)ն Փիլիպ(ո)սի և մեր յարհեպ(իս)կ(ոպոսութեա)ն | Յով(ա)նէս վ(ա)րդ(ա)պ(ե)տ և Եսայիա վ(արդա)պ(ե)տ | ի թ(ա)գ(աւո)րու(թ)ի(ւն) Փոքր Շահպասին, | թվ(ին) ՌՃԱ (1652):

Հրատ. Աճէմեան Հ., Հայրենի յիշատակներ, «Վարձք», 2016, N 11, էջ 46 (գրի է առել 1959 թ. օգոստոսի 16-17-ին): Ուլուհոջյան Գ., նշվ. հոդվ., «ՊԲՀ», 1979, N 1, էջ 145-146:

Ծանոթ. հրատարակիչներն ունեն զանազան անճշտություններ: Գ. Ուլուհոջյանը Պարսամ եպ(իս)կ(ոպո)սին-ի փոխարեն ունի պարոն ամեպկ(իւ)լին (՞), Յով(աննէ)սին-ի փոխարեն՝ Թով(մա)սին, կանանց, ծեր(ո)ց-ի փոխարեն՝ անօժեից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 214-215:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1660 թ․

Եկեղեցու գավթի մուտքից ձախ՝ փորագիր 6 տող.

Հրատ. Աճէմեան Հ., Հայրենի յիշատակներ, «Վարձք», 2016, N 11, էջ 46: Ուլուհոջյան Գ., Հյուսիսային Իրանի հայկական ճարտարապետական հուշարձանների վիմագրությունը, «ՊԲՀ», 1979, N 1, էջ 147:

Ծանոթ. Աճեմյանի վերծանությունն անթերի է, իսկ Ուլուհոջյանը կա(ն)գնեցօ-ի փոխարեն սխալմամբ ունի եւս շինեցօ, Սաֆի-ի փոխարեն` Ապ(ա)սի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 215:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն 1706 թ․

Եկեղեցու գավթի մուտքից վեր՝ ելնդագիր 3 տող.

Խաչս յիշատակ է | մէլիք Շահղու|լոյն, թվ(ի)ն ՌՃԾԵ (1706):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 215:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1720 թ․

Եկեղեցու գավթի մուտքից աջ՝ փորագիր 3 տող.

Շ(ա)ղօի(ն), | թվ(ին) Ռ|ՃԿԹ (1720):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 215:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն 1753 թ․

Եկեղեցու գավթի մուտքից վեր՝ ելնդագիր 2 տող.

Յիշատ(ակ) է ս(ուր)բ խաչըս | Շահպակուն, թվ(ին) ՌՄԲ (1753):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 215:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն 1759 թ․

Եկեղեցու գավթի մուտքից աջ՝ ելնդագիր 5 տող.

Խաչս յիշատակ է մէլ|իք Յակուփի դուստ(ր) Սարաուն | եւ որ է կի(ն) Մամկօին, որդի ... արար | հարըն փոխեց(ա)ն | առ Ք(րիստո)ս, թվին ՌՄԸ (1759):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 215:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն

Եկեղեցու գավթի մուտքից վեր՝ ելնդագիր 2 տող.

Խաչս յիշատ(ա)կ է մէլիք | Յ(ա)կ(ո)բին եւ կենակցոյն Շահ...:

Ծանոթ. թերավարտ է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 215:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Նորոգություն

Եկեղեցու գավթի մուտքից վեր՝ ելնդագիր 5 տող.

Վերըստին նորոգե|ցաւ դուռն Ս(ուր)բ Գէորքա ձեռամբ Ֆռանկին | մահ(տե)սի Կարաբետին, սրտամբ | ժողովրդին, թվին Ռ... :

Հրատ. Աճէմեան Հ., Հայրենի հիշատակներ, «Վարձք», 2016, N 11, էջ 46: Ուլուհոջյան Գ., Հյուսիսային Իրանի հայկական ճարտարապետական , «ՊԲՀ», 1979, N 1, էջ 144:

Ծանոթ. Աճեմյանը բաց է թողել սրտամբ | ժողովրդին, թվին Ռ... հատվածը, որն Ուլուհոջյանն ընթերցել է արտեամբ(՞) | ... վօղորմ (՞):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 216:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Հեղինակը Արմեն Հախնազարյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն

Եկեղեցու գավթի մուտքից աջ՝ ելնդագիր 2 տող.

Խաչս յիշատ(ակ) է մ(ա)հ(տե)սի | Նիկողոսին, որթի Մա...:

Ծանոթ. թերավարտ է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 216:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Եկեղեցու գավթի մուտքից ձախ՝ փորագիր 2 տող.

Խաչս կանգնեցօ | մահդ(ա)սի Միրի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 216:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Ելնդագիր, Հիշատակագրություն 1846 թ․

Եկեղեցու գավթի մուտքից վեր՝ կամարաքարին՝ ելնդագիր 3, փորագիր 1 տող.

Մահ(տեսի)՝ | Կարապ|ետ, ամ | 1846-ին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 216:

Տեսակը Գրչանկար

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն 1652 թ․

Եկեղեցու գավթի ներսում սվաղի շերտը հատվածական հեռացնելուց հետո ի հայտ եկած նվիրատվական բազմաթիվ խաչերին կից՝ փորագիր 1 տող.

Թվ(ին) ՌՃԱ (1652):

Ծանոթ. եկեղեցու շինարարական արձանագրության նույն թվականն է:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 216:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2016 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1660 թ․

Եկեղեցու գավթի ներսում սվաղի շերտը հատվածական հեռացնելուց հետո ի հայտ եկած նվիրատվական բազմաթիվ խաչերին կից՝ փորագիր 3 տող.

Թվ(ին) ՌՃԹ (1660), | խ(ա)չս կազմեցօ | յԱեբին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 216:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2016 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն 1819 թ․

Եկեղեցու գավթի ներսում՝ հարավարևելյան սյան արևմտահայաց երեսի սվաղի շերտին՝ սև և կարմիր ներկերի համադրությամբ 6 տող.

...իրին ս(ուր)բ կամողու(թեամ)բ հոգո(յ)ն սրբ(ո)յ

...[Գէո]րգա զօրավարին պազարհի

...ն կամեալ ի յիշատակ

...տեան իւր կողագց(ի)ն

...փոխարէն կալես տաջա

...ի արաս(ց)է, թ(վի)ն ՌՄԿԸ (1819):

Ծանոթ. տողերի սկզբնամասերը ոչնչացված են:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 222:

Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից

Տարեթիվ 1932 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Եկեղեցու հատակագիծը

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հատակագիծը

Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Արևմտյան ճակատը

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2017 թ․

Սբ. Գևորգ եկեղեցու արևմտյան վիմագրաշատ ճակատի գրչանկարը

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2016 թ․