Հայուհյաց «Րաֆֆի» բարեգործական ընկերություն և օրիորդաց դպրոց. Օրիորդաց դպրոց

Իրան / Արևմտյան Ատրպատական / Սալմաստ / Ղալասար

Պատմություն

Բացի 1870-ական թթ. հիմնված Ղալասարի արական ուսումնարանից, որն արդեն 1904 թ.-ից գործում էր որպես երկսեռ հաստատություն, սոսկ աղջիկների համար 1892 թ. ևս դպրոց է բացվել: Այս վերջինը կյանքի էր կոչվել 1891 թ. Ն. Ադամյանի ջանքերով հիմնված «Հայուհեաց “Րաֆֆի” Բարեգործական Ընկերութիւն» անվամբ հաստատված կազմակերպության շնորհիվ. «Ընկերութեան աչքի ընկնող գործն այն է եղել, որ շարունակ երկու տարի, բացառապէս իր միջոցներով, մի օրիորդաց դպրոց է պահել Ղալասար գիւղում, վճարելով դասատու վարժուհու ամբողջ ռոճիկը և հոգալով մի քանի աղքատ աշակերտուհիների դպրոցական պիտոյքները: Ամենահետաքրքիր կէտն այն է, որ ամբողջ գործը առաջ տանողները եղել են ընդամենը երկու կանայք – Խանում-Մայրիկ Հասրաթեանց և Սուլթան-Խանում Արզումանեանց, որոնք սիրով կպած լինելով գործին, չեն խնայել ոչ մի միջոց ընկերութեան առաջադիմութեան համար: Այս տարի ընկերութիւնը օրիորդաց դպրոցի ձեռագործները վիճակահանութեան դրեց, որից զուտ արդիւնք գոյացաւ 55 թուման, մի գումար, որ միանգամայն անսպասելի էր Ղալասարի նման փոքրիկ` 60 տուն ունեցող գիւղի համար: Գովելի էր Ղալասարի ուսուցչի և մի խումբ երիտասարդների բուռն եռանդը, որոնք այնքան աշխատում են թմրած, անկենդան Ղալասարին կենդանութիւն, կեանք ներշնչելու...: Ղալասարի օրիորդաց դպրոցը – Հայուհեաց ընկերութեան միջոցներով, ինչպէս նաև նոյն գիւղի տղայոց դպրոցը, Սալմաստի անուանական թեմական տեսչի իրաւասութիւնից դուրս է, և շնորհիւ այդ բանի` աւելի ծաղկած, աւելի նպաստաւոր պայմանների մէջ»:

Ընկերության հիմնադրման մասին հայտնի է. «...Սալմաստի մէջ, ի բաց առեալ «Բարեգործական» արանց միութիւնը, որ գոյութիւն ունեցաւ անցած 1890 թուականի սկզբներն, կազմուած է այժմ կանանց «Խնայողական» ընկերութիւն: Փետրուար 16/28 շաբաթ գիշեր, Սալմաստի Ղալասար գիւղին մէջ գտնուող հայուհիները մի ժողով կազմելով անմահ Րաֆֆիի պատկառելի մօր նախագահութեամբը, որոշեր են հիմնադրել այդ կանանց «Խնայողական» ընկերութիւնը: 11 հայուհիներ Ղալասար գիւղէն անդամ գրուեր են անմիջապէս, կանխիկ վճարելով իրենց տարեկան անդամավճարներ...: Սալմաստի ուրիշ գիւղերէն ալ Հայուհիներ սկսած են փափաք յայտնել անդամակցելու համար այդ ընկերութեան...» («Արձագանք», 1891, դ 6, 19 ապրիլի, էջ 90): Ալպոյաճյանը (Ալպօյաճեան Ա., Կրթական շարժումը հայոց մէջ. Պարսկաստանի և Հնդկաստանի հայերը, «Հայաստանի կոչնակ», 1926, դ 1, 2 յունւարի, էջ 155) բարեգործական այս ընկերության հիմնադրման տարեթիվ է համարում 1887 թ. («Ատրպատականի մէջ զարմանալի է, որ Հայացի կրթութեան գործին աւելի մեծ աշխատութիւն տուած են կիները քան թէ այրերը: 1887ին Սալմաստի Ղալասար գիւղին մէջ կը կազմուէր Հայուհեաց Բարեգործական Ընկերութիւն մը որ 1897ին Հաւթաւանի մէջ կը հիմնէ մանկապարտէզ մը...»), որը, սակայն, փաստորեն ճիշտ չէ:
Հայտնի է, որ 1891 թ. «Փետրվար ամսի 14-ին, Սալմաստի Ղալասար գիւղի կանայք, հաւաքվելով նոյն դպրոցի սենեակներից մէկում, վճռեցին հիմնել Սալմաստի «Կանանց բարեգործական ընկերութիւնը» ի յիշատակ իրանց հայրենակից հանգուցեալ Րաֆֆիի. «...նպատակն է չքաւոր տղաներին և յատկապէս օրիորդներին ուսում տալ, հոգալ նրանց հագուստը և դասական պիտոյքները, որպէսզի հայ երկսեռ մանուկները զուրկ չը մնան կրթութիւնից: Ընկերութեան կարող են մասնակցել ցանկացողները թէ Սալմաստի գիւղերից և թէ այլ տեղերից: Արդէն մասնակցութիւն է ընդունել Փայաջուկ գիւղը, որտեղ ծնվել էր հանգուցեալ Րաֆֆին: Ընկերութիւնը հաստատվելուն պէս, տիկիններն ընտրեցին իրանցից գանձապահ, գլխաւոր գործիչներ և հաշւապահ...: Բացի Սալմաստում եղած գլխաւոր գործիչներից ընտրեցին. Թիֆլիսում` սալմաստեցի տիկ. Արզումանեանցին և տ. Շահբուդաղեանցին, Բագու` տիկ. Սարգսեանին, Թաւրիզ` տ. Թումանեանին, Թէհրան` տ. Մայի-խանում Ներսէսեանին, Ռաշտ` տ. Մէլիք-Արիստակէսեանին» (Տ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1891, N 28, 12 մարտի, էջ 3):
Ընկերության գանձապահն էր «Համեստափայլ տիկին Խանըմ Հասրաթեանց, գանձապահ ընտրուելով, գումարները անոր յանձնուեր են տարեկան 1 1/2 առ հարիւր տոկոսով...» («Արձագանք», 1891, N 6, 19 ապրիլի, էջ 90):
Պատրիկ, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1895, N 88, 5 օգոստոսի, էջ 4: Նաև՝ «Դեռ վաղուց Ղալասարում կազմւած «Րաֆֆի» կանանց բարեգործական ընկերութիւնը, պիտի ասել, իր իսկական նպատակին չէ ծառայում: Նա մի վարժուհի է պահում Ղալասարի դպրոցում և ուրիշ ոչինչ: Բայց այդ գիւղը առանց մազաչափ անգամ ծանրութեան կարող է պահել կանոնաւոր միդասեան, երկդասեան դպրոց» (Ֆրանգեան Ե., նշվ. աշխ., էջ 78): Նաև՝ «Նրանք առաջին հերթին բաց արին Ղալասար գիւղի դպրոցին կից՝ օրիորդաց դպրոց, վարձեցին մի ուսուցչուհի եւ հոգացին ձեռագործի նիւթերը: Այս ընկերութիւնը դժբախտաբար չծաւալուեց...: Ընկերութիւնը աշխատեց մինչեւ 1910 թուականը...» (Սամսոն, Ատրպատականի հայ կանանց գործունէութիւնը, «Հայրենիք», 1939, N 1, նոյեմբեր, էջ 95):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 307-308:

Ի դեպ, կնիքի վրա դրոշմված էր՝ «Սալմաստի Հայուհեաց Բարեգործական «Րաֆֆի» Ընկերութիւն. 1891 թ. 15 փետրվարի»:
Հայտնի է, որ ընկերության գործունեությունը վերստին աշխուժանում է 1893 թ. Նիկոլ Դումանի՝ որպես ուսուցիչ գյուղում հաստատվելուց հետո. «...Սալմաստի Հայուհեաց Բարեգործականի Րաֆֆի Ընկերութեան մասին, որ հիմնուել է 1890 թուականին, ուսուցիչ Նիկոլա Ադամեանի աշխատութեամբ, Ղալասար գիւղում: Սակայն ընկերութիւնը չի արժանանում խրախուսանքի եւ համակրանքի իր շրջապատից: Մատնւում է անգործութեան եւ առանց նիւթական միջոցների. ասպարէզի վրայ մնում են միայն երկու անդամուհիներ, մինչեւ որ 1893 թուին նոյն Ղալասար գիւղում հաստատւում է Նիկոլ-Դումանը իբրեւ ուսուցիչ, որի ջերմ աջակցութեամբ կրկին գործի են անցնում...»:

Կանոնադրութիւն Սալմաստի հայուհեաց բարեգործական «Րաֆֆի» ընկերութեան, Դաւրէժ, 1899, էջ 8:
Սամսոն, Ատրպատականի հայ կանանց գործունէութիւնը, «Հայրենիք», 1939, N 1, նոյեմբեր, էջ 95:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 308:

1894 թ. դպրոցի մասին նշվել է. «Տղայոց դպրոցից մի քիչ հեռու գտնւում է օրիորդաց դպրոցը: Այս դպրոցը կառավարւում է «Ղալասարի տիկնանց բարեգործական ընկերութեան ղեկավարութեամբ»: Դպրոցը հիմնուել է սրանից մի քանի տարի առաջ Րաֆֆիի յիշատակին, բայց տեղական հարուստներից մինը՝ ամեն կերպ ճիգ է թափում միանգամայն ջնջել հանգուցեալ Րաֆֆիի անունը և իւր անունով հռչակել դպրոցը, սակայն տ.տ. Արզումանեանի և Հազրաթեանի շնորհիւ տակաւին դպրոցը մնում է նոյնը...: Դպրոց յաճախում են 20-30 աղջիկներ, որոնց ուսման հոգսը տանում է նոր վարձուած վարժուհի Երանուհի Զոհրաբեան, որ իւր կրթութիւնը ստացել է Թաւրիզի բողոքական ուսումնարանում»:
Երևում է, որ Ն. Դումանի հեռանալուց հետո ընկերության եռանդը դարձյալ թուլացել էր: Դա է վկայում 1894 թ. մարտի 21-ի թղթակցությունը, որ չնայած անդամներ Խանում ու Մավե Հասրաթյանցների և Սուլթան Արզումանյանցի գործադրած ջանքերին՝ ընկերության գործունեությունը «...առկածեալ պատրոյգի է նմանում...»:
Նույնպիսի իրավիճակ է արձանագրվում նաև 1895 թ. «Մի քանի տարի է, որ Սալմաստում գոյութիւն ունի կանանց Բարեգործական ընկերութիւն, որը նուիրագործել են մեր անմահ Րաֆֆիի անունով...: Սկզբում ընկերութիւնը ունեցել և՛ Բագու, և՛ Բաթում և՛ Թիֆլիս վճարող անդամներ, բայց վերջերս այդ անդամները դադարել են անդամ լինելուց և ընկերութիւնը իր գործը առաջ է տարել տեղական ոյժերով. ինչ ասել կուզի շատ աննշան ոյժերով»:

Վաչագան, Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1894, N 103, 18 յունիսի, էջ 1-2:
Ուրագ., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1894, N 61, 9 ապրիլի, էջ 3:
Պատրիկ, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1895, N 88, 5 օգոստոսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 308:

1898 թ. նշվել է. «Գրասիրաց ընկերութիւններից զատ Ղալասարում կայ նաև կանանց բարեգործական ընկերութիւն, որ զգալի յառաջադիմութիւն չէ արել. օգնում է միայն օրիորդաց դպրոցին, երբեմն Դէրիքի վերաշինութեան համար տուել է իր դրամի մեծ մասը»:

«Արարատ», 1898, Թ, էջ 404:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 308:

1899 թ. Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ Սահակ եպս. Այվատյանը հաստատում է Սալմաստի Հայուհյաց բարեգործական «Րաֆֆի» ընկերության կանոնադրությունը, ըստ որի՝ հաստատության նպատակն էր «...օգնել հայ իգական սեռի չքաւոր դասակարգի ազգային կրթութեան գործին և նպաստել ընդհանրապէս հայ կանանց և օրիորդների մէջ անհրաժեշտ արհեստներ տարածելով»:
Նշյալ թվականին ընկերությունն ուներ 19 անդամ (5-ը՝ բաքվաբնակ): Հիմնական դրամագլուխը կազմում էր 300 թուման կամ 600 ռ., իսկ «...գործունէութիւնը կենտրոնանում է միմիայն դպրոցի վարժուհու ռոճիկը վճարելում (150 րուբլի)»:

Կանոնադրութիւն Սալմաստի հայուհեաց բարեգործական «Րաֆֆի» ընկերութեան, էջ 1, 9:
Մելիք-Բաբախանեանց Ա., նշվ. հոդվ., «Մշակ», 1899, N 240, 23 դեկտ., էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 308:

1905 թ. նշվել է, որ Ղալասար գյուղում արդեն «15 տարուց ի վեր այստեղ գոյութիւն ունի «Հայուհեաց Րաֆֆի Բարեգործական Ընկերութիւն»-ը, որ իր փոքրիկ ուժերի համեմատ վճարում է ուսուցչուհու ռոճիկը և դպրոցին տալիս է մասնաւոր նպաստ»: